Wielka czystka. Jak gniew Stalina dotknął społeczeństwo ZSRR?

Wielka czystka – zobacz też: Sowieci przeciwko Polakom - anatomia terroru

Józef Stalin (aut. Izaak Brodski, domena publiczna).

Nim jednak ów terror nastąpił, społeczeństwo Rosji, najpierw carskiej, a później radzieckiej, musiało zmierzyć się z krwawym chaosem wojny domowej, który w końcu całkowicie zmienił zarówno scenę polityczną, jak i życie codzienne obywateli. Początkowo kwestia przywództwa była sprawą oczywistą – u steru rewolucji stał Włodzimierz Lenin i to on bez wątpienia był postacią pierwszoplanową. Niebawem podupadł jednak na zdrowiu i od marca 1923 roku, kiedy to przeżył trzeci już udar, jego stan był bliski agonii, a o pełnieniu dotychczasowych obowiązków nie było mowy. Pozostali wysoko postawieni działacze bolszewiccy już wtedy zaczęli walczyć o schedę po Leninie, a potencjalnych kandydatów było kilku: Lew Trocki, Grigorij Zinowjew, Lew Kamieniew, Nikołaj Bucharin, Jurij Piatakow i w końcu Josif Dżugaszwili, Gruzin, który w ciągu wielu lat swojej działalności rewolucyjnej przyjął pseudonim „Stalin”.

Ciężko chory Lenin, nim zupełnie stracił kontakt z rzeczywistością, zdawał sobie sprawę, że na jego pozycję czyha już kilku potencjalnych dyktatorów. W grudniu 1922 roku podyktował „List do zjazdu”, swój polityczny testament, w którym zrugał wszystkich wymienionych wyżej pretendentów, skupiając się jednak przede wszystkim na Trockim i Stalinie. Temu pierwszemu zarzucił przede wszystkim zbyt dużą pewność siebie i „niebolszewizm”, drugi z kolei opisany został jako postać o zbyt brutalnej naturze. Nie dziwnym wydaje się więc, że ów list nie doczekał się w końcu oficjalnego odczytu na żadnym ze zjazdów, choć niektórzy z delegatów zapoznali się z nim za zamkniętymi drzwiami. Co więcej, późniejsze posiadanie tego druku było nielegalne. Nie można więc mówić, że „testament” Lenina doczekał się wypełnienia. Nie posłuchano też jego żony, Nadieżdy Krupskiej, która sprzeciwiała się kultowi wodza rewolucji. Ciało jej męża koniec końców zabalsamowano i wystawiono na publiczny widok w specjalnie zbudowanym mauzoleum. Zmieniano też nazwy wielu miast – na mapach pojawił się m.in. Leningrad, Uljanowsk czy Lenino (choć też przy okazji Stalingrad czy Trock).

Józef Stalin tymczasem zaczął coraz śmielej budować swoją pozycję, początkowo w sojuszu z Zinowjewem i Kamieniewem. Z czasem skupił całą władzę w swoich rękach, a czynił to po trupach, zarówno swych przeciwników, jak i byłych sojuszników. Mylne byłoby jednak przekonanie, że te rozgrywki polityczne odbiją się tylko na klasie rządzącej. Niebawem „wielka czystka” uderzy bowiem w całe społeczeństwo radzieckie.

Zakazane wersy

Rewolucja październikowa miała zmienić nie tylko ład polityczny, obalając carskie samodzierżawie i wprowadzając „władzę rad”, ale także sposób funkcjonowania wielonarodowego społeczeństwa dawnego Imperium Rosyjskiego. Wkrótce zaczęła się też wędrówka ludności, która z licznych wsi przenosiła się do miast i większych ośrodków przemysłowych, gdzie obyczajowość miała ulec wielkim zmianom. Nowe porządki przejawiały się choćby w mieszkalnictwie – w co większych miastach powstawały mieszkania wspólnotowe, będące jednym z wyrazów sowieckiego kolektywizmu. Zwyczaje świąteczne, dotychczas oparte w dużej mierze na tradycjach religijnych, miały stopniowo być wypierane przez te nowe, socjalistyczne, takie jak Święto Pracy, Święto Rewolucji czy dożynki (o odpowiednio zmienionym wydźwięku). Oczywista stawała się też walka na polu kultury, a to było już ciosem w warstwę inteligencji.

Stalin, Woroszyłow i Mołotow nad kanałem Moskwa-Wołga, 22 kwietnia 1937 roku. Z oryginalnej fotografii (góra) wyretuszowano Nikołaja Jeżowa, szefa NKWD i jednego z głównych wykonawców czystki, który w 1940 roku sam został zamordowany (domena publiczna).

Twórczość literacka wiązała się już w latach trzydziestych z balansowaniem na ostrzu noża, bo każdy nieprawomyślny tekst, wiersz czy praca mogła wiązać się w najlepszym przypadku z zsyłką i uwięzieniem w łagrze. Zaufanie władzy także było ciężko odzyskać, o czym przekonał się Boris Pilniak. W latach dwudziestych, a więc jeszcze zanim Józef Stalin ugruntował w pełni swoją pozycję, pisarz ten popełnił opowiadanie „Opowieść niezgaszonego księżyca”, w którym to dowódca Armii Czerwonej zostaje zmuszony do poddania się operacji, w wyniku czego umiera. Odebrano to jako pośrednie oskarżenie Stalina o zamordowanie Michaiła Frunzego, wojskowego, który umarł właśnie w takich okolicznościach. Pilniak początkowo miał szczęście, bo pozwolono mu na dalszą pracę, tym razem zgodną już z „wytycznymi”, ale w kulminacyjnym momencie czystek w roku 1937 został aresztowany, oskarżony o szpiegostwo i rozstrzelany.

Z kolei poeta Osip Mandelsztam napisał w swoim wierszu: „Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi; Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy; A w półsłówkach, półrozmówkach naszych; Cień górala kremlowskiego straszy. Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa (...)". Za to w 1934 roku skazany został na zesłanie do Czerdynia, co można uznać za wyrok dosyć łagodny. W czasach zsyłki towarzyszyła mu żona Nadieżda, która w swych wspomnieniach tak opisuje ów wiersz i tamte czasy:

Mandelsztam wyraził to dokładnie: „Żyjemy tu, nie czując pod nogami ziemi”. Tak jest do dnia dzisiejszego. Absolutnie nie znamy się wzajemnie, jesteśmy pooddzielani, chorzy, zmęczeni… Wśród nas są obrońcy starego – mordercy, poszukiwacze drobnych przyjemności, zwolennicy „silnej władzy”, która niszczy wszystko, co jej stoi na przeszkodzie. I są jeszcze olbrzymie, ponure tłumy sennych i nie wiadomo o czym myślących ludzi. (...).

Siergiej Korolow (domena publiczna).

Tak samo jak środowisko artystyczne, narażeni na gniew władzy byli też naukowcy, a często cierpieli specjaliści z, wydawać by się mogło, niezagrożonych dziedzin. O ile historia była bardzo delikatną materią do podejmowania w tych czasach, to może dziwić np. czystka przeprowadzona wśród astronomów, fizyków czy biologów. Aresztowane zostały nawet takie postaci jak Siergiej Korolow, najważniejszy twórca radzieckiej kosmonautyki, czy Andriej Tupolew, osławiony konstruktor samolotów. Jak widać kontrrewolucjonistą zostać było łatwo, a przed represjami nie chroniła nawet dotychczasowa pozycja.

Artykuł inspirowany jest książką Nadieżdy Mandelsztam „Wspomnienia. Druga księga”:

Pod Czerwoną Gwiazdą

Czystki nie mogły też ominąć wojskowych, a wspomniana zagadkowa sprawa Frunzego była jedynie wierzchołkiem góry lodowej. Jak na ironię, Akademia Wojskowa w Moskwie ochrzczona została właśnie imieniem dowódcy, który miał zostać zlikwidowany na rozkaz Stalina. W 1934 roku, wkrótce po zabójstwie prominentnego partyjnego działacza Siergieja Kirowa, rozpoczęła się część właściwa „Wielkiego Terroru”, która w siłach zbrojnych dotknęła przede wszystkim przedstawicieli niższych hierarchii, a więc prostych żołnierzy, podoficerów, młodszych oficerów – postaci dla elit władzy w zasadzie anonimowych. Nie oznacza to jednak, że co ważniejsi przedstawiciele wyższych kadr pozostali nietykalni i ominęły ich represje. Na początku 1935 roku aresztowany został bohater z okresu wojny domowej Witalij Primakow. Wkrótce potem represje zaczęły spadać na osoby związane z AW im. Frunzego. Aresztowano m.in. wykładowców Borisa Majstracha i Eiolfa Igneusa-Matsona (tego drugiego za obrazoburczą wypowiedź, w której powiązał sukces Hitlera z docenieniem przez jego ruch niemieckiej dumy narodowej).

Marszałkowie ZSRR (od lewej): Tuchaczewski, Budionny, Woroszyłow, Blücher, Jegorow (domena publiczna).

Wiele mówiące wydają się też losy najważniejszych postaci Armii Czerwonej, czyli marszałków Związku Radzieckiego. W 1935 roku było ich pięciu: Michał Tuchaczewski, Aleksandr Jegorow, Wasilij Blücher, Kliment Woroszyłow i Siemion Budionny. Tylko dwóm ostatnim udało się dożyć lat po drugiej wojnie światowej, a śmierć reszty nie była bynajmniej spowodowana walką z hitlerowskim okupantem. Najdłużej przy życiu utrzymał się Jegorow, zlikwidowany dopiero na początku lutego 1939 roku, co być może było spowodowane faktem, że uznawano go za postać bezbarwną – nie był ani wyróżniającym się dowódcą, ani administratorem. Co więcej, pozostawał w relatywnie zażyłych stosunkach z samym wodzem, ale sam Stalin twierdził, że to „dobry dowódca, ale marny komunista”. Tragedia jednych była z kolei szczęściem innych. Okres „wielkiej czystki" okazał się trampoliną dla kariery np. Jefima Szczadienki, powiązanego na przestrzeni lat z najbardziej podporządkowanymi marszałkami: Woroszyłowem i Budionnym. Między innymi dzięki takim koneksjom w końcowych latach represji był postacią podejmującą decyzje o losach tysięcy oficerów, a należy nadmienić, że był przy tym niezwykle przykładny.

Czystka w Armii Czerwonej była o tyle dotkliwa, że oprócz oczywistego uszczuplenia kadry oficerskiej, wprowadzała zamęt organizacyjny i ideologiczny. Jej ofiarami padali bowiem częstokroć uznani teoretycy wojskowi (chociażby Aleksandr Swieczin, Wasilij Chripin, Siergiej Mieżeninow, Jakow Ałksnis), których oprócz fizycznej eliminacji czekało także popadnięcie w zapomnienie – ich dzieła masowo wycofywano z obiegu, często także niszczono. Było to kłopotliwe zwłaszcza dlatego, że ciężko ad hoc zmienić całą obowiązującą teorię wojskowości. Tymczasem na horyzoncie dziejów majaczyła powoli wielka wojna ojczyźniana...

Podróż w stronę śmierci

Rozkaz 00485, rozpoczynający tzw. Operację polską NKWD (domena publiczna).

Stalinowskie represje uderzały w liczne narody zamieszkujące Związek Radziecki. Jednym z najsłynniejszych przykładów jest z pewnością wielki głód na Ukrainie ([Hołodomor]), który jeszcze przed 1934 rokiem przyniósł śmierć milionom ludzi. Częstokroć zapomina się jednak o fakcie, że w granicach ówczesnego ZSRR pozostawały setki tysięcy etnicznych Polaków (według spisu z 1926 roku na samej Ukrainie było ich ok. 476 tys., choć uważa się to za dane zaniżone). Dla władzy w Moskwie Polacy znajdujący się pod jej jurysdykcją mieli stanowić wzór dla ich pobratymców zamieszkujących II RP, co miało oczywiście wydźwięk propagandowy. Początkowo polityka Sowietów w kwestii narodowościowej była daleka od unifikacji społeczeństwa, z biegiem lat jednak odchodzono od tego modelu, a narody takie jak Polacy miały zostać jak najszybciej zsowietyzowane.

Gdy stalinowski terror wchodził w decydującą fazę, zdarzało się, że zsyłka w najbardziej niedostępne regiony ZSRR okazywała się „aktem łaski", bo dawała choć minimum szansy na przeżycie, mimo że warunki podróży i życia np. na Syberii bywały absolutnie ekstremalne. O wyjątkowym szczęściu mogą mówić członkowie Komunistycznej Partii Polski, którzy przetrwali wielką czystkę. Szacuje się, że z całego polskiego ruchu komunistycznego przetrwało jedynie ok. 80 osób (szczęściarzami okazali się osadzeni w polskich więzieniach, chociażby Bierut czy Gomułka). Prominentni działacze KPP, członkowie Politbiura i Komitetu Centralnego, którzy odpowiedzieli na wezwanie Stalina do Moskwy, ginęli bez śladu. W 1939 roku posłano na śmierć ostatnich polskich komunistów, m.in. Werę Kostrzewę i poetę Brunona Jasieńskiego.

Artykuł inspirowany jest książką Nadieżdy Mandelsztam „Wspomnienia. Druga księga”:

Szarych obywateli, Polaków (tudzież „kontrrewolucyjny element polski”) oprócz egzekucji czekały też masowe wysiedlenia, zwłaszcza z terenów przy zachodniej granicy ZSRR, obwodu kijowskiego czy winnickiego. Byli stamtąd transportowani do Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, gdzie częstokroć trafiali do tzw. osad na surowym korzeniu. Oznaczało to umieszczenie w pustym stepie i konieczność samodzielnej budowy pomieszczeń gospodarczych i mieszkalnych, a więc początkowo do spędzania nocy pod gołym niebem.

Osip Mandelsztam po aresztowaniu przez NKWD w 1938 roku (domena publiczna).

Podróż w głąb sowieckiego państwa była przykładem ekstremum, na jakie mógł zdobyć się Stalin i jego otoczenie wobec własnych obywateli. Niektórym dopisało szczęście i doświadczyli zesłania „tylko” w rejony europejskiej części ZSRR. Osip Mandelsztam został potraktowany wyjątkowo łagodnie, bo pierwsze zesłanie za twórczość nieprawomyślną spędzał najpierw w Kraju Permskim, a potem w Woroneżu. W listach, jakie pisał do żony zachował się jednak obraz pewnej intelektualnej bezradności i ogromnego niepokoju. W swoich wspomnieniach Nadieżda Mandelsztam odnotowała:

Nawet w listach z Woroneża, kiedy oboje świetnie wiedzieliśmy, co nas czeka (...) czasem przemyka się zdanie o beznadziejności („Kto tam wie, co jeszcze będzie”, „Jeśli będziemy żyli”, „W nic dobrego nie wierzę”), ale od razu przerywa, zmienia ton i mówi, że jesteśmy silni, więc „to wstyd popadać w rozpacz”.

Takie były odczucia milionów obywateli Kraju Rad, od robotników, przez wojskowych, po inteligencję i aparat partyjny. Często były uzasadnione – autor „Żyjemy tu...” w 1938 roku trafił na zsyłkę w jeden z najdalszych możliwych regionów, nim jednak dotarł na miejsce przeznaczenia zmarł – jego organizm nie przetrzymał podróży.

Ocalone od zapomnienia

Nadieżda Mandelsztam (domena publiczna).

Po słynnym referacie Chruszczowa na XX Zjeździe w 1956 roku i politycznej odwilży, czasy stalinizmu poddawane były szerokiej krytyce. Nie oznaczało to jednak, że można było ustalić całą prawdę o tym fragmencie dziejów Związku Radzieckiego. W praktyce było „rozgęszczanie” Wielkiego Terroru – na dokumentach, jakie trafiały do rodzin ofiar ówczesnych czystek często widniały zmienione daty zgonów (różnica mogła wynosić nawet 10 lat), za to przyczyny śmierci często określano jako naturalne. Zmniejszanie rozmiarów terroru było widoczne zwłaszcza za czasów rządów Breżniewa, który pojmował politykę pewnej jawności działań zupełnie inaczej od poprzednika. To właśnie dlatego cenne są wspomnienia takie, jak te Nadieżdy Mandelsztam (ich drugi tom trafił ostatnio w ręce polskich czytelników), która ocaliła od zapomnienia nie tylko postać męża, ale i świadectwo okrucieństw ery stalinowskich czystek. Zapisków takich jest wiele i to one, a nie często fałszowane dane i statystyki które przechodziły przez kolejne Politbiura, stanowią o grozie i niepewności tamtych dni.

Bibliografia:

• Baberowski Jörg, Czerwony Terror. Historia stalinizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Bazylow Ludwik, Wieczorkiewicz Paweł, Historia Rosji, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 2005
• Ciesielski Stanisław, Hryciuk Grzegorz, Srebrakowski Aleksander, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003.
• Conquest Robert, Wielki Terror, Wydawnictwo Michał Urbański, Warszawa 1997.
• Heller Michał, Niekricz Aleksander, Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego. Od narodzin do wielkości 1917–1939, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2016.
• Mandelsztam Nadieżda, Wspomnienia. Druga księga, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2016
• Wieczorkiewicz Paweł Piotr, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2001.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Artykuł inspirowany jest książką Nadieżdy Mandelsztam „Wspomnienia. Druga księga”: