Stosunki handlowe między USA i III Rzeszą w latach 1933–1937 w świetle wspomnień ambasadora amerykańskiego w Berlinie Williama Dodda i innych źródeł

William E. Dodd był ambasadorem USA w III Rzeszy od sierpnia 1933 roku, kiedy to złożył listy uwierzytelniające, do końca roku 1937. Został odwołany wskutek nacisków Auswärtiges Amt, a zastąpił go Hugh R. Wilson. Pozostawił po sobie dziennik wydany pośmiertnie w 1941 roku, który posłużyły mi za podstawę do próby przedstawienia amerykańsko-niemieckich stosunków handlowych w latach trzydziestych XX wieku. Ponadto wykorzystałam raporty Williama Dodda zamieszczone w Foreign relations of the United States diplomatic papers oraz korespondencję ambasadora z prezydentem USA Franklinem D. Rooseveltem.

Artykuł został podzielony na trzy zasadnicze części. W pierwszej zaprezentowałam wpływ zmian polityki handlowej Niemiec po 1933 roku na relacje dwustronne, w drugiej scharakteryzowałam przebieg rozmów nad nowym amerykańsko-niemieckim układem handlowym, w trzeciej przedstawiłam problem ekspansji gospodarczej III Rzeszy w Ameryce Łacińskiej.

Po przybyciu do Berlina w lipcu 1933 roku William Dodd przekonał się, iż nowe władze niemieckie zaczęły wprowadzić zmiany w kontaktach handlowych z innymi państwami.

Amerykańsko-niemieckie stosunki handlowe

18 października 1933 roku w III Rzeszy wydano ustawę o popieraniu handlu zagranicznego, natomiast 4 września 1934 roku o obrocie towarowym. Pierwsza z nich pozwoliła nazistom na kontrolowanie rozmiarów wymiany towarowej, struktury asortymentowej i geograficznej oraz decydowanie o formach międzynarodowych rozliczeń finansowych. Było to istotne ze względu na spadek ilości złota i dewiz w III Rzeszy. W okresie tym zaczęto również wspierać niemiecki eksport zgodnie z zasadą: importujemy tyle, ile eksportujemy.

Równolegle doszło do zmian w polityce handlowej prowadzonej przez przeżywające kryzys gospodarczy Stany Zjednoczone. Już w czerwcu 1930 roku Kongres przyjął ustawę Hawleya–Smoota, która wprowadziła najwyższe w historii USA stawki celne, co spowodowało między innymi spadek eksportu towarów z III Rzeszy. W amerykańsko-niemieckich relacjach obowiązywał podpisany 8 grudnia 1923 roku dziesięcioletni układ handlowy. Został on ratyfikowany 14 października 1925, z tego względu przestawał obowiązywać w 1935 rok.

Pałac Blüchera, siedziba ambasady USA w Berlinie, 1932 rok (fot. ze zbiorów Deutsche Bundesarchiv, Bild 102-02016, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Już 24 lipca 1933 roku Dodd donosił centrali, iż Niemcy łamali artykuł 8. wspomnianego traktatu handlowego, bowiem jedna z ustaw niemieckich dyskryminowała amerykańskich producentów. Chodziło o zwolnienia od podatku na części wymienne, które nie obejmowało amerykańskich zamienników. Tym samym dyskryminowano producentów sprzętu biurowego, maszyn i urządzeń gospodarczych. Protesty Dodda przyniosły połowiczne zwycięstwo – niemiecka ustawa miała przez rok nie obowiązywać amerykańskich producentów.

W ciągu pierwszych miesięcy kierowania berlińską placówką ambasadora zajmowała kwestia niekorzystnego dla interesów amerykańskich tak zwanego „kontyngentowania”. We wrześniu 1933 roku w Auswärtiges Amt Dodd złożył protest przeciwko przyznaniu Jugosławii taryf ulgowych na śliwki, przy jednoczesnym odmówieniu ich producentom z USA. Jak się okazało, zmniejszono przyznaną Stanom Zjednoczonym kwotę o 2/3, Jugosławii zaś ją podwojono.

Ponowny protest Dodd złożył w czerwcu 1934 roku. Ambasador dowiedział się, iż „doszło do poważnego naruszenia umowy, wyrażającego się poważnymi dostawami smalcu z Węgier przy jednoczesnym silnym ograniczeniu importu konserw mięsnych produkowanych w Chicago”. Ponadto Dodd odnotował, iż Niemcy nie kupowały również bawełny z południa USA i produktów spożywczych ze środkowego zachodu. Takie działania zaś były sprzeczne z ówczesnym układem handlowym. Z wymijających odpowiedzi pracowników Aüswartiges Amt Dodd wywnioskował, iż Stany Zjednoczone utraciły uprzywilejowany charakter w kontaktach dwustronnych. Niemcy rozpoczęły wówczas ekspansję gospodarczą na terenie państw Europy Południowo-Wschodniej, gdzie mogły pozyskiwać żywność i surowce w zamian za wytwory przemysłowe.

Na pierwszym planie budynek niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych (Auswärtiges Amt) w Berlinie przy Wilhelmstraße, 1937 r. (fot. Bundesarchiv, Bild 183-C11812, na licencji Creative Commons Namensnennung - Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland

Nowy amerykańsko-niemiecki układ handlowy

W latach 1933–1938 doszło do spadku wielkości wymiany towarowej pomiędzy USA a III Rzeszą, choć w 1933, 1934 i 1938 roku Stany nadal dzierżyły pierwsze miejsce w eksporcie dóbr do Niemiec. Amerykanie sprzedawali przede wszystkim ropę naftową, nawozy, miedź, żelazo i stal. W latach 1934–1938 eksport paliwa i smaru do Rzeszy zwiększył się prawie trzykrotnie, a dochód z ich sprzedaży wzrósł z 12 do 34 milionów dolarów. USA dostarczały Niemcom od 22 do 32% całkowitej ilości tych produktów sprowadzanych do Niemiec.

W tym samym czasie Berlin próbował zwiększyć swój eksport do USA poprzez podpisanie z tym państwem nowego układu handlowego, jednak odmienne spojrzenie przedstawicieli obu stron na rozwój wymiany międzynarodowej utrudniało osiągnięcie consensusu. Sekretarz stanu Cordell Hull znany był ze swego poparcia dla zniesienia barier celnych, natomiast dyrektor Reichsbanku Hjalmar Schacht opowiadał się za ich utrzymaniem. Co więcej, Amerykanie decydowali się na stopniową liberalizację ustaw celnych, Niemcy zaś poszły w odwrotnym kierunku.

Ponieważ stary układ handlowy miał obowiązywać do 1935 roku, już w roku 1934 zaczęto sugerować ambasadorowi konieczność rozpoczęcia rozmów na temat nowego porozumienia. Od Karla Rittera z Auswärtiges Amt Dodd dowiedział się o planowanym przez Niemców wysłaniu komisji ekspertów do Waszyngtonu. Na jej czele miał stanąć ówczesny wiceminister gospodarki Hans Posse. Ambasador popierał tę inicjatywę i na polecenie Departamentu Stanu zbierał informacje na jej temat. Równocześnie w Stanach Zjednoczonych toczyła się dyskusja nad tak zwanym Reciprocal Trade Agreement Act. W założeniu miał on dawać prezydentowi pełnomocnictwo do obniżania taryfy celnej do 50% w ramach układów bilateralnych. Z tego względu Waszyngton nastawiony był sceptycznie do pomysłu rozpoczęcia rozmów nad nowym porozumieniem.

Konstantin von Neurath, niemiecki minister spraw zagranicznych w latach 1932–1938 (fot. Bundesarchiv, N 1310 Bild-135, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

W Niemczech z kolei dyskutowano nad składem komisji ekspertów. W maju 1934 roku Dodd radził w rozmowie z Neurathem, by brano pod uwagę osoby posiadające dobre notowania u establishmentu amerykańskiego. Szef berlińskiej placówki myślał w tym kontekście o kandydaturze ministra gospodarki Kurta Schmitta.

Z napływających z Auswärtiges Amt informacji Dodd wywnioskował, iż stronie niemieckiej zależało na szybkim rozpoczęciu rozmów. Związane było to z niekorzystnym dla Niemiec stosunkiem wymiany handlowej. W kwietniu 1934 roku amerykański eksport do Niemiec czterokrotnie przewyższał import z III Rzeszy.

Dla Berlina pretekstem do rozpoczęcia kolejnej tury rozmów było uchwalenie przez Kongres 12 czerwca 1934 roku wspomnianego wcześniej Reciprocal Trade Agreement Act. Jednak Waszyngton w pierwszej kolejności dyskutował nad dwustronnym obniżeniem barier celnych z państwami, które nie stosowały wcześniej dyskryminacji w stosunku do towarów amerykańskich. Sekretarz stanu podchodził sceptycznie do możliwości podpisania korzystnego dla obu stron układu handlowego z Niemcami. Dla Cordella Hulla istotnym punktem relacji była klauzula o najwyższym uprzywilejowaniu, Niemcy zaś dążyli do jej likwidacji. Minister gospodarki Rzeszy Kurt Schmitt zasugerował Doddowi, iż niemiecki establishment martwiła postawa jego przełożonego.

Z tego względu 14 października 1934 roku III Rzesza wypowiedziała artykuł 7. umowy z 1923 roku. W zamyśle pomysłodawców krok ten miał przyspieszyć rozmowy nad nowym układem. Zdaniem Dodda Niemcy popełnili błąd, gdyż to Senat decydował w takiej sytuacji o dalszym losie rozmów, cała afera toczyła się zaś w czasie trwania prac komisji Nye’a, „która rozpatrywała sprawę niebezpieczeństwa wojny i niemieckich zakupów materiałów wojennych, jak również sprawę niemieckich długów”.

Niemiecka misja handlowa prowadziła rozmowy w USA w listopadzie i grudniu 1934 roku, skończyły się one jednak niepowodzeniem. Stało się to tematem rozmowy Dodda z Hansem Dieckhoffem i Karlem Ritterem. Starali się oni przekonać ambasadora o potrzebie „zawarcia umowy handlowej z Niemcami, na mocy której Stany Zjednoczone przyznałyby im niższe stawki celne w zamian za zwiększenie niemieckich zakupów bawełny, miedzi i smalcu”. Dodd w odpowiedzi wskazał na dwa czynniki hamujące rozmowy: Niemcy nie dotrzymały umowy handlowej z 1923 roku oraz prowadziły agresywną politykę międzynarodową i łamały prawa człowieka w Rzeszy, co budziło sprzeciw opinii publicznej w USA, powodując tym samym usztywnienie stanowiska tego państwa. Ambasador podkreślał w rozmowie, iż Niemcy dokonali strategicznego błędu, płacąc amerykańskim producentom broni złotem, skoro oficjalnie twierdzili, iż nie mają możliwości spłacać długów. Dieckhoff zaproponował Doddowi, aby ten ostatni przedstawił prezydentowi projekt powołania komisji businessmanów. Mogliby oni przyjechać do Niemiec w celu zapoznania się z sytuacją gospodarczą III Rzeszy, ich raport zaś stanowiłby podłoże do rozmów na temat nowego układu.

Hans-Heinrich Dieckhoff (ambasador III Rzeszy w USA w latach 1937–1938) w 1924 roku (fot. ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA , domena publiczna)

Równocześnie w Stanach Zjednoczonych powołano komisję Departamentu Stanu pod przewodnictwem Alvina Hansena. Miała ona rozważyć stan stosunków handlowych z Niemcami. Istniały cztery możliwości: zachowanie status quo w relacjach, podpisanie nowego układu, wypowiedzenie obecnego oraz rozpoczęcie wojny handlowej. Jesienią 1934 roku komitet w swym raporcie zasugerował pierwsze rozwiązanie. Z tego względu nowy traktat handlowy brzmiał tak samo jak poprzedni, z wyłączeniem artykułu 7. Umowa została podpisana 3 czerwca 1935 roku przez sekretarza stanu Cordella Hulla i ambasadora niemieckiego w USA Hansa Luthera. W Berlinie 7 października tegoż roku podpisy złożyli Dodd i Hans Dieckhoff.

Nowy układ handlowy nie zadowalał żadnej ze stron i z tego względu Niemcy zdecydowali o wysłaniu do USA nowej komisji w lutym 1936 roku. Skutkiem tej misji było, według słów Dodda, nałożenie na import towarów niemieckich ceł odwetowych, „gdyż Niemcy hitlerowskie nie mogą sobie pozwolić na import towarów amerykańskich”.

Znany ze swego antynazizmu sekretarz skarbu Henry Morgenthau junior zaczął prowadzić z Niemcami rozmowy w duchu protekcjonizmu, odwołując się przy tym do taryf Smoota-Hawleya. Ostatecznie od 1936 roku Amerykanie stosowali w relacjach z Niemcami wymianę barterową.

Postępowanie Waszyngtonu wywołało żywą reakcję establishmentu niemieckiego. Od Schachta Dodd usłyszał w sierpniu 1936 roku krytykę polityki handlowej USA. Szczególnie uciążliwym dla Berlina było niedopuszczanie na rynek amerykański towarów niemieckich korzystających z premii eksportowej. Za niekorzystne rozwiązanie Schacht obwiniał prezydenta Roosevelta i sekretarza skarbu.

Oba państwa nie traciły nadziei na poprawę relacji poprzez zmiany w obowiązującym układzie handlowym. W tym celu w kwietniu 1936 roku radca ambasady USA w Niemczech Ferdinand Mayer nawiązał bliższe stosunki z Hermanem Göringiem. Radcy udało się doprowadzić do spotkania delegatów dwóch stron, jednak nie przyniosły one widocznych rezultatów.

W 1937 roku zmianie uległa postawa niemieckich czynników oficjalnych. W tymże roku Waszyngton wystosował do Berlina zaproszenie na konferencję gospodarczą, która miała się rozpocząć w kwietniu 1937 roku, jednak strona niemiecka nie udzieliła odpowiedzi. W lutym 1937 roku Dodd usłyszał od Dieckhoffa, iż brak reakcji związany był z postawą Schachta oraz obojętnością lub wręcz wrogością Ministerstwa Pracy i Ministerstwa Gospodarki .

Następnym pretekstem do wybadania postawy Berlina była zmiana na stanowisku ambasadora niemieckiego w USA. W maju 1937 roku Dodd indagował Schachta, czy nowy wysłannik III Rzeszy do Stanów Zjednoczonych, Hans Dieckhoff, posiadał pełnomocnictwa do podpisania układu handlowego. Dyrektor Reischbanku odpowiedział wymijająco.

Analizując przebieg rozmów amerykańsko-niemieckich nad nowym układem handlowym, Dodd doszedł do wniosku, iż problemy w osiągnięciu porozumienia wynikały bardziej z kwestii politycznych niż ekonomicznych. Opinia publiczna w USA oburzała się łamaniem wcześniejszego traktatu, brakiem spłat długów z tytułu pożyczek planów Dawesa i Younga. Również nagonka antyżydowska w Niemczech czy morderstwa polityczne popełnione podczas „nocy długich noży” nie przysparzały nazistom zwolenników w Stanach Zjednoczonych. Uniemożliwiło to przegłosowanie wyniku rozmów prowadzonych jesienią 1934 roku. Gdy Schacht podjął próbę zapoczątkowania kolejnej tury rozmów w marcu 1937 roku, doszło do nagonki prasowej na bardzo popularnego w USA burmistrza Nowego Yorku Fiorella La Guardię. Z tego względu pomysł rozmów znów upadł. Sam Dodd nie przewidywał poprawy relacji dopóki u steru władzy znajdowali się naziści.

Niemieckie kontakty handlowe z państwami Ameryki Środkowej i Południowej

Hjalmar Schacht, dyrektor Reichsbanku w latach 1933–1939, minister gospodarki III Rzeszy w latach 1934–1937 (fot. Bain News Service, ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA , domena publiczna)

Polityka ministra gospodarki Rzeszy Hjalmara Schachta, polegająca w dużej mierze na unikaniu płacenia za eksport dewizami, przy jednoczesnym forsowaniu zapłat w postaci niemieckich towarów, doprowadziła do utraty zachodnich rynków zbytu. Nowymi partnerami handlowymi stały się dla III Rzeszy między innymi państwa Ameryki Łacińskiej. Od lipca 1934 roku do stycznia 1935 roku na terenie wspomnianych krajów (z wyjątkiem Boliwii i Paragwaju) przebywała specjalna delegacja niemiecka. Zawarła ona szereg układów handlowych, w wyniku których udział krajów południowoamerykańskich w niemieckim eksporcie wzrósł z 4,1% w 1932 roku do 11,7% w roku 1938. Niemiecki import z tych państw wzrósł natomiast z 9,6% do 14,9%.

Ze zrozumiałych względów kwestia kontaktów handlowych Niemiec z tymi państwami przewijała się w działalności dyplomatycznej Dodda. W czerwcu 1934 roku ambasador pozyskiwał na polecenie Departamentu Stanu informacje dotyczące umowy barterowej pomiędzy III Rzeszy i Argentyną. Następnie w styczniu 1937 roku uwagę Dodda przykuła sprawa działalności w Chile prezesa Fundacji Carla Schurza, Maxa Ilgnera. Według informacji ambasadora ten ostatni krytykował system umów handlowych proponowanych przez Cordella Hulla, a działał ponoć na polecenie Schachta.

W cztery miesiące później Dodd znów zajął się kwestią wpływów niemieckich na terenie Ameryki Łacińskiej. Minister gospodarki Hjalmar Schacht zasugerował w rozmowie z ambasadorem, iż rząd amerykański uniemożliwił Niemcom podpisanie korzystnego układu z Brazylią. Głównym winowajcą miał być według informacji posiadanych przez prezesa Reichsbanku amerykański sekretarz stanu, który zagroził Brazylii wstrzymaniem zakupów kawy.

Stanowisko Waszyngtonu wobec kontaktów niemiecko-brazylijskich prezentowała rozmowa Dodda z sekretarzem stanu Augustem von Mackensenem przeprowadzona w lipcu 1937 roku. Ambasador USA w III Rzeszy stwierdził wówczas, iż Stany Zjednoczone nie mogły zgodzić się na premiowanie niemieckiego eksportu do Brazylii.

Podczas sprawowania przez Dodda funkcji ambasadora USA w Niemczech doszło do pogorszenia relacji handlowych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rzeszą. Wielki kryzys gospodarczy spowodował przyjęcie wysokich taryf w USA, to zaś skutkowało zmniejszonym importem. Brak dewiz skłonił niemiecki establishment do poszukiwania innych partnerów handlowych, gotowych przeprowadzać transakcje clearingowe. Ekspansja gospodarcza III Rzeszy na terenie Ameryki Środkowej i Południowej budziła sprzeciw Waszyngtonu. Ostatecznie podpisany w 1935 roku nowy, mniej korzystny układ handlowy nie zadowalał żadnej ze stron.

Zobacz też:

• Obraz propagandy nazistowskiej w III Rzeszy w świetle wspomnień ambasadora USA w Niemczech Williama E. Dodda (1933–1937);
• Wyrzucanie korespondentów amerykańskich z nazistowskich Niemiec w latach 1933–1941 w świetle wybranych wspomnień.

Bibliografia

Źródła

• Documents on German Foreign Policy 1918–1945, series C, Vol. 3, October 15, 1933–June 13, 1934, London 1959.
• Documents on German Foreign Policy 1918–1945, series C, Vol. 3, June 14, 1934–March 31, 1935, London 1959.
• Dodd William Edward, Dziennik ambasadora 1933–1938, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1972.
• Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1933. The British Commonwealth, Europe, Near East and Africa, Vol. 2, U.S. Government Printing Office, Washington 1933.
• Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1934. Europe, Near East and Africa, Vol. 2, U.S. Government Printing Office, Washington 1934.
• Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1936. Europe, Vol. 2, U.S. Government Printing Office, Washington 1936.
• Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1937. The British Commonwealth, Europe, Near East and Africa, Vol. 2, U.S. Government Printing Office, Washington 1937.
• Hull Cordell, The memoire of Cordell Hull, vol. 1, The Macmillan Company, New York 1948.
• Nixon Edgar B., Franklin D. Roosevelt and Foreign Affairs, Vol. 2, March 1934–August 1935, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1969.
• Treaty of Friendship, Commerce and Consular Rights, [w:] United States Diplomatic Mission to Germany, czerwiec 2003 [dostęp: 14 września 2012], <http://usa.usembassy.de/etexts/friendtreaty0139.htm]>.

Opracowania

• Adamson Michael R., Must we overlock All Impairment of Our Interests? Debating the Foreign Aid Role of the Export- Import Bank, 1934–41, „Diplomatic History”, 2005, Vol. 29, Issue 4, s. 589–623.
• Bailey Fred Arthur, William Edward Dodd. The South’s Yeoman Scholar, University of Virginia Press, Virginia 1997.
• Drummond Donald F., Cordell Hull 1933–1944, [w:] An Uncertain Tradition. American Secretaries of State in the Twentieth Century, ed. Norman A. Graebner, McGraw Hill, New York–Toronto–London 1961, s. 184–209.
• Górczyńska-Przybyłowicz Bożena, Polityka handlowa Trzeciej Rzeszy wobec państw Europy Południowo-Wschodniej, Środkowej i Wschodniej w latach 1933–1939, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2000.
• Jonas Manfred, The United States and Germany. A Diplomatic History, Cornell University Press, Ithaca, N.Y. 1984.
• Kiwerska Jadwiga, Między zaangażowaniem a izolacjonizmem. Europa w polityce Stanów Zjednoczonych od Wilsona do Roosevelta, Instytut Zachodni, Poznań 1995.
• Taż, Niemcy w polityce Stanów Zjednoczonych w latach 1933–1938, [w:] Niemcy w polityce międzynarodowej 1919–1939, red. Stanisław Sierpowski, t. 3, W dobie Monachium, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992, s. 231–254.
• Łuczak Czesław, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871–1990, t. 2, Trzecia Rzesza, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006.
• Marks Frederick W. III, Six between Roosevelt and Hitler: America's Role in the Appeasement of Nazi Germany, „The Historical Journal”, Vol. 28, No. 4. (December 1985), s. 969–982.
• Offner Arnold A., American Appeasement. United States Foreign Policy and Germany, 1933–38, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1969.
• Pastusiak Longin, Pół wieku dyplomacji amerykańskiej 1898–1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
• Stawowy-Kawka Irena, Aspekty niemieckiej polityki handlowej na Bałkanach (1934–1936) – Plan Schachta, [w:] Niemcy w polityce międzynarodowej 1919–1939…, s. 357–367.

Redakcja: Roman Sidorski