Zakazane książki – jakie tytuły, gdzie i dlaczego były niedozwolone?
Zakazane książki: historia
Cenzura to bardzo dobrze znane zjawisko i od wieków stosowano różne jej rodzaje. Palenie antyniemieckich książek przez nazistów, lata cenzury w PRL, indeks ksiąg zakazanych stworzony przez Kościół katolicki – słyszał o tym każdy z nas. Od wieków zabraniano i niszczono wiele dzieł z powodów politycznych, religijnych czy społecznych. Już w V wieku p.n.e. palono w Atenach dzieła Protagorasa, w których rozpowszechniał agnostycyzm. Cenzura prewencyjna pojawiła się po wynalezieniu przez Jana Gutenberga druku, który bardzo utrudnił kontrolowanie dzieł i publikacji. We Francji i Niemczech już w XVI wieku wprowadzono ten rodzaj cenzury.
Dziś możemy zdobyć niemal każdą książkę. Jest jednak mnóstwo tytułów, które znamy bardzo dobrze, a nigdy byśmy nie pomyśleli, że były zakazane. Jakie dzieła i z jakich powodów dotknęła więc cenzura?
Zakazane książki: „Podróże Guliwera”
Guliwer i król Brobdingnag, karykatura brytyjska przedstawiająca odpowiednio Napoleona i króla Jerzego III (aut. James Gillray, 1803, domena publiczna). To najsłynniejsza książka Jonathana Swifta, wydana w 1726 roku w Wielkiej Brytanii. Jeszcze przed opublikowaniem autor podejrzewał, że może mieć problemy w związku z jej treścią, dlatego nie podpisał ją własnym nazwiskiem.
Jest to czteroczęściowa opowieść o wyprawie Guliwera do fantastycznej krainy. Można dostrzec w niej krytykę brytyjskiej partii wigów. Nie mamy tu jednak do czynienia z całościowym zakazaniem książki. Kolejni wydawcy usuwali kontrowersyjne fragmenty albo dodawali takie, które wykazywałyby poparcie dla władzy lub przynajmniej brak krytyki wobec niej. Do dziś cierpi na tym oryginał, bo często w różnych krajach wciąż wydawane są modyfikowane przez lata wersje.
Zakazane książki: „Cierpienia młodego Wertera”
Johann Wolfgang von Goethe, bazując na przeżyciach własnych i swojego przyjaciela, napisał i wydał w 1774 roku w Niemczech książkę o nieszczęśliwej miłości. Na początku krytycy zgodnie podkreślali jej wartość literacką, jednak z czasem pojawiły się głosy, że autor nie powinien wykorzystywać prawdziwego przypadku samobójstwa, powinien natomiast potępić czyn głównego bohatera swojej książki.
Historia stała się popularna – nie tylko w Niemczech zapanowała tzw. moda na werteryzm. Mężczyźni zaczęli się ubierać w stylu głównego bohatera, a wśród kobiet dużym zainteresowaniem cieszył się zapach „Eau de Werther”. Zaczęto się bać, że zapanuje w końcu moda na samobójstwa w stylu Wertera. Choć takich udokumentowanych przypadków było niewiele, to jednak w niedługim czasie po publikacji książki niemal każde samobójstwo młodego człowieka tłumaczono właśnie nieszczęśliwą miłością.
Skryte czytanie Cierpień młodego Wertera (aut. Wilhelm Amberg, 1870, domena publiczna). Dzieło Goethego zostało zakazane w niektórych częściach Niemiec oraz w Danii. Również Kościół katolicki potępił książkę za wyraźne popieranie samobójstwa i wzywanie do niemoralnego działania. Bano się, że główny bohater zainspiruje młode pokolenie na wielką skalę.
Zakazane książki: „Paragraf 22”
Joseph Heller (fot. MDCArchives, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Joseph Heller w trakcie II wojny światowej służył w lotnictwie. Głównym bohaterem książki jest więc bombardier, który zdaje sobie w pewnym momencie sprawę z ryzyka, jakie podejmuje z każdą kolejną misją. Limit lotów, po którym może zostać zwolniony ze służby, jest regularnie podnoszony. Innym sposobem na ucieczkę jest osobiste oświadczenie o własnej niepoczytalności. Uniemożliwia to jednak paragraf 22, czyli przepis, który stwierdza, że ktoś, kto dochodzi do wniosku, że nie chce ryzykować własnym życiem, nie może być niepoczytalny.
Książka wydana została w Stanach Zjednoczonych w 1961 roku, czyli w początkowej fazie wojny w Wietnamie. Była jedną z rzeczy, które uświadomiły społeczeństwo bezsens i okrutną prawdę o tej wojnie. Wielokrotnie wycofywano ją z różnych bibliotek szkolnych na terenie USA i próbowano wpisać ją na listę książek zakazanych. Ostatecznie jednak Heller dopiął swego – dziś jest to jedno z największych dzieł literackich.
Zakazane książki: „Lot nad kukułczym gniazdem”
Każdy na pewno kojarzy wybitną rolę Jacka Nicholsona w ekranizacji powieści, którą Ken Kesey napisał w 1962 roku. Do szpitala psychiatrycznego trafia McMurphy, który udaje szaleńca, by uniknąć odsiadywania wyroku w więzieniu. Jego obecność zmienia całą sytuację w szpitalu – namawia pacjentów, by zaczęli się sprzeciwiać twardym regułom narzuconym przez siostrę Ratched, zaczęli korzystać z życia i robili to, na co mają ochotę.
Treść książki jest dość kontrowersyjna – wiele w niej brutalności, wulgaryzmów i niemoralnego zachowania. W latach 70. wielokrotnie usuwano ją z listy lektur i zakazywano wypożyczania z bibliotek. W 1978 roku w stanie Idaho nie przedłużono umowy z nauczycielem, który omawiał ją na lekcjach. Nic nie dała sprawa w sądzie ani powoływanie się na pierwszą i czternastą poprawkę do konstytucji.
Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!
Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!
Zakazane książki: „Harry Potter i Kamień Filozoficzny”
J.K. Rowling(fot. Sjhill, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). J.K. Rowling osiągnęła ogromny sukces, pisząc całą serię przygód o Harrym Potterze. Jej pierwsza część, wydana w 1997 roku, wzbudzała u wielu duże kontrowersje, a w jej powodzeniu niektórzy zaczęli dostrzegać dzieło samego szatana.
Niemiecka autorka Gabriele Kuby napisała książkę, w której bardzo mocno krytykuje dzieło Rowling. Watykan co prawda nigdy nie potępił historii o młodym czarodzieju, Kuby powołuje się jednak na list kardynała Josepha Ratzingera, w którym wyrażał on swoje poparcie dla jej działań.
Pierwsza część serii wywołała wiele procesów sądowych, w których oskarżano Rowling o szerzenie okultyzmu i satanizmu wśród naiwnych, młodych ludzi. Największe protesty miały miejsce w Wielkiej Brytanii, USA, Bułgarii, Grecji i Iranie. Jej książki palono na stosie, usuwano z bibliotek i twierdzono nawet, że to one spowodowały krwawe strzelaniny w szkole w Pensylwanii.
Zakazane książki: „Oliver Twist”
Fagin na jednej z ilustracji do Olivera Twista (aut. Joseph Clayton Clarke, ok. 1889, domena publiczna). Powieść ta opowiada o życiu sieroty, która trafia w ręce złodziei żyjących w londyńskich slumsach. Najpierw ukazywała się w odcinkach w czasopiśmie, natomiast w 1838 roku Charles Dickens opublikował ją w trzech tomach.
Największe kontrowersje budzi postać Fagina – czarny charakter, który bardzo wyraźnie przedstawia obecny ówcześnie archetypowy, antysemicki obraz Żyda. W połowie XIX wieku status Żydów w Anglii zdecydowanie się poprawił, a co za tym idzie zmieniła się ich rola w społeczeństwie. W nowym wydaniu autor dokonał setek poprawek, które miały usunąć powiązania Fagina z Żydem. Nie dało się jednak całkowicie zmodyfikować tego obrazu. Niemal wiek później przede wszystkim grupy żydowskie protestowały przeciwko obecności „Olivera Twista” na liście lektur w szkołach średnich. Ostatecznie jednak, gdy sprawa weszła na drogę sądową, zakaz został odrzucony.
Zakazane książki: „Cujo”
Stephen King (fot. Pinguino, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 2.0). Mistrz grozy Stephen King ma na swoim koncie mnóstwo książek, które nieraz wzbudzały kontrowersje i protesty. „Carrie”, „Mroczna połowa”, „To” czy „Lśnienie” to tylko kilka tytułów, które były zakazywane w szkołach i bibliotekach. Najwięcej oskarżeń pojawiało się jednak wobec książki „Cujo”.
Jest to historia o tym, jak bernardyn Cujo, ulubieniec mieszkańców, zostaje pogryziony przez nietoperze chore na wściekliznę. Stopniowo przemienia się pod wpływem straszliwej choroby, co prowadzi do tragicznych wydarzeń.
W wielu stanach USA protestowano przeciwko tej książce. W 1985 roku zakazano wypożyczania jej w bibliotece szkolnej w Bradford w stanie Nowy Jork. Usunięto ją też ze wszystkich zbiorów szkolnych w hrabstwie Washington. W 1994 roku w Bismarck w Dakocie Północnej wyrzucono z biblioteki szkolnej dziewięć książek Stephena Kinga, w tym właśnie „Cujo”.
Zakazane książki: „Wielki słownik powszechny”
Okładka pierwszego wydania słownika Larousse'a z 1865 roku (domena publiczna). W Indeksie ksiąg zakazanych z 1948 roku oraz jego aktualizacji dokonanej przez Piusa XII z 1954 roku pojawiło się sporo nazwisk, jak na przykład Victor Hugo, Jean-Paul Sartre, John Locke, Immanuel Kant czy John Stuart Mill. Najciekawszą pozycją jest jednak słownik Pierre’a Larousse’a. Z wiadomych przyczyn nie propagował on żadnych postaw atakujących Kościół ani nie opisywał kontrowersyjnej, niemoralnej historii miłosnej. Został jednak zakazany dlatego, że zawierał... hasła i ich definicje, dotyczące zakazanych tematów.
Bibliografia:
- Fuld Werner, Krótka historia książek zakazanych, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2014.
- Karolides Nicholas J., Bald Margaret, Sova Ddawn B., 100 zakazanych książek. Historia cenzury dzieł literatury światowej, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2004.
- Paszylk Bartłomiej, Książki zakazane, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2009.
Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!
Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!
