Warszawa i Mazowsze za panowania Wazów (cz. 3)

Przeczytaj pierwszą oraz drugą część artykułu.

W czasie trwania sejmów liczba mieszkańców stolicy Mazowsza ulegała powiększeniu nawet o kilka tysięcy. Działo się tak przede wszystkim dzięki ludziom towarzyszącym posłom oraz senatorom (służba, żołnierze). Jeszcze większy gwar panował w mieście w czasie elekcji, nie jest jednak prawdą, że liczba ich uczestników sięgała dziesiątków tysięcy. Było tak tylko raz, w 1573 roku, kiedy na pole elekcyjne faktycznie stawiło się przeszło czterdzieści tysięcy elektorów. W kolejnych bezkrólewiach liczba ich uczestników była zdecydowania mniejsza. W 1587 roku wynosiła nie więcej jak 20 tys., w 1632 roku 3543 oraz w 1648 roku 4352. W tych dwóch ostatnich przypadkach posiadamy dokładne spisy. Jak wskazuje J. Dzięgielewski, wskazane dane „skłaniają do zakwestionowania opinii o masach szlacheckich uczestniczących w elekcjach. Z wyjątkiem prawdopodobnie pierwszej nie brało w nich udziału więcej niż 10% uprawnionych. Były też i takie, gdzie odsetek ich mógł wynosić zaledwie 2-3%” (J. Dzięgielewski, [Sejmy elekcyjne, elektorzy, elekcje…], s. 76). To z kolei wskazuje, że w elekcjach brali udział głównie ludzie zainteresowani oraz zaangażowani w życie publiczne państwa.

Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego (obraz Bernarda Bellotta)

Chaotyczny rozwój

Jak podkreśla J. Lileyko, chociaż Warszawa przeżywała wówczas rozkwit, nie posiadała, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, planu zagospodarowania przestrzennego i rozbudowywała się nieco chaotycznie. Obok licznych barkowych rezydencji magnackich istniały ogródki warzywne oraz drewniane chałupki, rażąc odwiedzających Warszawę cudzoziemców swoim wyglądem. Zabudowa ta znacznie różniła się od zwartej architektury Starego Miasta, gdzie dominowały patrycjuszowskie wysokie kamienice. Jeszcze inaczej prezentowało się Nowe Miasto gdzie przeważały niewielkie domy rzemieślnicze.

Czynniki te powodowały, że architektoniczna panorama Warszawy nie była jednolita, lecz wyraźnie zróżnicowana. Oprócz wież kościołów i ratusza, dominowały w niej rezydencje królewskie oraz magnackie. Rozkwit tego rodzaju budownictwa przypada na schyłek rządów Zygmunta III, wcześniej stawiano głównie dwory i dworki drewniane, należące także do bogatych warszawskich patrycjuszy, jak Plumhoffowie. Natomiast urbanistyczną granicę rozwoju miasta już wówczas wyznaczały do pewnego stopnia bastionowe Wały Zygmuntowskie, które zostały wybudowane na rozkaz Zygmunta III w latach dwudziestych XVII wieku. I chociaż obejmowały one całkiem duży obszar, to Warszawa za panowania Wazów nie przekroczyła 20 tysięcy mieszkańców, ustępując pod tym względem takim miastom jak Kraków czy największy w Rzeczypospolitej Gdańsk.

Królewskie rezydencje

Życie polityczne i kulturalne rozwijało się w Warszawie dzięki królom. Dla nich też, ich wygody i reprezentacji, przebudowano i wznoszono rezydencje. Pierwszą i zarazem najbardziej okazałą był Zamek Królewski, który według teoretyka sztuki Georgio Vasariego Młodszego wzniesiony był „dla wygody samego księcia”, ale także „dla wygody wszystkich tych, którzy z różnych przyczyn muszą tam bywać”. Tutaj obok apartamentów królewskich znajdowały się biura centralnych urzędów, sale obrad plenarnych obu izb sejmu, kancelaria królewska i urząd grodzki. Z tego powodu Zamek Warszawski nie był jedynie rezydencją monarszą, lecz również siedzibą najwyższych władz ustawodawczych i wykonawczych kraju.

Zamek Królewski w Warszawie (fot. Dennis Jarvis , na licencji Attribution-ShareAlike 2.0 Generic)

Dalej Georgio Vasari proponował budowę rekreacyjnego pałacu z ogrodem gdzieś na przedmieściu Warszawy, aby można było „czasem udać się na śniadanie, na kolację, zostać tam lub powrócić”. Być może idąc za głosem znawcy sztuki, rozpoczęto budowę reprezentacyjnej podmiejskiej siedziby królewskiej przy Krakowskim Przedmieściu, która z czasem przybrała nazwę pałacu Kazimierzowskiego. Wśród strzyżonych szpalerów, altan, fontann i posągów para królewska odpoczywała od spraw publicznych, a poeta ostrzegał intruzów: „Nic tu, nie wstępuj, ma król swoje sprawy. I poważniejsze niż wiersze zabawy”.

Kolejna propozycja dotyczyła budowy willi pod miastem i rolę tę spełniała rezydencja w Ujazdowie. Równie dostojna jak pozostałe, była ozdobiona plafonami, arrasami oraz obrazami Dolabelli. Poza Warszawą Zygmunt III nakazał budowę czwartego królewskiego pałacu, w Nieporęcie. Była to drewniana willa w lesie, która miała służyć do urządzania polowań. W jej pobliżu „znajdowało się wielkie podwórze, piękny ogród i kaplica”. Najchętniej jednak mieszkał w Nieporęcie Jan Kazimierz, gdy był jeszcze królewiczem, a jako król chronił się tu przed poddanymi, próbując choć na chwilę zapomnieć o sprawach publicznych. Z Nieporętu prowadził do Warszawy przez Bródno stary trakt, przy którym z fundacji Jana Kazimierza został wzniesiony kościół. Inny dwór myśliwski znajdował się w puszczy zawiślańskiej, w Białołęce, gdzie chętnie polował ostatni Waza.

Porównując opisany przez Vasariego teoretyczny plan kompleksu budowli odpowiednich dla panującego z zespołem budowli rezydencjonalnych, jakie wzniósł Zygmunt III, można stwierdzić, że potrzeby królów polskich i książąt zachodnioeuropejskich były zbliżone. Różnice dotyczyły jedynie programów użytkowych oraz form przestrzennych.

Polecamy e-book „Czy Zygmunt III Waza zasłużył na niesławę?”

Magnackie pałace

Idąc za przykładem królów, w pierwszej połowie XVII wieku do budowy wspaniałych rezydencji przystąpili senatorowie polscy i litewscy. Włoscy architekci projektowali na ich zlecenie budowle w nowatorskim wówczas typie, zbliżonym do willi francuskiego „chateau”. W związku z tym, że senatorowie i dygnitarze musieli przebywać w Warszawie, pełniąc funkcje państwowe, naturalne jest, że chcieli posiadać tu na swój użytek odpowiednie siedziby. Poza mieszkalnymi, pełniły one również funkcje reprezentacyjne oraz propagandowe. Tutaj senator mógł za pomocą wspaniałego pałacu zaspakajać swoje ambicje oraz podkreślać wagę piastowanego urzędu. Magnaci na każdym niemal polu rywalizowali z dworem królewskim, chcąc mu dorównać przede wszystkim pod względem splendoru i okazałości.

Pałac Brühla w Warszawie, 1862 rok (fot. Karol Beyer, domena publiczna)

Według zaleceń cytowanego już teoretyka sztuki, kawalera Vasariego, zamożny szlachcic powinien posiadać „przy boku królewskim” pałac, gdzie mógłby przyjeżdżać i z jeden strony oddawać się uciechom życia dworskiego, z drugiej brać udział w życiu politycznym poprzez uczestnictwo w sejmach czy sądach. Włoski kawaler uważał, że szlachcic powinien mieć również drugą posiadłość, nieco oddaloną od miejskiego gwaru, z dużym i pięknym ogrodem. Senatorowie polscy i litewscy poprzestawali jednak zwykle na jednej tylko rezydencji w Warszawie. Jak podkreślał J. Lileyko:

Warszawskie siedziby senatorów miały często określony charakter, a ich styl barokowy był nosicielem rozmaitych treści. Budowlom nadawano często charakter symboliczny. Pałace senatorskie demonstrowały często rodową pychę i parweniuszowskie bogactwo. Lecz zdarzało się, że przekazywały one głębszy i bardziej złożony program ideowy, zawarty w strukturze i dekoracji (J. Lileyko, [Życie codzienne w Warszawie za Wazów…], s. 181).

Najlepszym przykładem jest warszawska rezydencja kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego, której architektura odzwierciedla poglądy fundatora na rolę i znaczenie piastowanego przez niego urzędu. Stąd nie był to pałac do mieszkania, a raczej do oglądania i rozmyślania. W budynku widać było nawiązania do idei stojących u podstaw ustrojowo-prawnych Rzeczypospolitej. Dekoracje miały silne zabarwienie patriotyczne i konkretny program polityczny propagujący doskonałość ustroju monarchii mieszanej. Elewację od strony wjazdu wzbogacały po dwie nisze po obu stronach okien z posągami czterech królów, zwieńczone marmurowym portalem z rzeźbą personifikującą Polskę. W sali wysokiej, znajdującej się na pierwszym piętrze, zawieszono nad marmurowym kominem konny portret Władysława IV. Pałac Ossolińskich, znany lepiej jako pałac Brühla, do dzisiaj czeka na odbudowę przy pl. Piłsudskiego.

Pałac Kazanowskich w Warszawie, XVII wiek (ryc. J. Laurus)

Druga budowla, która przeszła do legendy, to słynna rezydencja marszałka nadwornego koronnego Adama Kazanowskiego. Lileyko nie bez powodu przywołuje relację przebywającego w Warszawie francuskiego dyplomaty, który – zachwycony pałacem – miał stwierdzić „przyznam się, żem był omamiony i żem się mniemał przeniesiony we śnie do jakiegoś czarodziejskiego pałacu, bo chociaż ten jest regularnie po włosku zbudowany […], powierzchowność jego nie obiecywała tego, co się nam wewnątrz widzieć dało” (cyt. za J. Lileyko, [Życie codzienne w Warszawie za Wazów…], s. 184). Pałac Kazanowskich był jedną z najpiękniejszych budowli warszawskich. Pełen przepychu, ale także kunsztu artystycznego, niestety nie przetrwał do naszych czasów.

Oczywiście jest to tylko skromny początek długiej listy wspaniałych pałaców. Wspomniana siedziba Ossolińskiego, do którego należało prowadzenie polityki zagranicznej, była swego rodzaju ministerstwem spraw zagranicznych. W pałacu Kazanowskich przy Rynku Przedmiejskim marszałek wręczał nominacje na urzędy nadworne, a we dworze A.S. Radziwiłła odbywały się sądy kanclerskie dla Litwy.

W pałacach i dworach zajmowano się przede wszystkim polityką. Dyskutowano na tematy dotyczące, ziem, powiatów, województw, prowincji czy też państw ościennych. Poruszano kwestie działań opozycji, dworu, łask królewskich i rozdawnictwa urzędów. O zawiłości tej polityki dowiadujemy się m.in. od Jana Chryzostoma Paska, który obserwując sejm 1666 roku, notował: „napatrzyłem się, o Boże, fakcyj, i tej strony, i tej, wymyślonych i wykrętnych takich, żeby trzeba całą księga napisać, kto by chciał materyją tego sejmu wypisać doskonale”. Dlatego Pasek radził, aby każdy, zwłaszcza człowiek młody, „rzeczom przysłuchał się i popatrzył na sejmach […], bo tylko tam nauczysz się polityki, nauczysz się prawa, nauczysz się tego, o czym w szkołach, jako żyw, nie słyszałeś, życzę tedy każdemu czynić tak”.

Przeczytaj czwartą część artykułu!

Spodobał ci się nasz artykuł? Podziel się nim na Facebooku i, jeśli możesz, wesprzyj nas finansowo. Dobrze wykorzystamy każdą złotówkę! Kliknij tu, aby przejść na stronę wsparcia.

Bibliografia

• Źródła drukowane
• Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. 2, Lata 1665–1669, oprac. Andrzej Rachuba, Tadeusz Wasilewski, PAX, Warszawa 1988.
• Mucante Jan Paweł, Diariusz legacji kardynała Gaetano, [w:] Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1, Wiek X–XVII, wybrał i opracował Jan. Gintel, Kraków 1971.
• Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, wstępem i objaśnieniami zaopatrzył Władysław Czapliński, Ossolineum, Wrocław 1952.
• Relacje nuncjuszów apostolskich od roku 1548 do 1690, t. 2, wyd. Erazm Rykaczewski, Księgarnia B. Behra, Berlin–Poznań 1864.
• Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1–3, wyd. Adam Przyboś, Roman Żelewski, PIW, Warszawa 1980.
• Wypisy z podróży pani de Guebriant, posłowej nadzwyczajnej do Polski za Władysława IV, [w:] Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, t. IV, oprac. Julian Ursyn Niemcewicz, Breitkopf i Haertel, Lipsk 1839.
• Volumina Legum, oprac. Jozafat Ohryzko, t. 2, Petersburg 1854.
• Opracowania
• Czapliński Władysław, Władysław IV i jego czasy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.
• Choińska-Mika Jolanta, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998.
• Chrościcki Juliusz A., Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów, PWN, Warszawa 1983.
• Tenże, Forum Wazów w Warszawie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 25 (1980), z. 3–4, s. 233–258.
• Dzięgielewski Jan, O ustroju, decydentach i dysydentach. Szkice i studia z dziejów Pierwszej Rzeczypospolitej, Instytut Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Kraków 2011.
• Tenże, Sejmy elekcyjne, elektorzy elekcje 1573–1674, Wyższa Szkoła Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk 2003.
• Fabiani Bożena, Warszawski dwór Ludwiki Marii, PIW, Warszawa 1976.
• Gieysztorowa Irena, Od Jagiellonów do Sobieskiego 1526–1696, [w:] Taż, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz, Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526-1914, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968.
• Cztery wieki poezji o Warszawie. Antologia, wybór Juliusz Wiktor Gomulicki, PIW, Warszawa 1974.
• Kaczorowski Włodzimierz, Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632, Instytut Śląski–Instytut Naukowo-Badawczy w Opolu, Opole 1986.
• Kowalczyk Jerzy, Wille w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII stulecia, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 21 (1976), z. 4, s. 277–322.
• Lileyko Jerzy, Sejmy elekcyjne jako podstawowa cecha stołeczności Warszawy w Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Warszawa w dziejach Polski. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Obywatelski Komitet Obchodów 400-lecia Stołeczności Warszawy, Polską Akademię Nauk i Towarzystwo Miłośników Historii, 15–16 maja 1996 roku, Zamek Królewski w Warszawie, red. Marian Marek Drozdowski, Wyd. Instytutu Historii PAN Warszawa 1998.
• Tenże, Życie codzienne w Warszawie za Wazów, PIW, Warszawa 1984.
• Maciszewski Jarema, Społeczeństwo, [w:] Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, pod red. Janusza Tazbira, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969.
• Mazowsze w procesach integracyjnych i dezintegracyjnych w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Studia i szkice, red. Jan Dzięgielewski, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010.
• Miłobędzki Adam, Architektura za Wazów, [w:] Warszawa jej dzieje i kultura, red. naukowa Aleksander Gieysztor i Janusz Durko, Wyd. Arkady, Warszawa 1980.
• Morsztyn Jan Andrzej, Wybór poezji, oprac. Maria Bokszczanin, PIW, Warszawa 1963.
• Nagielski Mirosław, Podróż na łowy Władysława IV w świetle regestru dworu z 9 sierpnia 1647 r., [w:] Szlachta polska i jej dziedzictwo. Księga na 65 lat Prof. dr hab. Jana Dzięgielewskiego, red. Dariusz Kuźmina, Radosław Lolo, Warszawa 2013, s. 217–228.
• Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, przekł. i objaśn. Helena Pazyrzyna, wyd. i oprac. Stanisław Pazyra, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1974.
• Pieńkowska Anna, Wkład Warszawy w kulturalny i polityczny rozwój Mazowsza za panowania Wazów, [w:] Polska-Mazowsze. Dzieje polityczno-militarne, gospodarka i kultura. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Szczepańskiemu w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy naukowej, Pułtusk 2013, red. Adam Koseski, Romuald Turkowski, s. 253–266.
• Pieńkowski Maciej A., Sejmiki mazowieckie wobec urzędów oraz działalności polityczno-wojskowej hetmana i marszałka koronnego Jana Sobieskiego w latach 1665–1674, [w:] Marszałek i hetman Jan Sobieski i jego czasy (1665–1674), red. Dariusz Milewski, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2014, ss. 22 [w druku].
• Putkowska Jolanta, Wpływ funkcji miasta sejmowego i rezydencjonalnego na rozwój przestrzenny zespołu miejskiego Warszawy i okolic w XVII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 20 (1975), nr 4, s. 269–288.
• Smoleński Władysław, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, nakł. autora, druk. W. L. Anczyca i Spółki, Kraków 1908.
• Targosz-Krertowa Karolina, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, Ossolineum, Wrocław 1975.
• Tomkiewicz Władysław, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Ossolineum, Wrocław 1952.
• Tenże, Kultura artystyczna, [w:] Polska XVII wieku…
• Wasilewski Tadeusz, Ostatni Waza na polskim tronie, Wyd. Śląsk, Katowice 1984.
• Wójcik Zbigniew, Jan Kazimierz Waza, Ossolineum, Wrocław 1997.
• Miasto idealne kawalera Georgio Vasariego, obmyślane i narysowane w roku 1598, wyd. i wstępem poprzedziła Teresa Zarębska, PWN, Warszawa 1962.

Redakcja: Roman Sidorski