Ukradziona korona Anglii?
Ten tekst jest fragmentem książki Anny Brzezińskiej „Zmierzch świata rycerzy. O kobietach, którym zawdzięczamy nowożytność”.
Literacki geniusz Szekspira zawłaszczył przeszłość: chcąc nie chcąc, spoglądamy na dzieje angielskiej monarchii jego oczyma, wyłuskując z oblicza historycznego władcy skazy i pęknięcia, które miały doprowadzić do katastrofalnej wojny Dwóch Róż. Bo rzeczywiście po dwóch dekadach rządów Ryszard II został zmuszony do abdykacji przez swojego kuzyna Henryka Bolingbroke’a, księcia Lancaster. Lecz prawda o królu, jakakolwiek by była, jest ukryta głęboko pod jego spreparowanym literackim wizerunkiem.
– Król Ryszard zachowuje się jak chłopiec, dlatego nie powinien rządzić – oznajmił w słynnym kazaniu arcybiskup Canterbury, zwolennik Lancastera. – Henryk zaś jest mężczyzną i dlatego zgłosił swoje prawa do tronu.
Retoryka politycznego konfliktu jest obojętna na prawdę. Uwadze czcigodnego prałata zdołał umknąć fakt, że obaj kandydaci do tronu mieli wówczas po trzydzieści dwa lata, co dobitnie dowodzi, że dojrzała męskość nie jest kwestią wieku, lecz konstruktem społecznym. Nie wspomniał również o historii swych zadawnionych zatargów z władcą, który bywał popędliwy i przeczulony na punkcie swej królewskiej godności. Ponoć kiedy czcigodny prałat spóźnił się na jego ślub z królewną Anną Czeską, wpadł w taką wściekłość, że kazał purpurata obić i wtrącić do więzienia. Anegdota ta stała się dla przyszłych pokoleń kolejnym dowodem parszywego charakteru Ryszarda II oraz zapowiedzią jego upadku, choć przecież inni średniowieczni królowie – na przykład Henryk II, sprawca śmierci biskupa Tomasza Becketa – poczynali sobie z książętami Kościoła znacznie surowiej. Ale historię tworzą zwycięzcy. Dlatego Ryszard II zapisał się w kronikach jako władca miękki i zniewieściały, co nie przeszkadzało mu – przynajmniej zdaniem zrewoltowanych poddanych – gnębić uczciwych baronów i realizować swych despotycznych ambicji.
– Chłopiec nienawidzi tych, którzy mówią prawdę, a kocha pochlebców – dowodził dalej arcybiskup. – Chłopiec rządzi wedle zachcianek, mężczyzną powoduje rozum. Zostaliśmy uwolnieni od wielkiego niebezpieczeństwa, ponieważ odtąd będzie nami władał mężczyzna, kierowany i kształtowany przez rozum i wolę bożą.
W późniejszej propagandzie Lancasterów i Tudorów z Ryszarda II uczyniono uosobienie wszelkich wad i grzechów, władcę bezużytecznego i nieodwracalnie skalanego. Przypisano mu krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, sodomię, rabowanie poddanych, oddawanie ludzi w niewolę, obłęd i niezdolność do sprawowania władzy. Król wystąpił przeciwko krajowi i swojej królewskiej godności, pisano, przeciwko prawu i przywilejom. Ponadto złamał przysięgę koronacyjną i niesprawiedliwie postąpił z Henrykiem, księciem Lancaster, skazując go na wygnanie i pozbawiając dziedzictwa. Ryszard II, przekonywały pamflety polityczne, nie zachowywał się, jak przystoi władcy. Nie pociągały go ani rycerski obyczaj, ani pole bitwy. Był za to rozrzutny, płochy i lubował się w wystawnych strojach oraz towarzystwie urodziwych i obłudnych dworzan. Nawet twarz miał krągłą i białą, dodawał pewien dziejopis, zupełnie jak kobieta. Na dodatek – o zgrozo! – seplenił.
W rzeczywistości Ryszard II nie spędzał czasu na pognębianiu biskupów i przędzeniu kądzieli. Był zapalonym myśliwym. Zdarzało mu się mężnie stawać w turniejowych szrankach. Prowadzał angielskie wojska przeciwko Irlandczykom i Szkotom. Ale zwolennicy Lancasterów i tak widzieli w nim władcę, który nadmiernie miłował pokój.
– Wszak zawarł pokój z Francją i poślubił francuską królewnę Izabelę – sarkali rycerze, choć angielscy królowie od pokoleń zwyczajowo sięgali po francuskie narzeczone. – A na dodatek jest bezwzględnym tyranem.
Jako przykład tyranii Ryszarda II najczęściej wskazywano wspomniane już krzywdy, jakie wyrządził Henrykowi Bolingbroke’owi, księciu Lancaster. Lancaster był synem Jana z Gandawy, najbardziej ambitnego, lecz wedle kolejności narodzin trzeciego w hierarchii syna Edwarda III. Po śmierci Jana z Gandawy Ryszard II wydziedziczył jego syna i przejął rodowe dobra. Kiedy więc król wyruszył na wyprawę do Irlandii, Lancaster wykorzystał nieobecność monarchy i zbrojnie zajął posiadłości, które uważał za swoją ojcowiznę. Jego stronnicy przedstawiali tę napaść jako słuszną obronę praw księcia, sponiewieranych przez niegodziwego władcę-tyrana, skwapliwie pomijając milczeniem fakt, że wystąpiwszy zbrojnie przeciwko swojemu monarsze, Henryk dopuścił się zdrady.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Anny Brzezińskiej „Zmierzch świata rycerzy. O kobietach, którym zawdzięczamy nowożytność” bezpośrednio pod tym linkiem!
O następstwie tronu nie decydowali jednak wówczas juryści, tylko elity, których poparcie – w przeciwieństwie do Ryszarda II – Bolingbroke umiał sobie zapewnić. Niebawem koronowano go jako Henryka IV, a zdetronizowanego poprzednika wtrącono do więzienia i ponoć zapobiegliwie zagłodzono. Nie pozostawił potomka, lecz jego śmierć wcale nie wygasiła konfliktów.
– Krew, raz przelana, głośno woła z ziemi – grzmieli na kazaniach księża, usiłując przeciwstawić pobożność ambicji i pragnieniu rodowego odwetu. – Lecz tego, kto się mści, także spotka zemsta Pana, gdyż Pan zachowa jego grzechy w pamięci.
Namowy do pojednania nie pomogły, zbyt wielu królewskich krewniaków zerkało bowiem łakomie na koronę. Prawa do niej rościł sobie między innymi królewski kuzyn, Roger Mortimer, czwarty hrabia Marchii.
– Król Ryszard II, kiedy go bezprawnie i zbrodniczo pozbawiono korony – tłumaczyła swej burgundzkiej pasierbicy księżna Małgorzata z Yorku – naznaczył swym spadkobiercą właśnie Rogera Mortimera. Córka owego Mortimera poślubiła zaś mojego dziada, księcia Yorku, wnosząc mu w posagu swoje prawa do tronu. W ten sposób mój – i tylko mój – ród może z boskim błogosławieństwem władać królestwem Anglii.
Jednakże historia rodu Yorków dowodziła niemiło, że czasami na Bożą sprawiedliwość trzeba długo czekać. Nowy angielski monarcha, Henryk IV z rodu Lancasterów, objawił się angielskiemu rycerstwu jako człowiek chorowity i zdeformowany. Powszechnie, acz niesłusznie, oskarżano go, że jest chory na trąd. Niebawem popadł w konflikt ze swoim synem, także Henrykiem. Niemniej Bolingbroke jakimś cudem zdołał przetrwać rozliczne kryzysy i u kresu życia pojednał się z potomkiem. Po jego śmierci właśnie ten syn, jako król Henryk V Lancaster, przeprawił się w 1415 roku przez kanał La Manche z dwoma tysiącami zbrojnych i sześcioma tysiącami łuczników, po czym dokonał błyskotliwej inwazji na Normandię, dając się poznać rodakom jako zwycięski i sprawiedliwy władca, o którym marzyli od czasów Edwarda III.
Henryk V Lancaster panował krótko, lecz już za życia stał się w oczach współczesnych postacią z pogranicza jawy i marzenia, genialnym wodzem i mężem stanu, który zaprowadził w swoim kraju ład i porządek.
– Zostałeś przeznaczony, by wypełnić proroctwo Merlina. A przepowiedział on, że w Walii urodzi się książę, którego chwała będzie rozbrzmiewać na całym świecie – miał usłyszeć jako dziecko od króla Ryszarda II, choć księżna Małgorzata z Yorku zapewne nie uwierzyłaby w tę legendę, ponieważ dla rodu Yorków nawet niezwykłe militarne osiągnięcia Henryka V Lancastera na francuskiej ziemi nie zatarły piętna uzurpacji, jaką popełnił jego ojciec.
Jednakże bez względu na wewnętrzne waśnie angielscy baronowie zgodnie marzyli o zdobyczach we Francji: o złocie, ziemi, bitewnej sławie, o słodkim winie i równie słodkich francuskich dziedziczkach. Nie rozumieli przy tym, że wojna zmienia ich niepostrzeżenie i oprócz zachłanności na światowe dobra rozbudza jeszcze inny rodzaj głodu. Pobyt na kontynencie miał bowiem ten nieoczekiwany skutek uboczny, że angielskie elity z rozkoszą odkrywały antyczne legendy, przetłumaczone na język francuski przez pisarzy i poetów z kręgu królewskiego dworu Walezjuszów. Powracający z militarnych kampanii rycerze przywozili do Albionu cenne łupy – i popularne romanse rycerskie oraz francuskie adaptacje wielkich dzieł antyku. Jeden z najsłynniejszych dowódców Henryka V, sir John Fastolf, wśród innych antycznych traktatów posiadał kopię Wojny galijskiej Cezara. Czytał ją wystarczająco uważnie, by wykorzystywać strategiczny geniusz wielkiego Rzymianina i adaptować jego posunięcia do potrzeb wojny z Francuzami.
Co ważniejsze, niebawem trzeźwi z pozoru rycerze zaczęli patrzeć na angielsko-francuskie zmagania przez pryzmat wojen trojańskich: wszak pod Troją dwa starożytne i bohaterskie narody również uwikłały się w śmiertelną walkę. W ich oczach antyczne opowieści nie należały do świata fikcji. Odczytywali je jako kronikę prawdziwych zdarzeń i źródło własnej historii, wszak angielscy królowie pochodzili od Hektora, najszlachetniejszego z Trojan. Dlatego w królu Henryku V, triumfującym autorze podbojów w Normandii i zdobywcy Paryża, ujrzeli odbicie legendarnych bohaterów – wspomnianego Hektora, Aleksandra Wielkiego, Cezara i króla Artura.
