Wawrzyniec Gucewicz – wileński architekt doby klasycyzmu

Wawrzyniec Gucewicz – zobacz też: Wilno: co w Ostrej świeci Bramie? [video]

Wawrzyniec Gucewicz (ryc. z „Tygodnika Ilustrowanego”, seria 1, t. 9, nr 229, 13 lutego 1864)

Wawrzyniec Gucewicz był synem chłopa Szymona Stuoki Gucewicza. Urodził się 5 sierpnia 1753 roku (Adam Kirkor podaje rok 1755) we wsi Migańce w powiecie Wiłkomirskim. Pierwsze informacje o dzieciństwie Wawrzyńca dotyczą okresu jego nauki przy kościele w Kupiszkach, służby przy kościele w Poławeniu (Poławieńku) oraz późniejszej nauki w szkole Pijarów w Poniewieżu. Przyszły architekt był przeznaczony do stanu duchownego, jednak po pięciu latach kształcenia w szkole pijarskiej został wezwany do domu swojej rodziny, która straciła w pożarze większą część dobytku. Młody Wawrzyniec był potrzebny do pracy w gospodarstwie, ale po krótkim czasie wyprosił ojca, by mógł powrócić do nauki w Wilnie.

W stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego Wawrzyniec wstąpił do seminarium zgromadzenia książąt misjonarzy, gdzie spotkał biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, który dostrzegł jego talent i czynione przezeń postępy w nauce. Przeniósł on w 1775 roku młodego Gucewicza do seminarium, gdzie nastąpił rozkwit jego talentu. Był uczniem między innymi architekta Knafusa (pierwszego budowniczego pałacu w Werkach) oraz takich wykładowców jak Husarzewski, Kaliński, Franciszek Narwojsz i Kundzicz. Jak pisał Kirkor, „Coraz więcej przez biskupa Massalskiego lubiany, Gucewicz wyznał mu otwarcie, że nie che być księdzem, lecz radłby zostać architektem”. Przyjęto go na dwór wileńskiego hierarchy, co w niedalekiej przyszłości zaowocowało wieloletnią podróżą naukową po Europie.

Podróż edukacyjna po Europie

W 1778 roku Gucewicz oraz inny uczeń, niejaki Hornowski, zostali wysłani do Hamburga, aby zaznajomili się z tamtejszą architekturą. Po drodze odwiedzili Królewiec, Gdańsk oraz Berlin. Ciekawe wydaje się spotkanie z Żydami-kabalistami1, do którego miało dojść w Hamburgu. Gucewicz jakoby „przylgnął do mistyczney nauki, i tak w niey dalece postąpił, iż został wkrótce przypuszczonym do wielkey kabalistyki taiemnic, mieszając, w dziwacznym obrzędzie tego wyzwolenia, upuszczoną krew własną ze krwią swoiego mistrza” ([Żywot Wawrzyńca Gucewicza...], s. 21–22).

Po tej „przygodzie” przyszły architekt postanowił wyruszyć do Kopenhagi – tym razem już w pojedynkę. W drodze pomógł kapitanowi okrętu płynącego do Danii w obserwacjach astronomicznych, co nie uszło uwadze znajdującego się na pokładzie duńskiego posła, który widząc doświadczenie i talent Gucewicza, zatrudnił go jako nauczyciela swojego syna. Dzięki temu Wawrzyniec poznał kopenhaskich uczonych, a w międzyczasie także architekturę Lubeki, Bremy oraz innych miast. Po pewnym czasie Massalski wezwał Hornowskiego i Gucewicza do Paryża, gdzie mieli się oni uczyć od najlepszych francuskich architektów, między innymi Lapatte’a, Claude’a-Nicolasa Ledoux’a, Soufleta oraz Rondeleta. Ostatnim przystankiem w naukowych podróżach Gucewicza był Rzym (gdzie opublikował podobno artykuł, dotąd jednak nie odnaleziony), skąd po czterech latach podróży po Europie powrócił na Litwę.

Wawrzyniec Gucewicz i praca naczelnego wileńskiego architekta

Niebawem po przyjeździe do Wilna, w 1781 roku, Gucewicz otrzymał swoje pierwsze samodzielne zadanie, którym było dokończenie budowy pałacu w położonych na przedmieściach miasta Werkach. Pierwszym projektantem budynku był niegdysiejszy nauczyciel Gucewicza Marcin Knakfus. Inna hipoteza mówi, że istniały dwa pałace, dolny i górny, przy czym Gucewicz miał być twórcą górnego, a zarazem nowszego. Siedziba biskupa Massalskiego była okazała, a dzięki pracy Gucewicza, czerpiącego z doświadczeń uzyskanych podczas podróży po Europie, zyskała swój charakterystyczny kształt.

Pałac w Werkach (pocztówka z lat 20. XX wieku)

Ostał się wprawdzie na mieyscu, dźwigniony z fundamentów śrzodek, lecz niemal całkiem podług obrysu Gucewicza odmieniony, ale oba skrzydła pałacu, tudzież wszystkie mnieysze przy nich zbudowania, są bespośrzednie iego dziełem. Pałac werkowski, na wzgórzu, nad zakrętami Wilii w roskoszney o milę od Wilna okolicy położony, składa się z trzech, prawie równych sobie, równoległościanów; śrzodek, wielkie pokoie i kaplicę mieszczący, iest z banią na śrzedzinie i z przysionkiem od dziedzińca, o sześciu kolumnach porządku ionickiego: dwa skrzydła od śrzodka, pod kątem prostym, w przyzwoitey leżą odległości i mają także od strony dziedzińca, czworosłupowe, porządku ionickiego przysionki. W zewnętrzney postaci tey wspaniałey całości, w kraiach, szyku i wyborze ozdób rzniętych, tchnie Gucewicz duchem starożytności, którym się w Rzymie przeiął: w rozporządzeniu zaś na mieszkanie obu skrzydeł, rozwinął rzadki talent dystrybucyi wewnętrzney, którego w szkole francuzkiey nabył. Dla ożywienia ieszcze bardziey widoku, radził Gucewicz zebrać okoliczne strumienie, i niemi obfitą na śrzodku dziedzińca zasilać fontannę, a upływające z niey wody rzucić zpod stopy pałacu po górze, na ktorey stoi ([Żywot Wawrzyńca Gucewicza...], s. 23–24).

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Ponadto Gucewicz zaprojektował także budynki znajdujące się na terenie całego zespołu, w tym między innymi młyn oraz stajnię, która przetrwała do czasów dzisiejszych. Pracę nad pałacem i parkiem zakończono w 1792 roku.

Pałac Prezydencki (dawniej Pałac Biskupi) w Wilnie (fot. Alicja Młyńska)

W międzyczasie, w 1785 roku (A. Kirkor ponownie podaję inną datę – w tym przypadku 1783 rok) Gucewicz dokonał na polecenie kanclerza Chreptowicza przebudowy ratusza, który stał się w przyszłości drugą po katedrze najbardziej znaną budowlą Wawrzyńca. Trzecim z kolei jego dziełem był pałac prezydencki w Wilnie, wcześniej funkcjonujący jako pałac biskupi, przebudowany w 1792 roku. Niestety, w latach 1819–1827 stwierdzono bardzo zły stan techniczny budynku i polecono go rozebrać, w jego miejscu stanął kolejny pałac, zbudowany od nowa wedle projektu Wasyla Stasowa. Tworząc kolejne projekty, pracując nad nowymi założeniami, Gucewicz zyskiwał sławę wykraczającą poza Wilno: „Gdy tak się coraz bardziey szerzyła po kraiu sława talentów Gucewicza, zarzucali go robotami zamożni panowie litewscy i cokolwiek w tym czasie stanęło z budów trudnych a gustownych w Litwie, a mianowicie w domach znamienitych Radziwiłłów, Massalskich, Paców, Pocieiów, Chreptowiczów, Tyzenhausów, Chomińskich, Scypionów, Sołtanów; to wszystko iest dziełem lub przetworzeniem iego talentu” – pisano w 1825 roku o popularności Gucewicza i jego stylu ([Żywot Wawrzyńca Gucewicza...], s. 25). Wawrzyniec Gucewicz był także twórcą kościołów: w Suderwie, św. Stanisława w Malatyczach (wzorowanego na bazylice św. Piotra w Watykanie) oraz św. Jakuba w Janowie pod Kownem.

Kościół św. Stanisława w Malatyczach

Kościół w Suderwie (fot. Qwarc at the Lithuanian language Wikipedia, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Katedra św. Stanisława

Katedra wileńska jest chyba najbardziej rozpoznawalnym budynkiem miasta, jego wizytówką i jedną z atrakcji turystycznych. Ten monumentalny gmach powstał w 1798 roku i jest przykładem klasycystycznej architektury w wykonaniu Gucewicza. Jerzy Remer podkreślał, że jednym z największych dzieł Gucewicza jest monumentalny portyk nad wejściem do katedry, „wyraz tężyzny i mocy” ([Wilno...], s. 148). Jak pisał z kolei Juliusz Kłos: „W pracy tej wyładował on [Gucewicz] cały swój bezwzględny fanatyzm nowatora, zacierając bez skrupułów nawarstwienie wieków w tej szacownej kronice architektonicznej Wilna. Konglomerat form różnych epok i części niezwiązanych ze sobą przetopił Gucewicz siłą żelaznej woli w jednolitą w granicach możliwości, lecz całkowicie nową bryłę” ([Wilno. Przewodnik krajoznawczy...]).

Katedra św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie (fot. Lestat (Jan Mehlich), na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Pozostała działalność Wawrzyńca Gucewicza

Gucewicz był wzrostu miernego, zwięzłey budowy ciała, oczu i włosów światłych, miłego nader weyrzenia, i wdzięcznyey wymowy. Urazy prędko zbywający, mocnego a niekiedy popędliwego charakteru, w odpowiedziach dowcipny i żartobliwy: bogoboyny, iak przystało na człowieka prawdziwie uczonego; w pożyciu i sprawowaniu obowiązków swoiego powołania wzorem był cnót, zdobiących użytecznego obywatela, a przeto i pamięć po sobie utrwaloną dziełami talentu, droższą nam zostawił ([Żywot Wawrzyńca Gucewicza...], s. 27–28).

Za swoje dokonania Gucewicz został w 1789 roku (Adam Boniecki podaje w swoim herbarzu rok 1790) uhonorowany przez biskupa Massalskiego „klejnotem szlachectwa”, przy czym Eduardas Budreika przypuszcza, że Wawrzyniec Stuoka zmienił nazwisko w trakcie nauki w Głównej Szkole Litewskiej i przyjął nazwisko dalekich przodków po kądzieli mających się wywodzić ze szlachty. Dodatkowo Wawrzyniec otrzymał w dożywocie kawałek ziemi należący do dóbr stołowych biskupa, a leżący w starostwie szeszolskiem, folwark w powiecie brasławskim oraz kamienicę w Wilnie na 50 lat.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Pomnik Wawrzyńca Gucewicza w centrum Wilna (fot. Alicja Młyńska)

Ostatnie lata życia Gucewicza upłynęły pod znakiem intensywnej pracy naukowej: w 1790 roku wykładał topografię w Wileńskiej Szkole Topografii, a pod koniec 1793 roku został profesorem architektury cywilnej w Akademii Wileńskiej, gdzie ogłosił bardzo bogaty program nauczania, zaczynający się od słów: „Profesor wyłoży początki budowania wszelkiego gatunku, podług potrzeb mieszkańców tak prywatnych, jako i publicznych, ku wspólnej wygodzie i obronie, stosując się do najpierwszych budownictwa prawideł, aby każda budowla była wygodna, mocna i piękna” (J. Bieliński, Uniwersytet Wileński, t. II, s. 220).

W 1792 roku Gucewicz uczestniczył także w konkursie na projekt kościoła Opatrzności Bożej w Warszawie. Jego propozycja została doceniona, jednak ze względu na wysokie koszty realizacji nie została wybrana. Na sejmie grodzieńskim w 1793 roku Wawrzyniec był nominowany do objęcia magistratury w Komisji Demarkacyi od Drui do Nieświeża. Dwa lata później uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim, gdzie został ranny pod Woronowem. Zginął wówczas jego mecenas – biskup Massalski – zabity przez powstańców. W kolejnym roku Gucewicz ponownie otrzymał profesurę, tym razem w Szkole Głównej Wileńskiej.

Śmierć i spuścizna

Nagrobek Wawrzyńca Gucewicza przy kościele św. Stefana (fot. Alma Pater ; Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Wawrzyniec Gucewicz zmarł w grudniu 1798 roku (w literaturze można też spotkać inne daty) na puchlinę wodną. Został pochowany koło kościoła św. Stefana, aczkolwiek część badaczy twierdzi, że jego ciało złożono na Rossie, bowiem w grobie przy kościele, gdzie znajduje się jego zachowana tablica nagrobna, nie natrafiono na jego szczątki.

Mimo iż Gucewicz nie stworzył własnej szkoły architektonicznej, pod jego wpływem wykształcił się specyficzny styl, nazywany gucewiczowskim, który można scharakteryzować słowami: „godność, wspaniała prostota, iedność i symetrya, które połączone z trwałością, starannem wykonaniem części i wygodnem rozporządzeniem przestrzeni, nic do pożądania nie zostawią” ([Żywot Wawrzyńca Gucewicza...], s. 26). Wawrzyniec Gucewicz miał duży wpływ na dokonania późniejszych architektów, jego uczniów, którymi byli Michał Szulc oraz Karol Podczaszyński. Jego styl był monumentalny, wzniosły, ale jednocześnie łączył w sobie jasność i prostotę. Opinię taką wyraża również Jerzy Remer: „Wizja antycznego świata, jaką zostawił Gucewicz w «spartańsko» mocnej architekturze ratusza i katedry, wprowadziła do obrazu miasta majestatyczną wymowę form starożytnego kształtowania, a zarazem jego słoneczność […]. Ów świat antyczny rozpogadzał i osłoneczniał niedolę «wydziedziczonego» Wilna, dając mu przez sztukę miraż ładu, porządku i równowagi” (J. Remer, [Wilno...], s. 148).

Bibliografia

• Józef Bieliński, Uniwersytet Wileński, t. II-III, druk W.L. Anczyna i Spółki, Kraków 1899–1900.
• Eduardas Budreika, Działalność architektoniczna Wawrzyńca Gucewicza. Wybrane zagadnienia, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historiae Artium”, t. 5 (1991).
• Adam Dylewski, Wilno po polsku, Świat Książki, Warszawa 2007.
• Gucewicz h. Syrokomla, [w:] A. Boniecki, Herbarz polski, t. 7, Gebethner i Wolff, Warszawa 1900.
• Adam Kirkor, Przechadzki po Wilnie i jego okolicach, Drukarnia A. Marcinkowskiego, Wilno 1856.
• Juliusz Kłos, Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wydawnictwo Oddziału Wileńskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Wilno 1937.
• Edmundas Rimša, Dėl Lauryno Gucevičiaus pavardės, [w:] Literatūra ir Menas, [dostęp; 11 marca 2012], <["http://www.culture.lt/lmenas/?leid_id=2950&kas=straipsnis&st_id=2378": http://www.culture.lt/lmenas/?leid_id=2950&kas=straipsnis&st_id=2378]>.
• Jerzy Remer, Wilno, Wydaw. Polskie R. Wegner, Poznań 1934.
• Wanda Rewieńska, Plan przedmieść zachodnich Wilna Trockiego i Łukiskiego – Wawrzyńca Gucewicza, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historiae”, t. 6 (1994).
• Maria Barbara Topolska, Dziedzictwo kultury zachodnioeuropejskiej w Wielkim księstwie Litewskim i na ziemiach ruskich Korony od XV do XVIII w. [w:] Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Kraków, 15–18 września 2004 r., [dostęp; 11 marca 2012], <[http://jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/topolska.pdf]>.
• „Tygodnik Ilustrowany”, seria 1, t. 9, nr 229, 13 lutego 1864.
• Wiadomość o życiu Wawrzyńca Gucewicza professora architektury cywilney i militarney w uniwersytecie wileńskim, „Dziennik Wileński”, r. 1816, t. 4, nr 22.
• Żywot Wawrzyńca Gucewicza, architekta i professora architektury w Szkole Główney Litewskiey, [w:] Posiedzenie publiczne Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego w rocznicę koronacyi Nayiaśnieyszego Cesarza Wszech Rossyy Alexandra I. odbyte dnia 15 września 1823 roku, Józef Zawadzki typograf imperatorskiego uniwersytetu, Wilno 1825.

Redakcja: Roman Sidorski

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!