Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 5: Symbolika państwowa PRL i III RP

Przeczytaj pierwszą, drugą, trzecią oraz czwartą część artykułu.

Polskie oddziały wojskowe walczące na frontach II wojny światowej (we Francji, Anglii, Norwegii, Afryce północnej czy we Włoszech) zazwyczaj używały przedwojennej symboliki wojskowej (polski orzeł wojskowy, wzór z 1919 roku lub późniejsze). Wyjątkiem były tylko formowane od 1943 roku w Sielcach nad Oką oddziały walczące u boku Armii Czerwonej: 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, zalążek przyszłego Ludowego Wojska Polskiego. Żołnierzy tych postanowiono „uszczęśliwić” nowym, piastowskim wzorem orła bez korony, symbolizującym „demokratyczną” i „ludową” Polskę.

Przewodnicząca Związku Patriotów Polskich w ZSRR, Wanda Wasilewska, poleciła Janinie Broniewskiej (żonie sławnego poety Władysława) opracowanie w ciągu jednego dnia projektu munduru i orła na czapkę żołnierzy formowanej dywizji. Ta, po konsultacjach z mieszkającym w Moskwie znanym bibliofilem i kolekcjonerem Pawłem Ettingerem, wybrała wzór orła piastowskiego bez korony. Odrzucono pomysł z orłem wzorowanym na tym z pieczęci Kazimierza Wielkiego, bo sterczące lotki za bardzo łamałyby się na wojskowych czapkach. Zdecydowano się więc na wzór nieheraldycznego orła z sarkofagu Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego w katedrze płockiej. Była to rzeźba autorstwa XIX-wiecznego artysty Zygmunta Vogla, zaprojektowana w 1825 roku. Tak powstała tzw. „Kurica”, z uporem lansowana przez nowe komunistyczne władze, a znienawidzona przez większość Polaków. W wojsku po cichu chętnie wymieniano te nieudane blaszane kurice na orzełki z czasów przedwojennych, do dziś zachowało się ich bardzo niewiele.

„Kurica” (piastowski orzeł projektu J. Broniewskiej) z czapki żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im Tadeusza Kościuszki

„Kurica” na sztandarze 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (1943 r.)

PRL i na emigracji

Komuniści uznali, że w nowej, „ludowej”, „demokratycznej” Polsce socjalistycznego orła nie może wieńczyć monarsza korona. Używano więc różnych wersji Orła Białego bez korony. Dosyć szybko zrezygnowano z nieudanego projektu Janiny Broniewskiej z 1943 roku. Najczęściej wykorzystywano „sanacyjną” stylizację autorstwa Zygmunta Kamińskiego z 1927 roku, tyle że usuwano z niej koronę. Po tym zabiegu orzeł tracił jednak swe pięknie wypracowane proporcje i walory estetyczne, znacznie gorzej prezentował się np. na monetach. W związku z tym w 1947 roku ogłoszono konkurs na godło państwowe zgodne z duchem czasów. Pojawiło się wtedy kilka ciekawych projektów nowego orła piastowskiego, np. autorstwa Michała Byliny, nawiązujący formą do książęcych orłów z XIII wieku. Wzór ten miał być wykorzystany przy tworzeniu nowej wersji herbu państwowego, nie uzyskał jednak sankcji prawnej i został zapomniany.

Konkursowy projekt orła piastowskiego autorstwa Michała Byliny (1949 rok)

Ostatecznie w książkowym wydaniu Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 roku opublikowano wizerunek orła, który miał być oficjalnym herbem państwa. Był to dosyć wiernie przerysowany projekt Z. Kamińskiego z 1927 roku, lecz uszczerbiony przez odjęcie korony. Przedwojenny złoty otok zastąpiło wtedy takież obramowanie tarczy w formie generalskiego wężyka. Dekret Rady Państwa o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 7 grudnia 1955 roku powtórzył tę stylizację orła, zrezygnowano jednak z niepotrzebnego, ahistorycznego złotego obramowania tarczy. Ten sam wzór powtórzono w nowej ustawie o godle, barwach i hymnie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przyjętej 31 stycznia 1980 roku.

Oficjalny herb Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z 1952 roku

W tym samym czasie, kiedy w kraju komuniści zdjęli koronę z głowy Orła Białego, emigracyjny rząd RP w Londynie, po dosyć burzliwych dyskusjach prasowych, postanowił dekretem z 11 listopada 1956 roku ponownie umieścić krzyż na koronie Orła Białego (wzór z 1927 roku) „dla uzewnętrznienia głębokiego przywiązania Narodu Polskiego do wiary chrześcijańskiej”. Działo się to w roku odnowienia ślubów jasnogórskich. Nad gotycką koroną dodano w sposób dosyć schematyczny kabłąk z krzyżem. Na wychodźstwie zachowano niepotrzebny, ahistoryczny, złoty otok dookoła tarczy.

Oficjalny herb używany przez Rząd RP na Uchodźstwie od 1956 r.

W różnych środowiskach emigracyjnych pojawiały się także inne stylizacje orła w barokowej koronie zamkniętej, umieszczane w tzw. tarczy polskiej, całkowicie pozbawione przepaski przez skrzydła z kontrowersyjnymi gwiazdkami, z mieczem w szponach. Tak prezentował się herb Rzeczpospolitej np. w publikacjach Delegatury Rządu RP na Uchodźstwie na Wenezuelę (1990). Do dziś Orzeł Biały w zamkniętej, barokowej koronie zwieńczonej krzyżem patronuje różnym radykalnym, prawicowym środowiskom politycznym, nawiązującym do tradycji polskiego ruchu narodowego. Mogliśmy go zobaczyć np. w relacjach medialnych z I kongresu narodowców w Warszawie (2013).

Tymczasem w kraju Orła Białego w koronie nigdy nie wyparło się społeczeństwo polskie, zbrojne podziemie z lat 40., ani późniejsze środowiska opozycyjne. Do tego wzoru godła państwowego, zwykle w stylizacji przedwojennej z 1927 roku (rzadziej z 1919 roku) od samego początku chętnie odwoływała się rodząca się w latach 70. opozycja demokratyczna. Po powstaniu „Solidarności” (1980) Orzeł Biały w koronie stał się nieoficjalnym symbolem wszystkich niezależnych ruchów społecznych w Polsce, a następnie w stanie wojennym – solidarnościowego podziemia. W książkach i prasie drugiego obiegu, na bardzo licznych drukach czy znaczkach pocztowych, chętnie umieszczano w latach 80. rozmaite historyczne stylizacje orła: piastowskie, jagiellońskie, tarcze herbowe z Orłem i Pogonią z okresu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, godła z okresu powstań narodowych czy II Rzeczpospolitej. Wreszcie, ulegając naciskom społecznym, władza postanowiła przywrócić orłowi koronę.

Orzeł z okresu międzywojennego na plakietce Solidarności (1981)

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Bolszewik w koronie?

Z inicjatywą ustawodawczą w tej sprawie wystąpił ówczesny prezydent, gen. Wojciech Jaruzelski, na ostatnim posiedzeniu Sejmu PRL X kadencji (tzw. kontraktowego), 29 grudnia 1989 roku. Zmieniono wówczas konstytucję i przywrócono dawną nazwę państwa (Rzeczpospolita Polska) oraz herb Orzeł Biały w koronie. Poprawiony nieznacznie przez Andrzeja Heidricha wzór godła państwowego z 1927 roku był w styczniu i lutym 1990 roku konsultowany z historykami, heraldykami, prawnikami, konwentem Sejmu, prezydium Senatu, Urzędem Rady Ministrów i przedstawicielami episkopatu Polski.

Herb Rzeczypospolitej Polskiej według załącznika do „Ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej”

Na temat proponowanego wzoru roku krytycznie wypowiadali się m.in. przedstawiciele Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (L. Pudłowski), domagając się rozpisania konkursu na nowy herb państwowy i stworzenia w oparciu o wielowiekową tradycję nowoczesnego wzoru Orła Białego, wolnego od wad przedwojennych poprzedników, godnego zbliżającego się XXI wieku. W prasie pojawiły się też artykuły określające lansowanego przez komisję prezydencką orła „bolszewikiem w koronie”. Reprezentujący prezydenta Jaruzelskiego ówczesny minister stanu Piotr Nowina-Konopka dowodził, że „to ten sam orzeł, któremu korona została odebrana w pożałowania godnych okolicznościach”. Ten argument oraz pośpiech będący efektem gwałtownych przemian politycznych przełomu lat 80. i 90. zadecydowały o przyjęciu herbu państwowego w proponowanej wersji. Pod presją chwili nie wykorzystano najlepszego momentu na opracowanie nowej, ładniejszej graficznie i poprawniejszej heraldycznie stylizacji herbu państwowego dla odradzającej się III Rzeczpospolitej. Herb Orzeł Biały został błędnie nazwany godłem, a jego nazwę wpisano do ustawy małymi literami, co powtórzyła Konstytucja RP z 1997 roku („Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu”).

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Współczesny wzór orła wojskowego (marynarka wojenna)

Po krótkiej dyskusji parlamentarnej proponowany wzór Orła Białego z 1927 roku z poprawkami A. Heidricha został przyjęty przez Sejm 9 lutego 1990 roku i obowiązuje do chwili obecnej. Jak donosiła ówczesna prasa, podczas dyskusji nad kształtem herbu państwowego omal nie doszło do zerwania Sejmu, gdy poseł Jan Łopuszański (OKP) zakwestionował prawo „lewej strony sali” (czyli posłów z dawnego klubu PZPR, wtedy PKLD) do wypowiadania się w tej kwestii. Obrażeni posłowie zaczęli opuszczać salę, a w kuluarach rozważano ponoć możliwość złożenia wniosku o przedterminowe wybory.

Dyskusje na sali sejmowej dotyczyły głównie formy korony, gdyż w projekcie zdecydowano się na koronę XIV-wieczną: otwartą i bez krzyża. Posłowie Marek Jurek i Stefan Niesiołowski (OKP) bezskutecznie próbowali przekonać posłów, że na głowie Orła Białego powinna znaleźć się zamknięta korona zwieńczona krzyżem, jak w herbie państwowym z 1919 roku, bo „tylko pod tym znakiem Polska jest Polską, a Polak Polakiem”. Poprawka zgłoszona w tej kwestii przez S. Niesiołowskiego upadła. Sejmowi oponenci dowodzili, że „Polska jest także krajem niewierzących i nikogo nie można zmuszać do przyjęcia symboli religijnych”. Orzeł Biały odzyskał koronę (w wersji z 1927 roku) stosunkiem głosów: 316 za, 3 przeciw, przy 52 wstrzymujących. Dokumenty urzędowe, pieczęcie, pieniądze, ordery itp. z orłem bez korony były stopniowo wymieniane aż do końca 1995 roku.

Od pierwowzoru z 1927 roku współczesny wzór Orła Białego rożni się tylko nieco bardziej zwężoną i zaokrągloną u dołu tarczą oraz wyretuszowanymi rozetkami na końcach przepaski na skrzydłach orła (trzy listki pozostawiono na pierwszym planie a dwa ukryto nieco na dalszym, bardziej przypominają one teraz trójliście znane z przedstawień historycznych). Zrezygnowano także, słusznie, z ahistorycznego, złotego skraju wokół tarczy. Pozostały niestety pewne błędy przedwojennego pierwowzoru: rysunek orła jest niepotrzebnie cieniowany, szpony z wyjątkiem pazurów pozostały białe (srebrne), choć powinny być złote aż po upierzenie, a w otwartej koronie na głowie herbowego ptaka brakuje prześwitów między kwiatonami… Wzór ten z pewnością nie jest doskonały, ale przemawia za nim już prawie 90-letnia tradycja, więc w najbliższym czasie zapewne nie możemy spodziewać się jego zmiany i opracowania stylizacji nowocześniejszej i bardziej zgodnej z wymogami heraldyki oraz współczesnej grafiki. Jak mógłby wyglądać taki nowy orzeł? Proszę spojrzeć choćby na przyjęty w 1999 roku herb województwa małopolskiego (którego autorami są Wojciech Drelicharz, Zenon Piech oraz Barbara Widłak). Która z tych dwóch stylizacji jest ładniejsza – niech ocenią Państwo sami. Wspomniana uchwała Sejmu RP sprzed niemal ćwierćwiecza stanowi ostatni etap tysiącletniej ewolucji starożytnego symbolu orła w roli emblematu narodowego Polski i Polaków.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Zobacz też:

• Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek;
• Czeskie marzenie we fladze zapisane;
• Co oznacza herb papieża Franciszka?;
• Smok i miecz w heraldyce Piastów a król Artur;
• Półksiężyc, orzeł, lew i smok. Uwagi o godłach napieczętnych Piastów.

Wybrana bibliografia

• Awantura o Orła, „Gazeta Wyborcza”, 11 lutego 1990, nr 202, s. 1.
• Bolszewik w koronie, „Gazeta Wyborcza”, 09 stycznia 1990, nr 174, s. 2.
• Cisek Janusz, Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914–1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, red. Michał Wołłejko, Radosław Marciniak i Przemysław Siejczuk, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2008.
• Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Pax, Warszawa 2001.
• Jaki znak twój? Orzeł biały, „Gazeta Wyborcza”, 03 kwietnia 1991, nr 547, s. 15.
• Jaworska Aleksandra, Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII–XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod redakcją Stefana Kuczyńskiego, DiG, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Taż, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, DiG, Warszawa 2003.
• Jeziorowski Tadeusz, Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 189–204.
• Kiersnowski Ryszard, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w., pod red. Jacka Banaszkiewicza, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 105–116.
• Kłótnie o Orła, „Gazeta Wyborcza”, 16 stycznia 1990, nr 180, s. 3.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Kuczyński Stefan K., Herb Królestwa Polskiego w XIV–XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis…, s. 151–160.
• Tenże, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 241–256.
• Tenże, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, 26 czerwca–15 października 1995, Zamek Królewski w Warszawie–Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa 1995, s. 33–42.
• Tenże, Pudłowski Leszek, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion”, t. 82 (1987), s. 97-137.
• Myśliński Michał, Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 7–14.
• Mrozowski Przemysław, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 43–53.
• Orzeł, „Gazeta Wyborcza”, 08 lutego 1990, nr 200, s. 1.
• Piech Zenon, Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis…, s. 117–150.
• Tenże, Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 15–32.
• Tenże, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mieczysława Rokosza, Uniwersitas, Kraków 1996, s. 9–44.
• Pietras Tomasz, Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 według projektu Moniki Łączyńskiej].
• Tenże, Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6–12.
• Pudłowski Leszek, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 267–295.
• Rokosz Mieczysław, Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 107–132.
• Russocki Stanisław, Nad nami Orzeł Biały, [w:] Tenże, Stefan K. Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 17–78.
• Znamierowski Alfred, Elementy herbu polskiego 1295–1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85–94.
• Tenże, Dudziński Paweł, Wielka księga heraldyki, Świat Książki, Warszawa 2008.

Redakcja: Roman Sidorski