Żydowska sztuka sepulkralna: Kamienie pełne symboli
Sztuka jest obecna w każdej dziedzinie życia ludzkiego. Przekształca się i zmienia w nieustannej oscylacji między tradycją i innowacją. Jest również językiem symboli i motywów. Jej zadania, funkcje artystyczne, tematy, formy, przekazywane są przez pokolenia.
Nagrobki na podkarpackim cmentarzu (fot. aut.) Żydowska sztuka sepulkralna
Miejscem, gdzie stykamy się z sztuką sepulkralną jest oczywiście cmentarz. Do tych miejsc odnoszą się słowa Jacka Kolbuszowskiego:
Cmentarze są bowiem obrazem historii. Ich dzieje są także zwierciadłem przemian postawy wobec śmierci, stąd z wyglądu miejsc pochówku odczytywać można losy nie tylko jednostek, ale także wielkich zbiorowości i ich kultur.
Śmierć - nieczysta, ale święta
Cmentarze bez wątpienia są nośnikami pewnych zjawisk kulturowych oraz zapisem obyczajowości ludzi, a także często odbiciem ich materialnej kondycji. Nagrobek w judaizmie ma spełniać przede wszystkim dwie funkcje - zabezpieczenie miejsca spoczynku zwłok i oznakowanie grobu.
Wygląd i funkcja żydowskiego nagrobku korzeniami sięga starożytności. Wiele elementów kultury żydowskiej wiąże się z czystością rytualną kapłanów. Ponieważ zmarły człowiek był nieczysty, kapłan nie mógł mieć styczności ze zwłokami. W starożytności nawet cień padający podczas konduktu pogrzebowego na kapłana powodował jego nieczystość. Aby uniknąć nadepnięcia grobu, bielono je, by w ten sposób zaznaczyć miejsce spoczynku.
Zobacz także:
Poza tym nagrobek był wyrazem czci okazywanej zmarłemu, troski o jego duszę, a także znakiem pamięci. Cmentarz był miejscem nieczystym, ale jednocześnie świętym. W przypadku cmentarzy żydowskich możemy spotkać się z kilkoma określeniami. W języku hebrajskim będą to: bet chaim (dom życia), bet kwarot (dom grobów) czy bet olam (dom życia wiecznego), w języku jidysz - hajlike ort (święte miejsce) oraz gute ort (dobre miejsce). W Polsce powszechnie przyjęte jest wywodzące się z języka niemieckiego słowo „kirkut”. W różnych rejonach naszego kraju możemy usłyszeć też nazwy: „kierkow”, „kerchoł” czy też pogardliwe określenie „okopisko”.
Cmentarze, na których nie wolno się modlić?
Cmentarze żydowskie lokowano na terenach wydzielonych gminom bądź w ich bezpośrednim sąsiedztwie. W związku z rozrastaniem się miast i postępującą industrializacją cmentarze stały się zagrożone. Zmiana lokalizacji cmentarzy w przestrzeni miejskiej jest ściśle związana z rozwojem przestrzeni społecznej. Cmentarze oddalały się z czasem od siedzib ludzkich.
Cmentarz żydowski na ulicy Lotniczej we Wrocławiu (fot. aut.) Cmentarze żydowskie najdłużej zachowały odmienny charakter. W pierwszej połowie XIX wieku nastąpiło bardzo duże nasilenie zjawiska akulturacji, które przejawia się na cmentarzach. Ich przejawem było m.in.: zróżnicowanie wielkości steli (pomników nagrobnych), zaczynają się pojawiać bogate formy nagrobne. Architektoniczne obramowanie cmentarza - ogrodzenie i brama pełnią podwójną rolę. Wyznaczają teren oraz oddzielają sacrum od profanum. Szczególną rolę pełni brama, częsty motyw pojawiający się na nagrobkach. Wejście na cmentarz jest w przenośni furtką do innego świata.
Osoba przebywająca na cmentarzu powinna się odpowiednio zachowywać, by wyrazić w ten sposób szacunek dla zmarłych, miejsca i kultury. Na cmentarzu żydowskim nie wolno: pić, jeść, modlić się. Generalnie, niczego – czego nie mogą robić zmarli. Jest to związane z nakazem wykonywania micw. Ponieważ zmarli nie mogą ich wykonywać, wyrażamy swój szacunek do nich, nie prowokując wykonywania niepotrzebnych czynności. Poza tym, nie wolno skracać sobie drogi, przechodząc przez cmentarz, ścinać drzew, wyrywać trawy. Drzewo, które korzeniami rozsadza nagrobek, nie może zostać ruszone, ponieważ należy ono do zmarłego, dotyka go swoimi korzeniami.
Spodobał ci się nasz artykuł? Podziel się nim na Facebooku i, jeśli możesz, wesprzyj nas finansowo. Dobrze wykorzystamy każdą złotówkę! Kliknij tu, aby przejść na stronę wsparcia.
Mężczyźni, wchodząc na cmentarz żydowski, powinni zakładać nakrycie głowy, tak jak czynią to wchodząc do synagogi. Cmentarz jest podzielony na część męską, żeńską i dziecięcą. Na cmentarzu chowa się również zużyte święte księgi, grzebiąc je jak ludzi. Dość istotną jest wewnętrzna stratyfikacja przestrzeni cmentarza. Osoby uprzywilejowane (np. przez wzgląd na sprawowanie za życia czynności kultowych) są chowane obok siebie. Przykładem mogą być groby cadyków - charyzmatycznych przywódców chasydów. Na cmentarzach spotyka się niewielkie, najczęściej bielone, budynki – ohele, co po hebrajsku oznaczaj namiot. Ohele kryją groby osób zasłużonych dla społeczności żydowskiej, cadyków. Większość z nich są to budynki o bardzo prostej architekturze i równie skromnym wyposażeniu.
Żydowski cmentarz w Pradze (fot. aut.) Dawniej wszystkie macewy były skierowane licem w stronę wschodnią lub w stronę bramy cmentarnej. W rekonstruowaniu przestrzeni cmentarnej dla żydów ortodoksyjnych spore znaczenie ma ustalenie kolejności grzebania zmarłych („zagrabiania”). Żydzi mają obowiązek raz w roku odwiedzić groby zmarłych w jarcajt lub 15 dnia miesiąca Adar. Odwiedzający groby pozostawiają nie kwiaty czy świece, a małe kamyczki. Tłumaczeń tego zachowania jest parę. Prawdopodobnie obyczaj pochodzi z dawnych czasów, gdy zwłoki grzebano na pustyni. Zabezpieczenie przed dzikimi zwierzętami miejsca pochówku poprzez ułożenie na nim kamieni, było wyrazem szacunku dla zmarłego. Kamień stanowi trwały materiał. Symbolizuje też budulec z którego zbudowano Świątynię. Materiał ten miał też przywodzić na myśl kamień ofiarny, na którym składano ofiary.
Nagrobki
Sztuka cmentarna i plastyka sepulkralna operują symbolami. Wytłumaczenie zastosowania danej symboliki bierze się z tekstów religijnych (głównie Tory), sprawowania kultu i obrzędów. Tradycja żydowska nakazuje grzebanie zmarłych od najdawniejszych czasów. Pierwszym opisem pogrzebu jaki odnajdujemy w Biblii jest pochówek Sary. Pierwsza wzmianka o macewie jako nagrobku dotyczy grobu Racheli, który Jakub wzniósł po jej śmierci (Rdz 35, 19-20). W Biblii Hebrajskiej na określenie grobu znajdujemy takie sformułowania jak: ewen – kamień, ewen gdola – duży kamień, gal awnim – stos kamieni. Innym terminem występującym w Biblii jest cijjun (2Krl 23, Ez 39, 15).
Grobowce żydowskie przybierały różne formy, w zależności od okresu powstania. Od stosu kamieni, poprzez pojedynczy, pobielony kamień, groby jaskiniowe i kute w skałach po monumentalne grobowce jakie można spotkać do dziś dnia w Dolinie Cedronu w Jerozolimie. Poza Palestyną od II do IX wieku używane były nekropolie katakumbowe (Rzym, Kartagina, Sycylia, Malta, Sardynia.) Tradycja żydowska ulegała wpływom otaczających ich kultur. Dla przekazania swoich treści wykorzystywała rozwiązania (np. symbole) zaczerpnięte z innych kultur. Z okresu średniowiecza zachowały się nieliczne znaleziska archeologiczne macew.
Dodatkowo, w okresie średniowiecza nastąpił niemal całkowity zanik stosowania przedstawień symbolicznych na nagrobkach. Związane jest to między innymi z materiałem z jakiego często były wykonywane – drewna. Z pracy B. Birllinga z roku 1972 dowiadujemy się, że na Śląsku istniał zwyczaj wystawiania drewnianych steli na grobach najuboższych Żydów. Z inwentaryzacji sporządzonej przez Fabera pod kierownictwem Brillinga dowiadujemy się, że macewy drewniane były stawiane co najmniej do połowy XIX w. Już na etapie XV w. dostrzegamy różnicę w pochówkach sefearadyjskich i aszkenezyjskich. Sefaradyjska płyta ustawiona jest poziomo. Aszkenazyjskie płyty nagrobne już od średniowiecza umieszczane były pionowo, jednak zarówno sefardyjskie jak i aszkenazyjskie nazywano macewami. Na nagrobkach średniowiecznych, zwłaszcza tych późniejszych zachowanych licznie w Europie Zachodniej i Środkowej, dominującą rolę odgrywa inskrypcja. Inskrypcje ewoluowały od najprostszych form, aż po rozbudowane barokowe epitafia.
Wiewiórki i gryfy
Spośród licznych motywów plastycznych, można wyodrębnić pięć grup tematycznych: drzewo, winorośl, światło, przedmioty, zwierzęta. Symbole te funkcjonowały jako jedne z ważniejszych symboli religijnych judaizmu od czasów starożytnych aż do współczesności. Prześledzenie tradycji funkcjonowania danego symbolu w judaizmie pozwala uchwycić zasadnicze treści. Ornamentyka nagrobna jest dopasowana do właściciela macewy. Symbolika może się odnosić do imienia zmarłego. Związane jest to z korzeniami słowotwórczymi w języku hebrajskim. Motywem służącym do ozdobienia macew mógł być wykonywany zawód (dla rabina Zwoje Tory, lekarzowi przypisywano węża) lub cechy charakteru nieboszczyka.
Drzewo miało bardzo silnie rozbudowaną symbolikę. Mówiąc o kulturze judaizmu, należy zwrócić baczną uwagę na drzewo życia i drzewo poznania dobra i zła. Jak czytamy w Biblii:
Pan Bóg sprawił, że wyrosły z gleby wszystkie drzewa(…) W środku ogrodu natomiast rosło drzewo życia oraz drzewo poznania dobra i zła.
W Biblii przywoływane są różne gatunki drzew: drzewo oliwne, figowce, dęby, głóg, palmy, cyprysy, cedry. Pojemność znaczenia drzewa jako symbolu może zawierać, wyraźne aspekty wanitatywne. Warto wspomnieć o tym, że drążki, na które zwinięta jest Tora, nazywają się drzewami życia (ha chajjim). Częstym motywem jest również scena adoracji drzewa życia. Zazwyczaj wtedy po boku umieszczone są jakieś zwierzęta – również symboliczne, które adorują owe drzewo życia. Złamane drzewo, widniejące na nagrobku, oznacza przedwczesną nagłą śmierć. Samo drzewo można było przedstawić również za pomocą gałęzi, liści czy owocu danego drzewa.
Kolejnym symbolem jest winorośl. Winorośl i winnica są przede wszystkim alegorią narodu wybranego. W Biblii powiedziane jest:
Tyś przyniósł winorośl z Egiptu. Wygnałeś narody i ją zasadziłeś[...] Izrael to bujny krzew winny, obficie owocujący [..] Żona twoja jak winorośl będzie płodna […]
Spis grobów cadyków pochowanych na cmentarzu żydowskim w Warszawie (fot. Mzungu, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0) Odnośnie wina odnajdujemy również innego typu fragmenty np.: Wino jest dla ludzi życiem, jeżeli pić je będziesz w miarę. Wino jest istotnym elementem rytuałów żydowskich. Podczas szabatu, mężczyzna odmawia modlitwę nad kielichem wina - kiddusz. Każdy z domowników musi uchylić łyk z kielicha. Z winem nieodłącznie wiąże się kielich. W Księdze Jeremiasza odnajdujemy taki fragment:
Nie będę łamać chleba z tym, który jest w żałobie, aby go pocieszyć po zmarłym. Nie będę pić z kielicha pocieszenia po śmierci ojca czy matki. Podniosę kielich zbawieni i wezwę imienia Pana
Przy okazji zyskujemy bezcenną informację, że już w tamtym czasach istniał jakiś zwyczaj pogrzebowy związany z piciem wina i dzieleniem się chlebem. Wypełniony po brzegi kielich symbolizował gniew Boży.
Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!
Macewa, czyli żydowska stel nagrobna (fot. Przykuta, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported) Ciekawe są też znaki zastępujące światło. Źródła światła można podzielić na dwie grupy. Światło naturalne i światło sztuczne. Do światła naturalnego będziemy zaliczać słońce, księżyc, gwiazdy. Światło sztuczne to świece, świeczniki, lampki. W większości religii w procesie tworzenia się religii najpierw dochodzi do objawienia. Proces stwarzania świata, a więc prapoczątek łączy się z jasnością – światłem. Światło wyobraża tu objawienie, olśnienie. Słońce, księżyc, gwiazdy, są symbolami związanymi ze sferą boskości i światła boskiego – mądrości. Innym źródłem światła są świece. Przedstawienia świec występują najczęściej, jeśli nie tylko, na nagrobkach kobiet. Odpowiedź na takie postępowanie odnajdujemy w kulturze żydowskiej. Głównym zadaniem kobiety podczas szabatu jest zapalanie świecy - widoczny znak rozpoczęcia szabasu. Rabin Solomon Ben Josef Ganzfried w swym dziele Kicur Szulchan Aruch napisał:
Micwa zapalania świec szabatowych dotyczy tak mężczyzn jak i kobiet, ale kobiety mają większą powinność, ponieważ one znajdują się w domu, a także dlatego, że kobieta zgasiła świecę świata, gdy przywiodła do grzechu pierwszego człowieka i spowodowała ciemność jego duszy.
Nieodłączny związek ze świecami mają świeczniki i kaganki. Świeczniki mogły mieć różną liczbę ramion: trzy, pięć, dziewięć - w zależności od rytuału, w którym były używane. I podobnie jak w wypadku drzewa, złamana świeca oznaczała nagłą śmierć, przedwczesny zgon młodej osoby.
Tora była symbolem umieszczanym na grobach wybitnych rabinów i przywódców religijnych. Pięcioksiąg stanowił oczywiście symbol mądrości i Bożego prawa. Wyjaśnienie korony jako symbolu tkwi w cytacie z Pirke Awot:
Są trzy korony: korona Prawa, korona kapłaństwa i korona władzy, ale korona dobrego imienia stoi wyżej od nich wszystkich.
Korona to również symbol Tory, uczoności i pobożności.
Podwójne krzesło lub ręka trzymająca lancet to oznaczenie grobu mohela, czyli osoby zajmującej się obrzezaniem. Podwójne krzesło nazywane jest inaczej krzesłem proroka Eliasza, który według tradycji przybywa na każdą uroczystość, by stwierdzić wykonanie przykazania. Jak mówi księga Bereszit:
Każdy męski potomek u was będzie obrzezany. Obrzezajcie wasze napletki. Będzie to znakiem przymierza między Mną i wami. Ósmego dnia życia będzie obrzezany u was każdy męski potomek.
Skarbonka często pojawia się w towarzystwie dłoni, która wrzuca pieniążek do niej. Związane z micwą dobroczynności i dawania jałmużny. Dzban, misa z wodą to symbol zarezerwowany dla potomków plemienia Lewiego. Lewici byli pomocnikami kapłanów w świątyni. Do ich obowiązków należało m.in. obmywanie rąk koenów – do czego miały służyć dzban z wodą i misa. Księgi umieszcza się na grobach osób uczonych w piśmie, mężczyzn zajmujących się przepisywaniem Tory (sofer). Do tej kategorii zaliczyć również można Tablice Przykazań i pióro pisarskie.
Zobacz także:
Jak już wspomniano, motywy animalistyczne były częstym elementem ornamentyki. Określone zwierzęta miały związek z imionami. I tak: lew - oznacza imię Arie, Lejb; jeleń - imię Cwi, Hirsz; niedźwiedź - imię Dow, Ber; wilk - imiona Zew, Wolf, Beniamin; owca - imiona Rachela, Rebeka; gołąb - imiona Taube lub Jona; ptak - imiona Cipora, Fejgl. Bardzo częste jest pojawianie się zwierząt fantastycznych, takich jak jednorożce czy gryfy. Jednorożec na przykład symbolizuje człowieka sprawiedliwego i znak zbawienia. Symbole zwierząt określają też czasem miesiące: baran - jest znakiem miesiąca określanego w kalendarzu żydowskim jako nisan (przypada na dni marca i kwietnia); byk - jest znakiem miesiąca ijar (przypada na dni kwietnia i maja). Najpopularniejszym zwierzęciem występującym na nagrobkach był lew - szeroko rozpowszechniony symbol władzy, dostojeństwa, mądrości, sprawiedliwości. Lew związany jest z symbolami solarnymi lub w ścisłym związku ze światłem. Przede wszystkim zwierzę to jest symbolem ludu Izraela, plemienia Judy. Wynika to z Biblii:
Judo, młody lwie, na zdobyczy róść będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny.
Ohel Szlomo Zalmana Lipszyca (cmentarz na warszawskiej Woli) (fot. Hubert Śmietanka, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.5) Kolejnym znakiem jest symbol dłoni złożonych w geście błogosławieństwa. Symbol ten umieszczany jest na grobach Cohenów (kapłanów z plemienia Lewiego). Jest to układ dłoni, który rabin ustawia do błogosławieństwa podczas modlitwy. Występuje na grobach rabinów i cadyków. Najpopularniejszym symbolem kojarzącym się z judaizmem i Żydami jest tzw. Gwiazda Dawida. Tak naprawdę megan David adon - czyli tarcza Dawida. Król Dawid, idąc na wojnę, miał namalowany na tarczy ten znak. Z czasem gwiazda stała się symbolem ruchu syjonistycznego, wprowadzona przez Mojżesza Mendelssohn’a.
Bogata symbolika wykorzystywana na cmentarzach żydowskich jest wyrazem bogatej kultury i znaczenia symboli w codziennym życiu.
Bibliografia:
- Białostocki Jan, Sztuka cenniejsza niż złoto, PWN, Warszawa 2001, s. 16.
- Kamieńska Anna Wstęp, [w:] Czas Kamieni, Maria Krajewska, Intepress, Warszawa 1982, s.1.
- Kolbuszowski Jacek, Cmentarze, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1996, s. 52, 53, 68, 69.
- Lurker Manfred, Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przeł. Ryszard Wojnakowski, Znak, Kraków 1994, s. 20, 25.
- Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Święty Piotr, Częstochowa 2008, Rdz 2, 9; Ps 80, 9; Ps 128; Oz 10, 1; 3; Syr 31, 27; Jr 16, 7.
- Podgrabi Bronisław, Cmentarz Żydowski w Łodzi, Łódź 1990, s. 5.
- Tanaś Sławoj, Przestrzeń turystyczna cmentarzy. Wstęp do tanatoturystyki, Łódź 2008, s. 56.
- Trzciński Andrzej, Symbole i obrazy: treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie0 Skłodowskiej, Lublin 1997,s. 13,15, 22, 73.
- Wodziński Marcin, Macewy drewniane z Miejsca, [w:] Cmentarz Żydowski. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, pod red. Jerzy Woronczak, t II, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1995, s. 39, 41.
Redakcja: Antoni Olbrychski
