Szczypiorno: miejsce, w którym narodził się szczypiorniak!

Pomimo iż Szczypiorno zajmuje ważne i symboliczne miejsce w kontekście odzyskania przez Polskę niepodległości, jak dotąd jego dzieje nie stały się obszarem większego zainteresowania ze strony badaczy. Od 24 czerwca 1976 r. znajduje się ono w granicach administracyjnych miasta Kalisza, jednakże przez kilka wieków Szczypiorno było wsią.

Po raz pierwszy miejscowość pojawiła się na kartach historii między 1404 a 1409 rokiem. Wówczas Szczypiorno występowało pod różnymi nazwami: Szcierna, Sciperzna, Sciporna, Syperna, bądź Syperzyna.

Na przestrzeni lat miejscowość miała różnych właścicieli i podlegała wielu zmianom. W XVII i XVIII wieku Szczypiorno było dotknięte przez liczne wojny. Wielokrotnie zniszczona i spustoszona wieś była jednak odbudowywana w okresach względnej stabilizacji. Początkowo miasto należało do rodziny Szczypiorskich, następnie w XIX wieku zniszczony majątek przejęli Julia i Maciej Orędowie. Po przejęciu Szczypiorna wznieśli oni okazały, otoczony parkiem dwór oraz kaplicę, która pełniła również funkcję rodzinnego grobowca. Ostatnią rodziną zarządzającą majątkiem ziemskim Szczypiorna byli Bronikowscy.

Granica w Szczypiornie

W 1815 r. przez Szczypiorno przebiegała granica Prus i Rosji. W miejscowości mieścił się wówczas punkt graniczny i komora celna, ulokowana po rosyjskiej stronie granicy. Armia rosyjska wzniosła budynek urzędu celnego i budynek koszarowy na planie podkowy, który miał służyć potrzebom garnizonu granicznego. W kolejnych latach dobudowano także inne budynki, m.in. obecny budynek sztabowy Kampusu Mundurowego Akademii Wymiaru Sprawiedliwości. Warto wspomnieć, iż granicę w Szczypiornie 5 listopada 1830 r. przekroczył Fryderyk Chopin, który przez Wrocław udał się do Drezna. W 1847 r. naczelnikiem komory celnej w Szczypiornie został Wojciech Chmielowski (ojciec Adama Chmielowskiego, późniejszego świętego brata Alberta). Po zniesieniu autonomii Królestwa Polskiego w latach 60. XIX w. i włączenia jego terytorium do Imperium Rosyjskiego Szczypiorno pozostało miejscowością graniczną, tym razem jednak między dwoma cesarstwami. Komora celna w Szczypiornie była jedną z największych na zachodniej granicy rosyjskiego imperium.

W 1905 r. rozpoczęto budowę przygranicznej stacji kolejowej w Szczypiornie, przy której przez trzy miesiące pracowało 400 osób, 150 furmanek oraz 100 wozów. Rok później odcinek Szczypiorno-Skalmierzyce połączył  kolej warszawsko-kaliską z siecią dróg żelaznych kolei pruskich. Punkt w Szczypiornie stał się wówczas głównym ośrodkiem niemiecko-rosyjskiego handlu tranzytowego. Przez komorę celną w Szczypiornie wywożono przede wszystkim płody rolne, trzodę chlewną, bydło, pierze, wełnę oraz inne produkty. Z kolei z zachodu importowano głównie surowce włókiennicze, (bawełnę pochodzenia angielskiego oraz tkaniny jedwabne), kupowane za pośrednictwem pruskich domów handlowych. W kolejnych latach sprowadzano również maszyny rolnicze i przemysłowe, węgiel kamienny, żelazo, cement, farby, sól, wino, kawę, herbatę i inne artykuły spożywcze.

Ponadto na granicy w Szczypiornie powszechnym zjawiskiem był przemyt.  Władze carskie twierdziły, że aż 65% towaru znajdującego się wówczas na rynku pochodziło właśnie z tego procederu. Przemycano niemal wszystko – konie, bydło, drób, broń, amunicję, medykamenty, pieniądze oraz literaturę rewolucyjną.

Komora celna w Szczypiornie stanowiła istotny czynnik rozwoju kaliskiego przemysłu, gdyż za sprawą sprowadzanych surowców przemysłowych, na początku XX wieku Kalisz stał się jednym z największych europejskich ośrodków produkcji artykułów włókienniczych. Komora celna w Szczypiornie zakończyła swoją działalność wraz z wybuchem I wojny światowej, kiedy to wojska niemieckie zajęły Kalisz.  

Szczypiorno: za drutami obozu jenieckiego

1 sierpnia 1914 r. Niemcy wypowiedziały Rosji wojnę. Następnego dnia o świcie wojska rosyjskie opuściły zarówno Kalisz, jak i Szczypiorno. Ich miejsce zajęły wojska niemieckie, które wkroczyły do Kalisza i zrujnowały znaczną część miasta.  

W 1915 r. Niemcy wybudowali w Szczypiornie duży obóz jeniecki dla 7000 żołnierzy państw Ententy. Co ciekawe, obóz został zorganizowany na terenach Szczypiorna, ale nosił nazwę obozu jenieckiego w Skalmierzycach. Założono go w związku z przygotowaniami wojsk niemieckich do ofensywy skierowanej na wschód. Docelowo miał pełnić rolę obozu przejściowo-kwarantannowego, działającego w okresie letnim. Usytuowany był w szczerym polu, po prawej stronie drogi łączącej Kalisz z Skalmierzycami. Rozległy obszar obozu otoczony był rzędowym płotem z drutu kolczastego, wzdłuż którego umieszczone były stanowiska z uzbrojonymi w karabiny maszynowe strażnikami. Teren całą noc oświetlały również wysokie latarnie. Obóz był podzielony na cztery części, które oznaczono jako bloki A, B, C i D. Każdy blok był oddzielony od siebie drutem kolczastym i posiadał odrębną bramę wjazdową. Ponadto każdy blok dzielił się na 10 mniejszych sektorów. Z kolei w każdym sektorze znajdowało się po 5 baraków przeznaczonych dla 250 osób. Drewniane baraki (o wymiarach: 10 x 4,5 m) były pokryte papą. Budynki były niedoświetlone – każdy z nich był wyposażony jedynie w trzy niewielkie okienka.

W początkowym okresie działalności obozu przetrzymywano w nim głównie jeńców rosyjskich. Z czasem dołączyli do nich jeńcy różnych narodowości, wyznań i odmiennego koloru skóry. Byli to m.in.: Anglicy, Amerykanie, Włosi, Francuzi, Belgowie, Serbowie, Czarnogórcy, Australijczycy, Hindusi oraz żołnierze wojsk kolonialnych z terenów Afryki. Obóz w Szczypiornie funkcjonował do końca I wojny światowej i łącznie – w różnych okresach – znalazło się w nim ponad 20 tysięcy jeńców wojennych. Do tego obozu trafiła również druga żona marszałka Józefa Piłsudskiego, Aleksandra, która po latach tak wspominała swoje pierwsze chwile w Szczypiornie:

Polecamy e-book Mateusza Balcerkiewicza – „Wojna Jasia. Polski żołnierz w walce z bolszewikami”

Szczypiorno nie robiło miłego wrażenia. Proszę sobie wyobrazić kawał pola, otoczony drutami, z błotem prawie po kolana, poprzecinany liniami, znaczącymi ziemianki, w których mieszkało około 4000 jeńców i 100 osób cywilnych. Dla całości obrazu dodać jeszcze należy ponure grudniowe popołudnie i drewniane twarze żołnierzy niemieckich.

Między 9 a 11 lipca 1917 r. żołnierze Legionów Polskich odmówili złożenia przysięgi, która wiązałaby się z podporządkowaniem ich armii do Niemiec oraz Austro-Węgier. W związku z tym większość pochodzących z Królestwa Polskiego żołnierzy I i III Brygady Legionów Polskich została internowana. Oficerów skierowano do Beniaminowa, zaś szeregowych i podoficerów do Szczypiorna. 13 lipca 1917 r. do obozu w Szczypiornie przybyła pierwsza kilkudziesięcioosobowa grupa legionistów z 3. pułku piechoty. W następnych dniach dotarły kolejne oddziały żołnierzy z 1., 4., 5. i 6. pułku piechoty oraz 1. pułku ułanów. Z kolei ostatnia grupa internowanych legionistów stawiła się w Szczypiornie pod koniec lipca. Warto zaznaczyć, iż stan liczebny internowanych żołnierzy był płynny, dlatego trudno doprecyzować ich całkowitą ilość w danym przedziale czasowym. Wynikało to głównie z faktu, iż do obozu przybywali nowi legioniści, których nie było w oddziałach w momencie kryzysu przysięgowego. Ponadto kierownictwo obozu zwalniało z niego chorych oraz młodocianych legionistów. Pod koniec września 1917 r. ogólna liczba internowanych w Szczypiornie żołnierzy Legionów Polskich wynosiła 3109 osób.

W Szczypiornie znalazło się także kilkunastu oficerów, którzy chcąc towarzyszyć swoim żołnierzom, ukrywali stopień wojskowy. Dodatkowo kierowali oni życiem wewnątrzobozowym oraz dbali o ideowopolityczną postawę legionistów.

Legioniści najchętniej spędzali czas wolny grając w piłkę ręczną, którą od tej pory zaczęto nazywać „szczypiorniakiem”. Jednym z inicjatorów tej gry miał być Stanisław Grzmot-Skotnicki, który wraz z kapralem Antonim Jarząbkiem, organizował rozgrywki w obozie.

Internowani w Szczypiornie legioniści, dzięki działaniom Komitetu Opieki nad Jeńcami, praktycznie codziennie otrzymywali dostawy z spoza obozu (żywność, lekarstwa, materiały piśmiennicze, a nawet książki nielegalnych wydawnictw). Ponadto Rada Żołnierska, reprezentująca społeczność legionistów internowanych w Szczypiornie, utrzymywała stały kontakt z mieszkańcami oraz władzami Kalisza.

Między 15 a 16 grudnia 1917 r. zakończył się pobyt legionistów w Szczypiornie, skąd dwoma transportami kolejowymi przewieziono ich do Łomży. W obozie została, jedynie niewielka grupa młodocianych żołnierzy, którzy porządkowali opuszczone przez legionistów baraki. Finalnie do 24 grudnia 1917 r. wszyscy legioniści zostali zwolnieni z obozu.

Wojska niemieckie opuściły ziemię kaliską 13 listopada 1918 r., jednakże na terenie koszar w Szczypiornie pozostały trzy kompanie, których zadaniem była ochrona zawartości magazynów. Po odzyskaniu niepodległości Polacy przejęli jurysdykcję nad znajdującymi się w obozie jeńcami i rozpoczęli organizację ich powrotu do domów. Ostatnia grupa, licząca około 1000 jeńców, opuściła obóz w Szczypiornie w niedzielę 17 listopada 1918 r. Pozostali w nim jedynie żołnierze niemieccy, którzy strzegli dobrze zaopatrzonych magazynów celnych. Usiłowali odwlec w czasie swój wyjazd i zorganizować choćby częściowo wywóz magazynów. Aby temu zapobiec 2 grudnia skierowano do Szczypiorna I Batalion Pograniczny, który swą zdecydowaną postawą zmusił niemieckich żołnierzy do opuszczenie koszar. Od tego momentu żołnierze Batalionu rozpoczęli w Szczypiornie przygotowania do walk o wolność Wielkopolski. Prowadzono intensywną pracę szkoleniową, która obejmowała zajęcia wojskowe, jak i takie o charakterze polityczno-wychowawczym.

31 grudnia 1918 r. żołnierze Batalionu Pogranicznego opuścili koszary w Szczypiornie, a następnie wyzwolili Ostów Wielkopolski spod panowania pruskiego zaborcy. W kolejnych dniach poszczególne kompanie Batalionu Pogranicznego stopniowo weszły w skład nowo powstałych struktur 12. Pułku Strzelców Wielkopolskich, głównie I Batalionu Ostrowskiego.

Po porażce armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w samodzielnej walce przeciwko Armii Czerwonej w listopadzie 1920 r. ukraińscy żołnierze zostali zmuszeni przejść na terytorium Polski, gdzie zostali internowani i rozmieszeni w obozach znajdujących się w środkowej i zachodniej części kraju. Jednym z obozów było w Szczypiorno, do którego jesienią 1921 r. przybyli z Aleksandrowa Kujawskiego żołnierze 4. Dywizji Kijowskiej i 6. Dywizji Strzeleckiej. Ostatecznie obóz w Szczypiornie zlikwidowano w 1923 r.

Szczypiorno w kolejnych latach…

7 sierpnia 1927 r. w Szczypiornie zorganizowano zjazd Związku Legionistów Polskich, z którym ściśle powiązano uroczystość 10. rocznicy internowania żołnierzy Legionów Polskich. W trakcie obchodów odsłonięto pomnik upamiętniający tamte wydarzenia. Pierwotnie w inauguracji miał uczestniczyć sam Józef Piłsudski, ale w jego imieniu odsłonięcia dokonała Aleksandra Piłsudska, skądinąd, internowana przed laty w Szczypiornie.

W kolejnych latach obóz w Szczypiornie został rozebrany, a koszary, wraz z początkiem II wojny światowej, przejęło wojsko polskie. W 1950 r. koszary zostały przekazane więziennictwu, które na ich terenie 1 września 1950 r. utworzyło w Szczypiornie Szkołę Pracowników Straży Więziennej.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Bibliografia

• Anders P., Kalisz i okolice. Przewodnik, Poznań 1980, Wyd. Wydawnictwo Poznańskie.
• Babraj K., Święty Brat Albert. Powstaniec, artysta, zakonnik, opiekun ubogich, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2017, nr 1.
• Bedyński K., Szkolenie personelu więziennego w Polsce. Informator, Kalisz 1993, Wyd. Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu.
• Błachowicz M., Kalisz w drodze do wolności, „Kalisia Nowa”, 2008, nr 10–12.
• Garlicki A., Aleksandra Piłsudska, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 26, pod red. B. Piątkiewicz, W. Pniewski, Wrocław 1981, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Polska Akademia Nauk.
• Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 2002, Wyd. Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
• Kościelniak W., Wędrówki po moim Kaliszu, Kalisz 2010, Wyd. Wydawnictwo Edytor.
• Kowalczyk M., Ławniczak T., Dzieje Batalionu Pogranicznego, „Kalisia Nowa”, 2008, nr 10–12.
• Kucharska S., Roth A., Szczypiorno. Tu rodziła się niepodległość, Kalisz 2018, Wyd. Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.
• Pawlak K., Historia Szczypiorna, „Nasz Głos”, 1992, nr 3.
• Pawlak K., Szczypiorno, [w:] Szkolenie polskiej kadry penitencjarnej w latach 1918–2012, pod red. K. Pawlak, Kalisz 2014, Wyd. Polskie Towarzystwo Penitencjarne.
• Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 1989, Wyd. Novum.
• Radziszewski E., Spór o symbol powstania, „Kalisia Nowa”, 2008, nr 10–12.
• Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 24 czerwca 1976 r. w sprawie zmiany granic niektórych miast w województwach: bielskim, jeleniogórskim, kaliskim, płockim i toruńskim, „Dziennik Ustaw”, 1976, nr 24, poz. 144.
• Saganowska E., W Szczypiornie rodziła się niepodległość. W 100 rocznicę internowania legionistów, „Rocznik Kaliski”, 2017, t. 43.
• Snopko J., Szczypiorno 1917 – drugie San Domingo?, „Dzieje Najnowsze”, 2008, nr 4.
• Śliwa M., Ignacy Daszyński- współtwórca Niepodległej, „Niepodległość i Pamięć”, 2018, nr 1.
• Waliś G., Materiały źródłowe do dziejów legionistów internowanych w Szczypiornie w 1917 roku, Kalisz 2017, Wyd. Archiwum Państwowe w Kaliszu.
• Woźniak M., Kalisz-Leuven. Pogrom miast w 1914 roku, „Polonia Maior Orientalis”, 2014, t. 1.
• Wrotkowski H., Na granicy dwóch zaborów- związki Kalisza z Powstaniem Wielkopolskim, [w:] Udział społeczeństwa ziemi kaliskiej w Powstaniu Wielkopolskim, pod red. A. Czubiński, Kalisz 1978, Wyd. Federacja Towarzystw Kulturalnych Ziemi Kaliskiej.

Redakcja: Natalia Stawarz