Sowieckie represje na Litwie w 1945 roku

Chociaż Litwa jako państwo nie uczestniczyła w II wojnie światowej, stała się jej ofiarą. Utraciła niepodległość, cierpiała z powodu totalitarnych reżimów okupacyjnych, poniosła ogromne straty ludnościowe i doświadczyła zmian terytorialnych. Mieszkańcy Litwy byli wcielani do różnych formacji militarnych i policyjnych ZSRS i Niemiec. Na potrzeby armii sowieckiej w latach 1944 i 1945 zmobilizowano około 100 tys. mieszkańców Litwy różnych narodowości, a na potrzeby militarnych i policyjnych formacji niemieckich – około 40 tys. Tysiące ludzi poległo w działaniach wojennych i na zapleczu frontów, w walce za cudzą sprawę i obce Litwinom interesy państw totalitarnych.

Litwa 1920-1940 i jej roszczenia terytorialne względem Polski (aut. MIx 321; na GNU Licencji Wolnej Dokumentacji, w wersji 1.2)

Zakończenie II wojny światowej narody Europy przyjęły z różnymi uczuciami i nastrojami. Dla krajów Europy Zachodniej oznaczało ono początek nowej ery. Państwa te odniosły zwycięstwo w wojnie, zyskały niezależność i możliwość odbudowy gospodarek i demokratycznych rządów. Europa Środkowa i Wschodnia została natomiast podporządkowana innemu totalitaryzmowi – Związkowi Sowieckiemu. W tych krajach za sprawą Sowietów na długie dziesięciolecia ugruntowały się antydemokratyczne reżimy komunistyczne. Kraje bałtyckie zostały przymusowo włączone do ZSRS. Litwa, Łotwa i Estonia stały się jedynymi krajami w Europie, które nie odzyskały nawet formalnej państwowości. Reżim sowiecki przyniósł Litwie nowe masowe represje, sowietyzację życia społecznego i gospodarki, przymusową asymilację i rusyfikację. Rok 1945 oznaczał nie wyzwolenie i pokój, a niewolę, ucisk i „wojnę po wojnie”, ponieważ aż do śmierci Stalina w 1953 r. na Litwie toczyła się walka partyzancka przeciw reżimowi, a sowieckie służby bezpieczeństwa stosowały wobec mieszkańców Litwy masowe represje.

Wsiewołd Mierkułow (1895-1953) (domena publiczna).

Latem 1944 r. większość terytorium Litwy została ponownie zajęta przez armię sowiecką. Ekipy mające organizować struktury służb bezpieczeństwa po wejściu na Litwę były przygotowywane od marca 1944 r. w Pawłowskim Posadzie (Grupa Operacyjna NKWD i NKGB dla Litewskiej SRS). Przełomowa i tragiczna dla żołnierzy Okręgu Wileńskiego AK okazała się druga połowa lipca 1944 r. Zwalczaniem wszelkich przejawów oporu wobec władzy sowieckiej w ZSRS zajmowały się służby podlegające dwóm ministerstwom, czyli ludowym komisariatom. Pierwszym był Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), który nadzorował m.in. wojska pograniczne, ochraniające granice państwa, wojska konwojowe, strzegące m.in. więźniów sowieckich obozów koncentracyjnych, wojska wewnętrzne, zabezpieczające tyły Armii Czerwonej, a także milicję, straż pożarną i inne służby. Na czele NKWD ZSRS stał w latach 1944–1945 generalny komisarz bezpieczeństwa państwowego, marszałek Związku Sowieckiego Ławrientij Beria. Kwestie spraw szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa podlegały innej instytucji – Ludowemu Komisariatowi Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB), wydzielonemu ze struktury NKWD 14 kwietnia 1943 r. Na jego czele stał komisarz bezpieczeństwa pierwszej rangi, gen. armii Wsiewołod Mierkułow. NKGB nadzorował pracę wywiadu, kontrwywiadu, kontrwywiadu wojskowego, policji politycznej, a także pozafrontowej dywersji na terenach okupowanych przez III Rzeszę i Japonię. Większość działań organów bezpieczeństwa państwowego lub spraw wewnętrznych Litewskiej SRS była konsultowana z centralą w Moskwie i realizowana w myśl uprzednich wytycznych kierowanych z centrali do republikańskiego aparatu represji.

Iwan Tkaczenko (domena publiczna)

Zwalczanie Armii Krajowej, a także podziemia litewskiego okazało się jednak zadaniem niełatwym. W końcu 1944 r. centrala w Moskwie uznała, że w celu koordynacji działań resortów spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa należało do Wilna skierować specjalnego wysłannika z Moskwy. Tak też się stało i 14 grudnia 1944 r. pełnomocnikiem NKWD-NKGB ZSRS na Litwie został sprawdzony wykonawca deportacji Niemców z Powołża w 1941 r., gen. lejt. Iwan Tkaczenko.

Zwalczaniem podziemia polskiego oraz litewskiego, określanego w dokumentach sowieckich jako bandy nacjonalistyczne, w centrali zajmowały się przede wszystkim dwa piony NKGB ZSRS: kontrwywiad i dywersja pozafrontowa. Z kolei w NKWD ZSRS bieżącą walką z podziemiem polskim i litewskim do końca 1944 r. zajmował się Wydział Walki z Bandytyzmem. Jego naczelnikiem był od września 1943 r. komisarz bezpieczeństwa państwowego trzeciej rangi Aleksandr Leontiew. Taki stan rzeczy przetrwał do czasu reorganizacji i przekształcenia NKWD w MWD w czerwcu 1946 r. Z kolei obławy na podziemie polskie, a przede wszystkim litewskie, przeprowadzały Wojska Wewnętrzne NKWD. Kierował nimi gen. mjr Pawieł Wietrow, szczególnie aktywny przy akcji zabezpieczenia wyborów w Litewskiej SRS. Wietrow był późniejszym dowódcą 4. DS WW MGB ZSRS, operującej m.in. na Litwie i zwalczającej litewskie oddziały partyzanckie.

Latem 1944 r. na Litwie znów rozpoczęły się masowe represje sowieckich organów bezpieczeństwa. Już w lipcu i sierpniu 1944 r. Sowieci internowali 7–8 tys. żołnierzy i oficerów AK. Od początku lipca 1944 r. do grudnia 1945 r. organy NKWD-NKGB aresztowały około 12 tys. Polaków i zabiły około 300 polskich partyzantów.

19 lipca 1944 r. szef sowieckich służb bezpieczeństwa raportował Józefowi Stalinowi:

Wczoraj [faktycznie 17 lipca] o godz. 20 w rejonie wsi Bogusze zebrani zostali dowódcy brygad i batalionów rzekomo dla przeglądu przez dowódcę frontu. Ogółem zebrało się 26 oficerów: 9 dowódców brygad, 12 dowódców oddziałów i 5 oficerów sztabowych armii polskiej. Na naszą propozycję, by oddali broń, oficerowie odmówili i dopiero, kiedy ostrzegliśmy, że będziemy strzelać, oficerowie złożyli broń [...]. Dziś o świcie przystąpiliśmy do przeczesywania lasów, gdzie według naszych informacji znajdowali się Polacy. W niektórych punktach Polaków nie znaleźliśmy. Jak ustaliliśmy, wyruszyli oni nocą w kierunku południowym. W wyniku podjętych działań Polacy zostali doścignięci i rozbrojeni. Według stanu na godzinę 16 rozbrojono 3500 osób, wśród nich 200 oficerów i podoficerów.

Maciej Kalenkiewicz (domena publiczna)

Ławrientij Beria informował Stalina, że w sumie rozbrojono prawie 8 tys. żołnierzy i oficerów. Ponad 4,4 tys. zostało osadzonych w obozie w Miednikach Królewskich pod Wilnem, 2,5 tys. zwolnili do domów dowódcy oddziałów sowieckich, 440 zostało wcielonych do armii Berlinga. Kadra oficerska została najpierw przekazana do dyspozycji NKWD-NKGB i Smiersz, a następnie (po przeprowadzeniu działań operacyjnych) odesłana do obozów filtracyjnych. Beria mógł dalej raportować Stalinowi: „Doświadczeni generałowie i komisarze bezpieczeństwa wykonali zadanie”. Likwidacja podziemia akowskiego na Wileńszczyźnie przebiegała w dwóch etapach. W pierwszym zlikwidowano zgrupowanie oddziałów wileńsko-nowogrodzkich, skoncentrowanych w rejonie Wilna po operacji „Ostra Brama”. Etap ten kończy się w sierpniu 1944 r. rozbiciem oddziału ppłk. Macieja Kalenkiewicza. Etap drugi, trwający od września 1944 r. do końca 1945 r., charakteryzuje się prowadzeniem przez siły bezpieczeństwa systematycznych akcji oczyszczających. Oddziały leśne zagrożone rozbiciem działają w tym okresie w znacznie mniejszych grupach. Ten etap zamyka akcja „legalizacji” podjęta przez organy bezpieczeństwa Litewskiej SRR. Do końca 1945 r. sowiecka bezpieka właściwie zlikwidowała polskie podziemie na Litwie.

Tekst jest fragmentem książki „Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji” pod redakcją Łukasza Adamskiego, Grzegorza Hryciuka i Grzegorza Motyki:

Związek Sowiecki, ponownie okupujący Litwę latem 1944 r., napotkał silny opór narodu litewskiego. Historycy najczęściej wyróżniają pięć czynników, które go inspirowały i podsycały walkę partyzancką:

1. Przymusowa mobilizacja do wojska sowieckiego. Aby uniknąć służby w wojsku okupanta, tysiące Litwinów ukrywało się, a następnie przyłączało do partyzantki;
2. Terror aparatu represji – akcje wojsk NKWD i operacje NKGB, aresztowania, deportacje i mordy;
3. Patriotyzm rozbudzony w okresie międzywojennej niepodległości Litwy;
4. Wiara w wybuch konfliktu wojennego między państwami Zachodu i ZSRS oraz w pomoc państw zachodnich w odbudowie niepodległości państwowej Litwy;
5. Doświadczenia z okresu pierwszej okupacji sowieckiej (1940–1941), kiedy w wyniku represji komunistycznych deportowano i zamordowano około 20 tys. obywateli Litwy.

W najnowszej historiografii litewskiej dzieje antysowieckiego ruchu oporu na Litwie w latach 1944–1953 dzieli się zazwyczaj na trzy etapy: 1) lipiec 1944 r. – styczeń 1947 r.; 2) styczeń 1947 r. – luty 1949 r. oraz 3) luty 1949 r. – sierpień 1953 r.

Kazys Veverskis (domena publiczna)

Pierwszy etap możemy określić jako spontaniczną walkę narodu przeciw okupantom i kolaborantom. W 1944 r. najaktywniejszym organizatorem oporu przeciw reżimowi sowieckiemu była Litewska Armia Wolności (LLA). Organizacja ta głosiła zasadę, że opuszczenie Litwy jest równoznaczne z dezercją. Kierownictwo LLA przygotowało liczne dyrektywy i instrukcje regulujące działania ruchu partyzanckiego. LLA wzięła na siebie wszystkie prace organizacyjne na początku wojny partyzanckiej. Latem 1944 r. w podziemnych strukturach LLA działało około 10 tys. ludzi. Organizacja była podzielona na dwa sektory – organizacyjny i walki czynnej. Ten drugi stanowił właściwą leśną armię, która rozpoczęła działania partyzanckie. Oddziały LLA były tworzone według schematu organizacyjnego zatwierdzonego przez komendanta LLA. Członkowie LLA należący do sektora organizacyjnego mieli zapewnić oddziałom polowym żywność, transport, informacje, łączność i obsługę sanitarną. Komendantem głównym Litewskiej Armii Wolności był Kazys Veverskis „Senis”. Struktury LLA były podzielone na okręgi. Do walki zbrojnej przystąpiły cztery: Wilno (Vilniaus), Kowno (Kaunas), Poniewież (Panevėžio) i Szawle (Šiaulių). Jednakże tylko w jednym okręgu – Szawle – warunki sprzyjały przejściu do walki zbrojnej, w pozostałych prowadzono reorganizację na terenach, gdzie stacjonowały już silne jednostki sowieckich wojsk i organów bezpieczeństwa. Okręgowy sztab Szawle zaczął pełnić funkcje sztabu centralnego. W skład okręgu weszły powiaty: Szawle, Telsze (Telšių), Możejki (Mažeikių), Kretynga (Kretingos) i Taurogi (Tauragės) oraz rejony LLA Kupiszki (Kupiškio) i Radziwiliszki (Radviliškio), zrównane z nimi, jeśli chodzi o uprawnienia. Według danych płk. lejt. Ipolitasa Žulysa „Ruginisa”, szefa sztabu oddziału operacyjnego w okręgu Szawle, w tym okręgu do LLA należało 14–15 tys. wyszkolonych i przygotowanych do walki mężczyzn, którzy byli zgrupowani w kompaniach i oddziałach po 20–60 osób i rozlokowani we wsiach i miasteczkach.

Motiejus Pečiulionis, jeden z liderów LLA (domena publiczna)

Jesienią 1944 r. ruch partyzancki rozwijał się nie tylko na Żmudzi, ale również w innych regionach Litwy. W północno-wschodniej części kraju w tym okresie przodowały powiaty Jeziorosy (Zarasai) i Rokiszki (Rokiškis). Według danych NKWD-NKGB w końcu października w powiecie Rokiszki przed mobilizacją do Armii Czerwonej ukrywało się około 3 tys. mężczyzn, a w lasach przebywało 350–400 partyzantów. Na wschodniej i środkowej Litwie uformowały się trzy ogniska oporu w czterech powiatach: Wilkomierz (Ukmergės), Kiejdany (Kėdainių), Kowno (Kaunas) i Troki (Trakų). Według danych agentury sowieckiej tylko w powiecie Wilkomierz istniało 35 oddziałów partyzanckich, w których walczyło około 1,1 tys. bojowników. Z jednej kompanii partyzanckiej w powiecie Wilkomierz, którą dowodził sierżant Jonas Misiūnas „Žalias Velnias”, wyrósł Okręg Wielkiej Walki (DKA) Litewskiej Armii Wolności. Partyzantów DKA pogrupowano pięć czynnych batalionów. W latach 1944–1945 oddziały partyzanckie powstawały z inicjatywy różnych ośrodków, główną rolę tym procesie odgrywała jednak LLA, mająca wówczas najlepsze struktury organizacyjne i sieć łączności.

Tekst jest fragmentem książki „Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji” pod redakcją Łukasza Adamskiego, Grzegorza Hryciuka i Grzegorza Motyki:

W pierwszym etapie na bazie oddziałów i związków partyzanckich ukształtowały się okręgi obejmujące kilka powiatów. W 1948 r. było już dziewięć takich okręgów. System organizacyjny jednostek partyzanckich był zbliżony do struktury regularnego wojska litewskiego, a ich działalność opierała się na odpowiednich statutach i regulaminach. Wstępujący do oddziałów musieli złożyć przysięgę, sporządzano listę obowiązków. W 1946 r. wprowadzono mundury, znaki rozpoznawcze i odznaczenia. W latach ­1944–1945 partyzantka litewska, wraz z osobami ukrywającymi się przed mobilizacją do armii sowieckiej, liczyła około 30 tys. ludzi. Na 1945 r. przypada największe nasilenie walk. Partyzanci zajmowali miasteczka i ośrodki gminne, uwalniali aresztowanych, staczali otwarte bitwy z oddziałami NKWD. W 1944 r. Sowieci mieli poważne trudności z tworzeniem organów władzy cywilnej. W latach 1944 i 1945 partyzanci zajęli na Litwie około 30 miasteczek.

Godło litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (aut. Jam123; domena publiczna)

Wojna partyzancka jest wyjątkowa w historii Litwy pod względem czasu trwania, powszechności, stosunku sił – tak bardzo niesprzyjającego sukcesom partyzantki litewskiej. Podczas trwającej 10 lat wojny przez ruch oporu przewinęło się nie mniej niż 50 tys. uczestników, a około 100 tys. cywilnych mieszkańców – członków organizacji podziemnych – wspierało jego działania. W czasie tej wojny zginęło ponad 20 tys. osób. Partyzanci stanowili istotną przeszkodę dla realizacji planów utrwalenia sowieckiego reżimu na Litwie. Dlatego władza poświęcała szczególną uwagę walce z nimi. Wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej na teren Litwy przybyły jednostki bezpieczeństwa ZSRS NKWD przeznaczone do zabezpieczenia tyłów 3. Frontu Białoruskiego. Później przysłano identyczne jednostki innych frontów – 1. Nadbałtyckiego, Leningradzkiego oraz 1. Frontu Ukraińskiego. W czasie wojny partyzanckiej akcje karne oraz operacje wojenne przeprowadzały pułki konwojowe NKWD-MWD, pułki ochrony kolei oraz wojskowe pograniczne jednostki NKWD-MWD-MGB. Od 1 sierpnia 1944 r. na Litwie działała 4. DS WW NKWD-MWD-MGB pod dowództwem gen. mjr. Pawła Wietrowa. W czasie intensywnych walk dużą ilość wojska przenoszono z Białorusi i Łotwy.

Przybierająca na sile aktywność partyzancka na Litwie wywoływała kontrakcje sił okupacyjnych. W pierwszym okresie wojny partyzanckiej (1944–1946) obie walczące strony starały się maksymalnie wykorzystać swoje siły i środki. Na Litwę ściągnięto 20–25 tys. wojsk NKWD. Miały one za zadanie jak najszybciej zniszczyć litewski ruch oporu. Jesienią 1944 r. nabrała rozpędu furiacka akcja czekistów przeciwko jakimkolwiek oznakom nielojalności wobec władz. Na całej Litwie władza sowiecka rozpoczęła operacje likwidacyjne pod przykrywką wyszukiwania mężczyzn ukrywających się przed obowiązkową mobilizacją do wojska. Chciano sparaliżować i zniszczyć ruch oporu, zastraszyć miejscową ludność, by zaprzestała uczestniczyć w działalności podziemia i wspierać je. Największy cios zadano w grudniu 1944 r., kiedy na Litwę sprowadzono co najmniej 16 pułków wojsk NKWD. Wojsko przeczesywało lasy, strzelało do cywilów podczas prób ucieczki, paliło siedliska wraz z mieszkańcami. Wszystkie ofiary operacji karnych nazywano partyzantami. W dniach 20–25 listopada 1944 r. w powiecie Rakiszki, w gminie Komaje i Obele w siedmiu operacjach zabito 68 osób, a zatrzymano 244. Od 8 do 12 stycznia 1945 r. zostały zlikwidowane lub poważnie przetrzebione oddziały partyzanckie, które działały w gminach Pojedupie, Skopiszki, Poniemuń, Ponedel, Rakiszki. Rozstrzelano 283 partyzantów, 107 aresztowano. W czasie operacji zlikwidowano też 53 bunkry. Tylko w styczniu 1945 r. w całej Litwie dokonano 555 operacji wojskowych, zabito 988 partyzantów.

Znaczek z okazji 20. rocznicy proklamowania litewskiej SRR (1960 r.) (domena publiczna)

W grudniu 1944 r. na tajnym posiedzeniu sowieckich struktur represyjnych zastępca komisarza NKWD-NKGB ZSRS Siergiej Krugłow ocenił, że Moskwa jest niezadowolona z rezultatów walki z ruchem oporu na Litwie i trzeba jak najszybciej zlikwidować tamtejszy „bandytyzm”. Podczas operacji wojsk NKWD okupanci często napotykali oddziały partyzanckie i dochodziło do krwawych bitew. 2 stycznia 1945 r. w lesie Užulėnio (powiat Uciana) zginęło 24 partyzantów; 9 lutego w majątku Troškūnai (powiat Poniewież) – 68; 10–12 marca 1945 r. w puszczy Labanory (powiat Uciana) poległo ich aż 83 itd. Straty ponosiło też kierownictwo wielu organizacji podziemnych. 28 grudnia 1944 r. w punkcie kontroli dokumentów koło Raudondvaris zatrzymano i, w czasie próby ucieczki, zabito naczelnego komendanta LLA Kazysa Veverskisa. Po jego śmierci NKWD wkroczył do jego rodzinnej wioski i aresztował wszystkich mieszkańców, w tym trzech braci i dwie siostry Veverskisa. Spośród siedmiu braci komendanta czterech zginęło w walkach partyzanckich, reszta rodzeństwa została osadzona w więzieniu, matka ukrywała się pod innym nazwiskiem. Ich dom został zrównany z ziemią. W tych latach podobny los spotkał na Litwie wiele innych rodzin. Doświadczenia partyzanckich starć z oddziałami wojsk NKWD nakazywały zmianę taktyki walki i rezygnację z konfrontacji z dużymi oddziałami wroga. Wielkie zgrupowania partyzanckie można było łatwiej wykryć i okrążyć. Dlatego lepiej było działać w mniejszych grupach i koncentrować siły tylko przy większych operacjach. Partyzanci zaczęli również przeprowadzać akcje odwetowe za przestępstwa popełnione przez okupanta w czasie masowych operacji wojskowych. Szczególnie preferowano zasadzki. Tylko w powiecie Olita (Alytus) w 1945 r. urządzili około 800 zasadzek, w których likwidowali przewodniczących rad wiejskich, organizatorów grup komsomolskich, członków istriebitielnych batalionów, żołnierzy sowieckich i innych przedstawicieli reżimu komunistycznego.

Antanas Sniečkus, popiersie (fot. Loraine; CC BY-SA 3.0)

Wprowadzaniu reżimu sowieckiego na Litwie przewodniczyła partia komunistyczna, która przejęła władzę zarówno ustawodawczą, jak i wykonawczą. Komitet Centralny KP(b) Litwy, kierowany przez Antanasa Sniečkusa, był gorliwym wykonawcą wszelkich poleceń Moskwy. Sprawował nie tylko formalnie najwyższą władzę, lecz także ideologiczny nadzór nad okupowaną Litwą. Należy zaznaczyć, że władze sowieckie nie do końca ufały litewskim komunistom, dlatego też od 11 listopada 1945 r. do 24 marca 1947 r. na Litwie działało Biuro KC WKP(b) Litwy, mające nieograniczone prawa, przygotowujące i aprobujące najważniejsze dokumenty tego czasu, nie tylko te nakreślające walkę z ruchem narodowym. Biuro było najwyższą instytucją okupacyjnych władz na Litwie w latach 1944–1947. Funkcję jego przewodniczącego sprawował Michaił Susłow, a w latach 1946–1947 – Władimir Szczerbakow. Prócz przewodniczącego trzon biura tworzyli pełnomocnicy NKWD-NKGB na Litwę: Iwan Tkaczenko i Dmitrij Rodionow, którzy odpowiadali za działalność organów represji. Kierownictwo Litewskiej SRS reprezentował pierwszy sekretarz Biura KC KP(b) Litwy Antanas Sniečkus oraz przewodniczący Rady Ministrów Litwy Mečislovas Gedvilas. Najważniejszym zadaniem Biura była likwidacja wszelkiego oporu wobec reżimu okupacyjnego, przede wszystkim zbrojnego.

Oprócz biur KC WKP(b) Litwy i KC KP(b) Litwy zwalczaniem partyzantki zajmował się aparat represji NKWD i NKGB (od 22 marca 1946 r. – MWD i MGB) – komisariaty w Moskwie i filie w Wilnie. Jego działania na Litwie często kontrolowali generałowie pułkownicy: Bogdan Kobułow, zastępca ludowego komisarza bezpieczeństwa państwowego, oraz Arkadij Apołłonow, zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych / ministra spraw wewnętrznych, którzy podpisywali lwią część dyrektyw dotyczących likwidacji podziemia litewskiego.

Tekst jest fragmentem książki „Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji” pod redakcją Łukasza Adamskiego, Grzegorza Hryciuka i Grzegorza Motyki:

Dmitrij Rodionow, generał NKWD (domena publiczna)

Podstawowi wykonawcy represji na Litwie to centralne aparaty NKWD i NKGB, które przeniosły się do Wilna w lipcu 1944 r. i przeprowadzały ogólne akcje dławiące ruch partyzancki. Działalność obu tych biur osobiście nadzorował Ławrientij Beria, którego pełnomocnikiem został gen. mjr Iwan Tkaczenko (pełnił tę funkcję od listopada 1944 r. do stycznia 1945 r.). Zmienił go gen. mjr. Dmitrij Rodionow, przebywający na Litwie od stycznia do kwietnia 1945 r. W maju 1945 r. stanowisko objął ponownie gen. Tkaczenko. Pod koniec 1944 r. utworzono, na bazie administracyjnego podziału Litwy, dziewięć sektorów operacyjnych. Kierownicy sektorów i pełnomocnicy mieli koordynować pracę aparatu NKWD-NKGB w powiatach, a w maju 1945 r. sektorom operacyjnym powierzono koordynowanie działań wojsk NKWD rozmieszczonych na terytorium Litwy. Od kwietnia 1945 r. działało siedem sektorów operacyjnych: kłajpedzki, mariampolski, szawelski, poniewieski, kowieński, uciański oraz wileński.

Centrala NKWD Litewskiej SRS w Wilnie sprawnie kompletowała kadry i już 20 grudnia 1944 r. zatrudniała 4638 osób: 972 to byli partyzanci sowieccy i działacze podziemia sowieckiego, 300 – pracownicy przedwojennego Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych, którzy wrócili z ewakuacji, 1,3 tys. – enkawudziści przysłani z „bratnich republik”, pozostali to nowo przyjęci miejscowi. NKGB Litewskiej SRS pod koniec 1944 r. miało 931 pracowników: 35 byłych partyzantów i członków podziemia, 133 osób z ewakuacji, 604 nowo przybyłych z innych republik. Ośrodek sowieckiego aparatu represji tworzyli pracownicy bezpieki z Rosji, Ukrainy, Białorusi. W latach 1944–1953 do MWD-MGB Litewskiej SRS przysłano około 10 tys. pracowników.

W strukturach ówczesnego NKWD Litewskiej SRS najważniejszymi wydziałami były Wydział Walki z Bandytyzmem oraz Wydział Kontrwywiadu Wojskowego Smiersz. Na Litwę przysyłano pracowników bezpieki doświadczonych w pracy ze zbrojnym podziemiem. Zgodnie z rozkazem komisarza ludowego spraw wewnętrznych Litewskiej SRS Juozasa Bartašiūnasa z 15 lutego 1946 r. Wydział Walki z Bandytyzmem został przekształcony w Zarząd Walki z Bandytyzmem NKWD Litewskiej SRS (później MWD). Kompetencje tego Zarządu zostały 4 lutego 1947 r. przekazane MGB Litewskiej SRS, od tej pory zwalczaniem podziemia politycznego zajmował się specjalny Zarząd MGB Litewskiej SRS, oznaczony kryptonimem „2N”.

Dowódcy struktur okupacyjnych zarówno w Wilnie, jak i w Moskwie żądali jak najszybszej likwidacji zbrojnego podziemia i zaprzestania biernego oporu w jakiejkolwiek postaci. Spodziewano się, że zostanie ono zlikwidowane początkowo do 1 stycznia 1945 r., następnie do wiosny tegoż roku. Ale terminy mijały, a końca walki nie było widać.

Dawny budynek litewskiego NKWD w Wilnie. Obecnie siedziba Muzeum Ofiar Ludobójstwa (fot. Wilson44691; domena publiczna)

Czas między latem 1944 r. a wiosną 1945 r. wpisał na karty historii wojny partyzanckiej największą liczbę ofiar narodu litewskiego. Podczas formowania się ruchu oporu odbywały się również zaciekłe walki, w których zginęło niemal 10 tys. ludzi (około połowy wszystkich walczących podczas całej wojny partyzanckiej).

Pierwsze deportacje po powrocie Sowietów odbyły się na początku 1945 r. i trwały do 1953 r. Ogólnie w czasach stalinizmu na Litwie reżim komunistyczny przeprowadził 35 wywózek. Największe deportacje odbyły się w maju 1948 r., w marcu 1949 r. i w październiku 1951 r. Wywieziono wówczas do Rosji około 80 proc. wszystkich zesłańców. Ogółem zesłanych zostało 130 tys. osób. Na mocy specjalnego rozporządzenia komisarza spraw wewnętrznych ZSRS z 16 czerwca 1945 r. rozpoczęto wywózki przede wszystkim z terenów wschodniej Litwy. 17 lipca 1945 r. wywożono ludzi z powiatów Święciany, Wiłkomierz, Uciana, Troki, Wilno, Jeziorosy. 24 lipca tegoż roku granice deportacji zostały poszerzone i objęły powiaty Birże, Kowno, Kiejdany, Możejki, Poniewież, Rosienie, Telsze oraz inne. Deportowano wówczas ogółem 6,3 tys. osób. Z powiatu wileńskiego trafiło wówczas na listę deportowanych 35 polskich rodzin (104 osoby), oskarżanych o udział w działaniach AK bądź okazywanie jej pomocy. Najwięcej deportowanych pochodziło z gmin Turgiele, Podbrzezie (po dziewięć rodzin, 59 osób), Jaszuny (sześć rodzin, 17 osób). Z innych gmin planowano wysiedlenie od jednej do trzech rodzin. Właściwie wszystkie rodziny umieszczone na listach deportacyjnych zostały wywiezione do Autonomicznej SRS Komi, tylko jedna wcześniej wyjechała do Polski. W powiecie trockim deportacje bardziej dotknęły ludność „litewskich” gmin, takich jak: Hanuszyszki, Koszedary, Żośle. Z powiatu trockiego wywieziono 77 rodzin (295 osób). Podobnie wyglądała sytuacja w powiecie święciańskim, z którego deportowano 87 rodzin (300 osób). Tu również dotknięte zostały przeważnie gminy zamieszkałe przez Litwinów: Hoduciszki, Daugieliszki, Kołtyniany, Sałduciszki. Wśród deportowanych z wymienionych powiatów mogło się znaleźć kilka rodzin polskich.

Skala deportacji w latach 1946–1947 była stosunkowo nieduża. Wywózki w tym okresie ominęły wschodnią i południowo-wschodnią Litwę ze względu na migrację ludności z tego regionu do Polski. Polacy po Litwinach byli drugą grupą etniczną najbardziej dotkniętą przez represje sowieckie na Litwie. W latach 1945–1952 wywieziono około 3 tys. Polaków, przy czym największe fale deportacji przypadły na lata 1949 i 1951. Migracja Polaków do Polski w pierwszych latach po wojnie zmniejszyła liczbę zesłańców, gdyż do Polski wyjechali „potencjalni deportowani”.

Ściana dawnego dowództwa NKWD na Litwie z nazwiskami zamordowanych tam partyzantów (fot. Phillip Capper; CC BY 2.0)

Jeszcze surowsze represje stosowano wobec oskarżanych o tak zwane przestępstwa antysowieckie. W całym okresie stalinowskim było około 150 tys. takich ofiar. Je również wywożono do łagrów na Syberii. Z ogólnej liczby 280 tys. więźniów i zesłańców około 20 proc. zmarło w obozach i na zesłaniu. Były to szczególnie dotkliwe straty dla narodu, który liczył w tym czasie 2 mln. Czas pobytu na zesłaniu był różny: w 1941 r. wywożono na 20 lat, rodziny partyzantów i „pomocników bandytów-kułaków” pod koniec 1947 r. i w pierwszej połowie 1948 r. – aż na 10 lat. Od 1949 r. zsyłano na zawsze. Mienie zesłańców pozostawione na Litwie podlegało konfiskacie.

II wojna światowa i zmiany granic następujące w jej wyniku pozbawiły tysiące ludzi własnego państwa albo pozostawiły ich poza jego granicami. Okupacja i zmiany terytorialne były głównymi przyczynami przemian narodowościowych. Bojąc się powrotu Sowietów, z Kraju Kłajpedzkiego w 1944 r. uciekła niemal cała ludność niemiecka. 1 stycznia mieszkało tam 158,8 tys. ludzi, a na początku 1945 r. w mieście było tylko około 20 tys. osób. Dotychczasowi mieszkańcy miasta stanowili wśród nich mniejszość liczącą raptem 2,8 tys. Region ten został niemal całkiem wyludniony, dopiero po wojnie przybyli tam przesiedleńcy z Rosji, Białorusi i innych republik sowieckich. Około 60 tys. Litwinów opuściło ojczyznę i wyjechało do Niemiec w obawie przed armią sowiecką.

Adolfas Ramanauskas-Vanagas - ostatni litewski partyzant schwytany i zgładzony przez Sowietów (domena publiczna)

We wrześniu 1944 r. została podpisana umowa między PRL i Litewską SRR w sprawie ewakuacji byłych obywateli Polski z Litewskiej SRR do Polski i Litwinów z Polski do Litewskiej SRR. Według cząstkowych danych w latach 1944–1946 z Litwy do Polski wyjechało 171–197 tys. ludzi. Ponad 90 proc. stanowili Polacy. Szczególnie duże straty poniosło Wilno, do Polski wyjechało 80 proc. jego mieszkańców. Liczebność Polaków na Litwie zmniejszyła się o połowę. Kraj ten opuściła niemal cała polska inteligencja. Jeden z najbardziej twórczych ośrodków kultury polskiej przestał istnieć.

W latach 1940–1953 Litwa z różnych powodów straciła około 1/3 ludności. Pod względem strat demograficznych (proporcjonalnych do liczby mieszkańców) spowodowanych działaniami wojennymi i okupacją w Europie wyprzedza ją tylko Białoruś. Liczba ludności wróciła do poziomu sprzed wojny dopiero w 25 lat po jej zakończeniu. Litwa utraciła znaczną część swojej, i tak nielicznej, elity intelektualnej, która poddana była wyniszczeniu i deportacjom lub wyjechała na Zachód. Zmiany demograficzne miały więc charakter nie tylko ilościowy, ale i jakościowy. Były to bardzo bolesne straty, których skutki odczuwamy do dziś. Chociaż w granicach Litewskiej SRS po wojnie znalazły się Kraj Wileński i Kłajpedzki, nabytki terytorialne nie były w stanie zrekompensować katastrofy politycznej i społecznej, jaką przyniosła Litwie długotrwała aneksja sowiecka.

Tekst jest fragmentem książki „Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji” pod redakcją Łukasza Adamskiego, Grzegorza Hryciuka i Grzegorza Motyki: