Zeszyty Historyczne WiN nr 32-33 – księga poświęcona pamięci Janusza Kurtyki – recenzja i ocena

Opracowania i artykuły

Zbiór zawiera wiele artykułów poruszających bardzo zróżnicowane kwestie. Znajdują się wśród nich np. interesujące opracowania na temat II wojny światowej. Warto w tym miejscu wspomnieć o artykule „Iwan Sierow, a Polska w latach 1939–1941”. Opisuje on związek sowieckiego dygnitarza z polityką Moskwy wobec Polski i Polaków w pierwszym okresie sowieckiej okupacji w Polsce. Bardzo interesujące są także prace poświęcone „Katyńczykom z Markowej” i Żydom polskim w niewoli sowieckiej. Pierwsza z nich kreśli indywidualny portret ofiar Katynia – przedstawia, kim były na co dzień i jak wiele znaczyły dla społeczności, w których żyły. Z kolei drugi z wymienionych artykułów traktuje o tragicznym losie Żydów w niewoli wschodniego okupanta. Pokazuje tym samym to, co dla wielu osób jest faktem nieznanym, a mianowicie ratowanie osób pochodzenia żydowskiego przez oficerów armii Andersa w trakcie ewakuacji armii polskiej z ZSRR.

W zbiorze pojawia się również kilkanaście artykułów poświęconych oporowi przeciwko niemieckiej i sowieckiej dominacji na terenie Polski, w tym także w okresie wprowadzania władzy,,ludowej”. Artykuł Teodora Gąsiorowskiego przedstawia bardzo interesujący opis mało znanych planów polskiego podziemia. Miały one polegać na wykorzystaniu polskiej partyzantki do odwrócenia uwagi Niemców od desantu alianckiego na tereny Francji. Alianci zupełnie poważnie zastanawiali się czy nie użyć polskiej armii podziemnej do sabotowania niemieckiego przerzutu broni pancernej na front zachodni. Mimo iż akcja próbna dała całkiem dobry wynik, ostatecznie odstąpiono jednak od tego pomysłu.

Moim zdaniem najbardziej zajmującym spośród artykułów dotyczących oporu przeciwko władzy sowieckiej był „Sabotaż czy Kolaboracja. Przyczynek do dyskusji o przenikaniu ludowców do UB” autorstwa Macieja Korkucia. Prezentuje on zagadnienie mało znane, ale istotne dla początków władzy komunistycznej w Polsce, szczególnie w społecznościach lokalnych. Korkuć stwierdza w swoim tekście, że Sowieci odbierali Bataliony Chłopskie jako organizację o charakterze lewicowym i mieli nadzieję na przeciągnięcie jej do obozu władzy. Ludowcy mieli tego świadomość i często próbowali przenikać do lokalnych struktur Urzędu Bezpieczeństwa, aby np. wziąć pod ochronę miejscową ludność. Komuniści jednak dość szybko zorientowali się w zamiarach BCh i testowali ich wierność wobec „władzy ludowej” (np. zmuszając do brania udziału w akcjach wymierzonych w podziemie). Większość ludowców wystąpiła wówczas z UB, ale pewna część pozostała, opowiadając się trwale po stronie komunistów.

W recenzowanym zbiorze znajdujemy także artykuły dotyczące późniejszego okresu historii PRL. Wśród nich są opracowania dotyczące lat sześćdziesiątych, jak m.in. artykuł Ryszarda Śmietanki-Kruszelnickiego, czy siedemdziesiątych, jak tekst Roksany Szczęch pt. „Praca Ideowo-Wychowawcza PZPR w KM MO w Krakowie w latach 1975–1976”. Największa liczba opracowań dotyczy jednak lat osiemdziesiątych, a przede wszystkim stanu wojennego. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich artykuł Grzegorza Majchrzaka poświęcony sądownictwu okresu „wojny polsko- jaruzelskiej”.

W omawianym zeszycie znajduje się także spora grupa artykułów poświęconych historiom indywidualnym. Są wśród nich zarówno prace poświęcone dowódcom zgrupowań niepodległościowych, księżom, jak i funkcjonariuszom aparatu bezpieczeństwa. Szczególnie ciekawy jest przypadek mjr. Tadeusz Lercela, który najpierw był członkiem konspiracji niepodległościowej, aby następnie zostać stalinowskim sędzią wydającym wyroki na członków podziemia (w tym także wyroki śmierci). W końcu jednak i jego dosięgła „sprawiedliwość ludowej Polski” i sam został skazany za swoją konspiracyjną przeszłość.

Źródła, polemiki, inne

Zbiór poświęcony Januszowi Kurtyce to nie tylko artykuły. Oprócz nich, na samym początku księgi, zamieszczono przede wszystkim życiorys prezesa IPN. Ukazuje on historię człowieka, badacza, którego głównym celem była walka o prawdę w dyskursie publicznym. Mimo iż zawodowo zajmował się mediewistyką, w jego dorobku nie brakuje opracowań i monografii poświęconych najnowszej historii Polski, w tym tak istotnych jak pierwsza biografia Leopolda Okulickiego. Szczególnie warta zauważenia jest działalność Kurtyki w opozycji lat osiemdziesiątych, w tym prowadzenie wykładów z historii w ramach Chrześcijańskiego Uniwersytetu Robotniczego.

W księdze znajdziemy również dwa interesujące wybory źródeł. Pierwszy z nich, pt. „Morale funkcjonariuszy SB i MO w Małopolsce w ostatnich latach PRL”, porusza tematykę dotychczas jedynie wzmiankowaną w opracowaniach dotyczących schyłku PRL. Pokazuje nam on, że sytuacja finansowa SB w końcowym okresie historii PRL była niezbyt dobra, a morale funkcjonariuszy niskie. Było to jednym z głównych powodów, dla których wielu z nich poszukiwało miejsca dla siebie poza aparatem bezpieczeństwa.

Drugi wybór źródeł dotyczy wprowadzania w życie pomysłu SB dotyczącego zwalczania Kościoła katolickiego. Miejscem jego testowania miała być cześć województwa krakowskiego, a ściślej okręg chrzanowski. Polegał on na wprowadzeniu jednolitego systemu ewidencji dotyczącej księży (później także biskupów, jako mutacja,,teczki na księdza”) i parafii. „Eksperyment chrzanowski” okazał się być nad wyraz skuteczny: pozyskano znaczną liczbę TW i w efekcie nowy system został wprowadzony na terenie całego kraju pod nazwami TEOK, TEOB i TEOP.

Oprócz tego w zbiorze znajdziemy interesujące opracowania źródłoznawcze, z których oba dotyczą współpracy agenturalnej. Szczególnie ciekawe jest pierwsze z nich, dotyczące kontaktu operacyjnego ps. „Zebu”, czyli Franciszka Ziejki, późniejszego rektora UJ.

Treść ZH WiN nr 32/33 uzupełniają „Wspomnienie Krystyny Widelskiej-Własik”, dział Publicystyka Polski Niezawisłej (ulotki podziemia), dyskusje i polemiki (głos Piotra Gontarczyka na temat wpadki komunistycznej drukarni przy ul. Grzybowskiej w Warszawie i R. Śmietanki-Kruszelnickiego o publicystyce Jana T. Grossa.

Ocena

Zbiór ZH WiN poświęcony Januszowi Kurtyce niewątpliwie zasługuje na uwagę. Jego lektura pokazuje, jak interesująca i różnorodna jest najnowsza historia Polski. Można go jednocześnie polecić zarówno osobom interesującym się na co dzień historią najnowszą, jak i tym, które dotychczas nie miały z nią większej styczności. Szczególnie atrakcyjne dla tych drugich powinny być artykuły opowiadające historie indywidualne, bowiem dzięki nim łatwiej można zrozumieć tragiczne losy Polski i Polaków w XX wieku.

Zobacz też:

• Janusz Kurtyka wśród ofiar katastrofy;
• „Tęczyńscy” – znakomita monografia Janusza Kurtyki;
• Janusz Kurtyka „Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski”;
• „Biuletyn IPN-u” poświęcony Januszowi Kurtyce.

Redakcja: Michał Przeperski