Thomas Cromwell i jego domek z kart

Można śmiało powiedzieć: zanim nastał Frank Underwood, był Thomas Cromwell. Choć losy fikcyjnego bohatera nie są nam do końca znane, to z pewnością serialowy prezydent USA powinien zapoznać się z biografią królewskiego doradcy i wyciągnąć z niej wnioski. Pokazuje ona bowiem, jak łatwo można spaść, kiedy zajdzie się zbyt wysoko...

Thomas Cromwell, portret autorstwa Hansa Holbeina (domena publiczna).

Thomas Cromwell urodził się około 1485 roku. Prawdą jest, że gdyby nie Henryk VIII, nie zaszedłby tak daleko. Jako stosunkowo nisko urodzony – jego ojciec zajmował się m.in. kupiectwem – nie cieszyłby się względami wcześniejszych władców Anglii. Zresztą – to, że pochodził z niezbyt zamożnego rodu było podnoszone przez jego przeciwników w okresie Reformacji, a podczas powstania ludowego jednym z postulatów było usunięcie z dworu nisko urodzonych królewskich doradców – czyli właśnie Cromwella. Jednak Henryk VIII dążył do ograniczenia wpływów możnowładców na dworze i podobnie jak jego ojciec odpowiadał za wydanie prawa ograniczającego rozmiary królewskiej świty.

Cromwell uczył się wielkiej polityki od najlepszych. Od 1516 roku był został członkiem świty Lorda Kanclerza – kardynała Tomasza Wolseya, a od 1529 roku był jego sekretarzem. Wpływy Wolseya zaczęły jednak maleć na skutek nieudanych zabiegów dotyczących unieważnienia małżeństwa króla z Katarzyną Aragońską. Niechętna Wolseyowi była także Anna Boleyn. W czasie, gdy znaczenie jego protektora malało, Cromwell bez żalu dawał się porwać politycznym intrygom na dworze. Polityczne rozgrywki upamiętnił nawet Szekspir w swojej sztuce Henryk VIII, w której Wolsey zwraca się do Cromwella:

O mój Cromwellu, gdybym Bogu służył,

Z połową tylko takiej gorliwości,

Z jaką służyłem mojemu królowi,

Nagiego w starych nie wydałby latach

Na pośmiewisko mym nieprzyjaciołom.

Thomas Cromwell i najbogatszy monarcha świata

Henryk VIII Tudor, portret autorstwa artysty z warsztatu Hansa Holbeina (domena publiczna).

Od 1529 roku znaczenie Cromwella rosło. Wykonywał polecenia od Henryka, m.in. przyczyniając się do odrzucenia przez Izbę Gmin uchwały o wyjęciu spod prawa kardynała Wolseya, który został oskarżony o praemunire – podważanie autorytetu króla. Wolseyowi pozwolono zatrzymać arcybiskupstwo Yorku, zanim jednak objął tam stanowisko – został aresztowany pod zarzutem zdrady. Rzeczywiście, prawdą było, że kardynał zwrócił się do króla Francji, Franciszka, z prośbą o wstawienie się u Henryka.

Cromwell coraz regularniej pomagał królowi w załatwianiu mniej ważnych spraw – tymi poważniejszymi Henryk zajmował się osobiście. Kiedy w 1534 roku parlament debatował nad petycją dotyczącą nadużyć kleru, to Cromwell nanosił na dokument poprawki wedle życzeń króla.

W tym samym 1534 roku Parlament zebrał się po to, by przeprowadzić ostateczne zerwanie z Rzymem. Zanim to się jednak stało, Cromwell zredagował memorandum o mandatach zwolnionych z powodu śmierci posła lub z innych przyczyn. Ingerował także w wybory opatów – dzięki zabiegom Cromwella w teren posyłano komisarzy, żeby zapewnili wybór kandydata królewskiego. W wielu klasztorach skłoniono opatów, by podali się do dymisji, i na ich miejsce mianowano nowych, którzy należeli do zwolenników Cromwella i Henryka. Ponoć po tych zabiegach Cromwell miał chełpić się, że uczyni swojego króla najbogatszym monarchą świata, a wzór dla władcy upatrywał... w urzędzie sułtana. Despotyzm Henryka idealnie wpasowywał się więc w ideał monarchy Cromwella, który w maju 1534 roku objął funkcję królewskiego sekretarza.

Cały plan zmiany wyznania przygotował właśnie Cromwell. Zakładał on usunięcie papieża z pozycji głowy Kościoła, dobra duchowne miały zaś zostać zarekwirowane i rozdzielone pomiędzy popleczników Henryka. W latach 1529-1536 działał Parlament reformacyjny, który uchwalił m.in. ustawę o ograniczeniu apelacji i o mianowaniu dostojników kościelnych. Choć dziś kojarzymy cały proces rozłamu kościelnego głównie z osobą Henryka VIII, było to opus magnum Cromwella. Nie stworzył on bowiem jedynie nowych struktur funkcjonowania Kościoła i państwa. Na każdą wprowadzoną przez siebie zmianę szukał argumentów teologicznych. Wprowadzone w tym czasie statuty otwiera preambuła, która zawiera radykalne postulaty teologiczne i historyczne. Cromwell chętnie rzucał takimi hasłami jak „suwerenne imperium”, „samowystarczalność angielskiego prawa” czy „historyczny precedens”. Preambułę do ustawy o ograniczeniu apelacji otwierało odwołanie do rozmaitych „autentycznych starych dziejów i kronik”. Cromwell pisał m.in.:

wyraźnie oświadcza się i stwierdza, że to oto królestwo Anglii stanowi imperium; że uznano je w świecie za kraj rządzony przez jednego najwyższego władcę i króla, piastującego godność i mającego prawo do cesarskiej korony tegoż imperium, do którego ciało polityczne, obejmujące ludzi wszelkiego statusu i pokroju, różniących się za sprawą swej duchowej lub świeckiej natury, jest przywiązane i żywić winno naturalne i pełne pokory posłuszeństwo ustępujące jedynie posłuszeństwu wobec Boga.

W podobnym tonie utrzymana była ustawa o mianowaniu dostojników Kościoła, która tłumaczyła, że wyłączne prawo króla do mianowania biskupów to praktyka przyjęta od najdawniejszych czasów. Cromwell zdawał sobie sprawę z tego, że potrzebuje ludzi, którzy będą tubami jego idei. W jego drużynie znaleźli się m.in. Stephen Gardier, autor traktatu De vera obedientia, Thomas Starkley, który napisał pamflet An Exhortation to Unity and Obiedience oraz John Bale – były karmelita.

Pielgrzymka Łaski, grafika XIX-wieczna (domena publiczna).

Na każdy nowo przyjęty postulat Cromwell przygotowywał solidną podbudowę teologiczną i historyczną. Musiał być szczęśliwy z takiego wyczynu – mniej szczęśliwi natomiast byli chłopi, którzy z argumentów przemawiających za oderwaniem Anglii od papieża nic nie rozumieli. W 1536 roku wybuchło powstanie na tle religijnym, które do historii przeszło pod nazwą Pielgrzymki Łaski. Jego uczestnicy przeciwni byli rozwiązywaniu i plądrowaniu kościołów. W 1537 roku dowódców buntu stracono, a na obszarze, na którym wybuchł, wprowadzono stan wojenny. Proces przejmowania i rozwiązywania klasztorów zakończył się w 1539 roku. Był to ogromny sukces Cromwella. Wkrótce potem rozpoczął się jego upadek…

Artykuł inspirowany serialem „W komnatach Wolf Hall”:

Jeśli chcesz dokładniej poznać historię Thomasa Cromwella, oglądaj serial „W komnatach Wolf Hall” od 13 sierpnia o 21.00 na kanale Polsat Viasat History HD .

Łaska Pana na pstrym koniu….

Od początku panowania Henryka sen z powiek spędzały mu kontakty z Francją i Hiszpanią. Jeszcze za funkcjonowania Wolseya – który marzył, aby uczynić Anglię największą potęgą w nowożytnej Europie – w 1518 roku podpisano traktat pomiędzy Henrykiem VIII, Franciszkiem I, Maksymilianem I oraz Karolem V. Pomóc Henrykowi miało także małżeństwo z Katarzyną Aragońską. Już po Akcie Supremacji ugruntowanie pozycji Anglii na arenie międzynarodowej miało zapewnić małżeństwo z jedną z księżniczek niemieckich. Ponieważ Cromwell był w pewien sposób specjalistą od małżeństw Henryka – to on był sprawnym egzekutorem decyzji króla odnośnie ścięcia Anny Boleyn – nic więc dziwnego, że Henryk skorzystał z jego propozycji mariażu z córką Jana III, księcia Kleve.

Anna Kliwijska, portret autorstwa Hansa Holbeina (domena publiczna).

Tym razem jednak Cromwell nie trafił w gust swojego władcy. Anna Kliwijska, znana również jako „Flandryjska Klacz”, okazała się niezbyt urodziwa, a na dodatek nie porozumiewała się w języku angielskim. Dzień po poznaniu Anny król oznajmił Cromwellowi, że jego nowa żona „wcale nie jest taka, jak mówiono” oraz że „gdyby wiedział przedtem to, co wie teraz, nie znalazłaby się w jego królestwie”. Cromwell nic jednak nie mógł na to poradzić. Nastąpiło tąpnięcie – ten, który był niezawodny, odpowiadał za unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską czy stworzenie Aktu Supremacji – okazał się nie być wystarczająco dobry, by poradzić coś na urodę Kliwijki. Dodatkowo, według planu Cromwella, mariaż z Anną i współpraca z książętami niemieckimi miały być początkiem wielkiej polityki zagranicznej. Okazały się być jedynie lekiem na sojusz Francji i Hiszpanii, a na dodatek rozwiązaniem przejściowym. Nie był to zresztą pierwszy raz, kiedy Cromwell zaangażował się w politykę zagraniczną – w początkach kariery głośne stało się jego wystąpienie w parlamencie, w którym piętnował głupotę, z jaką porywano się na zagraniczne podboje.

Po wizycie Henryka na dworze francuskim stało się jasne, że nie zamierza on dotrzymywać zobowiązań wobec Franciszka I. Akcje Cromwella zaczęły spadać.

Król będzie musiał ustąpić…

W 1539 roku doszło do kolejnych wyborów do parlamentu. Cromwell, wierzący w swoje znaczenie na dworze, usilnie starał się zdobyć głosy dla osób, które popierały jego linię polityczną. Prośby o poparcie kandydatów wpłynęły m.in. do hrabiego Southampton, który miał użyć swoich wpływów dla poparcia kandydatów Cromwella w Farnham – miejscowości podległej jednak biskupowi Winchesteru. Takie zagrywki nie wszystkim były w smak.

Thomas Cromwell (domena publiczna).

Choć poplecznicy cromwellowskiej wizji zostali wybrani, to nie wszystko potoczyło się po myśli potężnego sekretarza. Parlament uchwalił Akt Sześciu Artykułów, który potwierdzał słuszność nauki o przeistoczeniu, zbyteczność komunii pod dwiema postaciami i celibat księży, uznawał także śluby czystości za wieczyste a msze prywatne i spowiedź indywidualną za właściwe i konieczne. Ustawa ta przeszła z poparciem koalicji królewskiej, Cromwell był jednak jej wielkim przeciwnikiem. Jego zapędy doktrynalne przysparzały mu coraz to nowych przeciwników – na czele z Henrykiem VIII. A to zwiastowało nie tylko rychły koniec wpływów na dworze, ale też koniec Cromwella w ogóle.

Nie zanosiło się więc, by rok 1540 mógł przynieść cokolwiek dobrego. A jednak – w pierwszych jego miesiącach współpracownicy Cromwella, Wriothesley i Sadleir, zostali sekretarzami stanu, a sam Cromwell otrzymał tytuł hrabiego Essex. Była to jednak cisza przed burzą. 9 czerwca 1540 roku hrabia Essex został aresztowany. Zarzucono mu że:

Nie tylko przeciwdziałał dążeniom króla do zgody religijnej, ale twierdził, że jeśli król i królestwo różnić się będą z nim w poglądach, stawi opór i ma nadzieję w ciągu roku czy dwóch nadać sprawom taki bieg, że król będzie musiał ustąpić.

Parlament wydał wyrok nie wysłuchując nawet wcześniej oskarżonego. Cromwell podzielił więc los Anny Boleyn, Katarzyny Howard czy Tomasza Morusa, którego przecież sam oskarżał. 28 lipca 1540 roku został stracony.

Miejsce ścięcia Cromwella (fot. Mariordo, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Dziś coraz więcej historyków zwraca uwagę na rolę Cromwella na angielskim dworze. W pewien sposób był szarą eminencją – kimś, kto niezwykle szybko piął się po drabinie władzy. Niestety, jak wielu przed nim i po nim, równie szybko nastąpił jego koniec. Jego drogę na szczyt i upadek pokazuje serial „W komnatach Wolf Hall” na podstawie powieści Hillary Mantel, którego pierwszy odcinek zostanie wyemitowany na kanale Polsat Viasat History HD w niedzielę 13 sierpnia o godzinie 21:00.

Bibliografia:

• Bindoff Stanley Thomas, Cromwell, Thomas (by 1485-1540), of London [w:] „The history of Parliament” [dostęp: 11 sierpnia 2017 roku] <[http://www.historyofparliamentonline.org/volume/1509-1558/member/cromwell-thomas-1485-1540]>.
• Davies Norman, Wyspy. Historia, Znak, Kraków 2003.
• Pollard Albert Frederick, Henryk VIII, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Artykuł inspirowany serialem „W komnatach Wolf Hall”:

Jeśli chcesz dokładniej poznać historię Thomasa Cromwella, oglądaj serial „W komnatach Wolf Hall” od 13 sierpnia o 21.00 na kanale Polsat Viasat History HD .