„Zainspirować naród: przemowy Edwarda Raczyńskiego na obczyźnie 1939–1989” – wstęp i oprac. K. Czechowska, K. Kania – recenzja i ocena
„Zainspirować naród: przemowy Edwarda Raczyńskiego na obczyźnie 1939–1989” – wstęp i oprac. K. Czechowska, K. Kania – recenzja i ocena
Profesor Krzysztof Kania, związany od początku kariery naukowej z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, w swojej pracy naukowej skupia się przede wszystkim na historii dyplomacji oraz biografistyce. Przykładem wybranego kierunku badawczego pierwsza pełna biografią byłego Prezydenta RP na Obczyźnie, Edwarda Raczyńskiego. Pracę nad recenzowanym opracowaniem źródłowym wraz ze swoim byłym promotorem, Krzysztofem Kanią, podjęła dr Kinga Czechowska, także absolwentka UMK. Obecnie adiunkt w Ośrodku Badań nad Totalitaryzmami Instytutu Pileckiego w Warszawie, w swojej pracy koncentruje się na historii dyplomacji, losie Żydów podczas drugiej wojny światowej oraz totalitaryzmów w XX wieku, szczególnie w wymiarze źródłowym. Oboje badaczy więc połączyło swoje zainteresowania w ramach publikacji wydanej przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w Warszawie.
Pozycja, zgodnie z tytułem, zawiera zestawienie wystąpień Edwarda Raczyńskiego. Ramą dla historyków były lata na obczyźnie, a zatem okres od 1939 r. do 1989 r. Jak zaznaczyli jednak we wstępie, wspomniany rok 1989 jest datą symboliczną – podkreślającą rolę Raczyńskiego w inspirowaniu narodu polskiego w walce przeciwko systemowi komunistycznemu. Ostatnie przemówienie jest z 1986 r., a związane jest to przede wszystkim z zakończeniem jego okresu prezydentury, gdyż w ostatnich latach życia nie przemawiał już tak często.
Opracowanie zawiera 101 przemówień Edwarda Raczyńskiego z lat 1939–1986, które zostały zestawione w kolejności chronologicznej. Książkę podzielono na dwie części: I, nazwana Przemówienia z okresu wojny, jest zbiorem 26 przemówień, które Raczyński wygłaszał przede wszystkim jako Ambasador RP w Londynie, a także w latach 1941–1943 pełniący obowiązki kierownika Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w latach 1939–1945. Część II, o tytule Przemówienia z okresu powojennego i władzy komunistycznej w niesuwerennej Polsce, jest objęta dużo większym materiałem, składającym się z 75 przemówień. Wynika to w głównej mierze ze znacznie dłuższego okresu, któremu jest ona poświęcona. Publikacja zawiera także aneks, w którym umieszczona została mowa pogrzebowa Ryszarda Kaczorowskiego na część Edwarda Raczyńskiego. To znakomite zwieńczenie zbioru, zwłaszcza, że nawiązuje do przyjętej przez autorów formuły.
Interesujący jest dobór źródeł, który został wykonany przy opracowaniu. Jak sami autorzy wskazują w nocie edytorskiej, w ramach uzyskiwania materiału odbyli kwerendy między innymi w Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie, Archiwum rodzinnym Katarzyny Raczyńskiej, ale również w archiwach brytyjskich czy francuskich. Podkreślono także, że opracowanie objęło około 50-60% wszystkich przemów Raczyńskiego w tym okresie. Należy więc zadać pytanie – czy zbiór mógłby zawierać większą ich liczbę? Odpowiedzi udzielają sami badacze, którzy przyznali, że nie zdołali dotrzeć do wszystkich przemówień ambasadora, lecz do znacznej ich większości. Trzeba więc założyć, że choć opracowanie wydaje się na pierwszy rzut oka wyczerpujące, ostatecznie istnieje tam miejsce, do rozszerzenia zasobu książki o brakujące wystąpienia, dotyczące jednak sfery prywatnej Raczyńskiego, aniżeli dziejów Polski w XX wieku. W ramach kwestii niepełnej kwerendy istotnym mógł być też fakt, że książkę przygotowywano na 30. rocznicę śmierci Raczyńskiego.
Wartością dodaną publikacji jest forma edycji źródeł. Badacze opierali się tu w głównej mierze na zasadach przyjętych przy serii Polskich Dokumentów Dyplomatycznych, których redaktorem naczelnym edycji obejmujących rok 1932 był Krzysztof Kania. Często więc w formie inedita pozostawiali tekst wypowiedzi Raczyńskiego. Jak wskazano bowiem we wstępie – wypowiedzi te często bezpośrednio publikowano w prasie emigracyjnej. Trzeba jednak zauważyć, że oprócz dominującej większości przemówień w języku polskim, pojawiają się również te, które w publikacji były wygłoszone jedynie w języku angielskim (25 wypowiedzi) oraz w języku francuskim (2 wypowiedzi). Zrozumiałe, że publikacja skierowana jest do dosyć skonkretyzowanej grupy odbiorczej, jaką są badacze historii dyplomacji, od których wymaga się znajomości języków obcych z natury rzeczy. Nie sprzyja to jednak odbiorowi wśród laików, którzy chcieliby zapoznać się ze wszystkimi tekstami w języku ojczystym.
Analizując kolejne przemówienia Raczyńskiego zawarte w tym opracowaniu, potwierdzają się założenia, które są zawarte we wstępie, jak i samym tytule. Nie są to jednak jedynie przemówienia doń skierowane. Już pierwsze wypowiedzi zawierają apel do sojuszników – najczęściej Wielkiej Brytanii – o wspólną walkę przeciwko nazistowskim Niemcom.
Znamienne jest również wykorzystanie mów Raczyńskiego, które wygłaszał z racji rocznic istotnych dla Polaków wydarzeń. Porównując je względem siebie, pojawiają się pewne stałe elementy, chociażby podkreślające fakt, że to Polska pierwsza się sprzeciwiła agresji niemieckiej w Europie. Za przykład może posłużyć przemówienie 9., którego fragment dotyczy podjęcia walki Polaków z hitlerowskimi Niemcami u boku Wielkiej Brytanii. Zmieniają się natomiast akcenty. Raczyński w zaznaczonych odrębnych notatkach zwracał uwagę, że w kontekście bombardowania Anglii (przemówienie z 1 września 1940 r.), należy przypominać o ofiarach i stratach, poniesionych przez Polskę podczas kampanii 1939 roku.
Jak na dobrego mówcę przystało, Raczyński wplątywał w swoje przemówienia najnowsze wydarzenia, a w jego wypowiedziach, w trudnych chwilach wojny, widać także sznyt poetycki. Należy za ten element także docenić edytorów, gdyż starali się ustalić z czego czerpał inspirację lub jakie dzieło Raczyński cytował. Nie brakuje także w pracy przypisów biograficznych, lub rzeczowych tam, gdzie są one potrzebne. Niemal każda postać wzmiankowana w przemowach otrzymała swój biogram w formie przypisu, dzięki czemu nawet laicy będą w stanie uzyskać potrzebny kontekst do wypowiedzi Ambasadora.
Wiele przemówień Raczyńskiego z okresu wojny umieszczonych w tym omawianej publikacji ma niebagatelne znaczenie. Warto jednak wyszczególnić zdecydowanie przemówienie 21., którego okoliczności: czas i charakter, zasługują na szerszą analizę. Wypowiedź Raczyńskiego, wygłoszona w 5. rocznicę wybuchu wojny miała szczególne znaczenie z racji trwającego powstania warszawskiego. Ważny w niej był także adresat. Przemówienie po angielsku akcentowało pragnienie odzyskania przez Polskę wolności. Raczyński zatem podkreślał w rozgłośni BBC, jak istotne dla Polaków było wsparcie Brytyjczyków oraz Amerykanów. Co chyba jednak najbardziej znaczące, to fakt konieczności usunięcia fragmentu dotyczącego obaw Polaków o wkroczenie Armii Czerwonej pod naciskiem Foreign Office. Sam fakt bowiem nacisków ze strony Brytyjczyków już świadczy o słabej pozycji polskiego rządu w Londynie, lub raczej o pilnowaniu dobrych relacji z Sowietami. Tym bardziej zasługuje na uznanie fakt, że edytorzy zostawili ten fragment w całości.
Znacznie szerszą częścią w recenzowanym opracowaniu poświęcono działaniom Raczyńskiego po wojnie. Widać tu potrzebę kontynuowania misji przez umacnianie narodu pod rządami komunistów (przemówienia były transmitowane przez Radio Wolna Europa). Szczególne znaczenie miało także podniesienie na duchu emigrantów – działaczy politycznych, żołnierzy, ale też zwykłych cywili, którzy z różnych przyczyn nie chcieli lub nie mogli wrócić do komunistycznej Polski. Innym zagadnieniem poruszanym przez Raczyńskiego, szczególnie podczas spotkań z przedstawicielami innych państw na emigracji, była kwestia integracji europejskiej. Trzeba się zgodzić z twórcami wstępu, iż członek Rady Trzech, a potem Prezydent RP na Uchodźstwie był jednym z pionierów wspólnej polityki państw europejskich. Widać to także w przemówieniach, gdzie głównym punktem nacisku były postulaty o ścisłą współpracę oraz niezapomnienie o państwach znajdujących się wówczas pod wpływem ZSRS.
W tej części szczególnie widoczne u Raczyńskiego są apele o wstawienie się za państwami Europy Środkowo-Wschodniej o ich samostanowieniu w mowach skierowanych do przywódców zachodniej części starego kontynentu. Dotyczyło tego między innymi przemówienie nr 62, niestety jedynie w języku francuskim. Warto jednak wykazać wysiłek w ramach przetłumaczenia, gdyż jest to jedno z ważniejszych przemówień Raczyńskiego po wojnie. Podkreślenie samostanowienia krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz nawiązanie do niedawnego oswobodzenia się krajów Afryki i Azji było bardzo mocnym punktem, z którego członek Rady Trzech nie omieszkał skorzystać.
Zainteresowanie sprawami krajowymi widoczne jest także w komentarzach Raczyńskiego do kolejnych kryzysów gospodarczo-politycznych w PRL. Edytorzy postarali się, aby zawrzeć jak najwięcej tych przemów. Nic więc dziwnego, że umieszczono je w znacznej liczbie, szczególnie przy końcu publikacji (i końca życia Raczyńskiego) (nr 56, 88, 91–92, 94–99). Ich treść pokazuje, jak prezydent starał się wspierać Polaków mieszkających w komunistycznym systemie nie tylko duchowo, ale również materialnie. Na szczególne uznanie zasługuje fakt, że duża część z tych przemówień, choć wygłoszona przezeń już w podeszłym wieku, wciąż dowodzi werwy, zaangażowania oraz jasności umysłu.
Publikacja pod edycją Krzysztofa Kani oraz Kingi Czechowskiej wypełnia stosowną lukę działań polskiej emigracji politycznej w okresie drugiej wojny oraz okresu komunistycznego. Dobór źródeł oraz sposób ich opracowania odpowiada w całej zupełności zadaniu, jakie sobie postawili badacze przy publikacji, tj. przedstawienia postawy Raczyńskiego jako mówcy inspirującego Polaków na emigracji i w kraju. Ważne jest także, że edytorzy nie pozostawili treści przemówień bez odpowiedniego aparatu naukowego, przy jak najmniejszej ingerencji w źródło. Drobne uwagi, takie jak wspomniany brak tłumaczeń tekstów (przynajmniej w języku francuskim) czy też niewykorzystanie wszystkich dostępnych przemów nie przesłaniają faktu, iż praca Krzysztofa Kani oraz Kingi Czechowskiej stanowi potrzebne uzupełnienie źródłowe dziejów Polski i polskiej emigracji okresu II wojny światowej oraz po niej.
