Rząd ostatniej szansy, rząd sukcesu – drugi rząd Władysława Grabskiego
Władysław Grabski, listopad 1925 (Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-A-1793) Pomimo odzyskania przez Polskę niepodległości i zwycięskiej wojny z bolszewikami, w początku lat dwudziestych sytuacja wewnętrzna w kraju pozostawiała wiele do życzenia. Proces unifikacji ziem trzech zaborów następował bardzo powoli. Fatalna polityka fiskalna sprawiła, że w 1923 r. inflacja osiągnęła rekordowy wynik 360%. Dodatkowo waluta obowiązująca na terenie II Rzeczypospolitej, a była nią ówcześnie marka polska, była bardzo podatna na wahania światowej gospodarki. Pogłębiający się kryzys ekonomiczny miał również swoje źródła polityczne. Niestabilny system rządów II Rzeczpospolitej stymulował częste zmiany gabinetowe. Rząd Grabskiego był 12 gabinetem od odzyskania przez kraj niepodległości, choć od tego momentu minęło zaledwie 5 lat.
Okazało się, że człowiekiem, któremu w tamtym czasie udało się zażegnać kryzys był wybitny ekonomista i polityk Narodowej Demokracji Władysław Grabski, absolwent Sorbony i Instytutu Nauk Politycznych w Paryżu. Miał on stworzyć rząd pozaparlamentarnych fachowców. Zadania do wykonania jakie określił nowy premier i minister skarbu w swoim expose z 20 grudnia 1923 były ogromne. Ujednolicenie przychodów i rozchodów państwa, zdławienie inflacji, uchwalenie ustawy o dodatkowych pełnomocnictwach dla rządu – stanowiły tylko początek wyliczanki. Pierwszy sukces nowego rządu, przyniosło głosowanie z 11 stycznia 1924 r. Wówczas to Sejm udzielił gabinetowi dodatkowych pełnomocnictw na okres pół roku.
Reforma Skarbowa
Otrzymanie dodatkowych prerogatyw od Sejmu pozwoliło Grabskiemu na ustabilizowanie spłaty podatków i ich unifikację w skali całego kraju. Zważywszy, że na terenie całego kraju funkcjonowało kilka bardzo różnych od siebie porządków prawnych odziedziczonych po zaborcach, miało to ogromne znaczenie. Rząd planował również wprowadzenie monopoli państwowych jako zabezpieczenie przyszłych pożyczek zagranicznych i formę dodatkowych przychodów do skarbu państwa. Podniesienie taryf kolejowych pozwoliło na zmniejszenie dofinansowania dla kolei, która miała osiągnąć samowystarczalność finansową w 1925 r. Reforma również objęła redukcję wydatków administracyjnych. Nadzwyczajny Komisarz Oszczędnościowy Stanisław Moskalewski w bardzo krótkim czasie zwolnił blisko 30 tysięcy urzędników, czym zasłużył sobie na przezwisko „Moskalini”, którym obdarzyli go wystraszeni urzędnicy. Rząd podwyższył również niektóre podatki bezpośrednie i wprowadził nowy podatek od nieruchomości, celem zwiększenia dochodów państwa. Powyższe reformy pozwoliły na uchwalenie ustawy budżetowej na rok 1924.
Reforma Walutowa
W styczniu 1924 r. Grabski próbując okiełznać szalejącą hiperinflację podjął interwencję giełdową przeznaczając na nią 2,5 mln dolarów. Zabieg okazał się znacznym sukcesem, dzięki czemu udało się ustabilizować kurs marki polskiej. Nie bez znaczenia była też optymistyczna reakcja społeczeństwa polskiego, w którym na nowo rozbudzona została nadzieja na gospodarczą i ekonomiczną stabilizację. Zaufanie to przyniosło praktyczne skutki w postaci zwiększonej sprzedaży obcych walut i stopniowej odbudowy zasobów dewizowych państwa. Trwały również przygotowania do wprowadzenia nowej waluty – polskiego złotego.
W celu wprowadzenia nowej jednostki monetarnej utworzono pięciooosobowy komitet organizacyjny Banku Polskiego w składzie: Stanisław Karpiński – prezes Związku Banków w Polsce, Stanisław Adamski – kurator Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu, Zygmunt Chrzanowski – reprezentujący organizacje rolnicze, Jan Kanty Steczkowski – dyrektor Polskiego Banku Krajowego i Franciszek Stefczyk – działacz spółdzielczy. Rozpoczęto również emisję akcji Banku, których aż 99% znalazło się w rękach prywatnych. 15 kwietnia 1924 roku odbyło się zabranie założycielskie, zaś blisko dwa tygodnie później, 28 kwietnia, Bank Polski wprowadził na rynek nową walutę. Sposób wymiany w znacznej mierze nie godził w interesy społeczeństwa polskiego i pozwolił na szybkie wycofanie marki polskiej (lipiec 1924). Polski złoty miał pokrycie w złocie i walutach obcych przez co jego kurs szybko się ustabilizował w stosunku 5,18 zł za 1 dolara.
Moneta 2 groszowa (fot. An-d; Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0.) Ważnym elementem tej reformy była również konsolidacja bankowości. Państwo przejęło kontrolę nad kredytami długoterminowymi, zostawiając kredyty krótkoterminowe bankom prywatnym. Była to ważna decyzja, pozwalająca kontrolować odbudowę państwa i zabezpieczająca kredytobiorców przed ewentualnymi skutkami kryzysu finansowego. Banki Państwowe zostały zreorganizowane do trzech największych: Państwowego Banku Rolnego, Pocztowej Kasy Oszczędności i Banku Gospodarstwa Krajowego.
Uregulowanie stosunków państwa z mniejszościami słowiańskimi
W maju 1924 r. Grabski powołał Komisję która otrzymała za zadanie uregulowanie stosunków z mniejszościami słowiańskimi. W jej skład weszli: Stanisław Thugutt, Stanisław Grabski, Eugeniusz Starczewski i Henryk Loewenherz. Komisja przygotowała trzy ustawy pozwalające mniejszościom na używanie swoich języków w kontaktach z polską administracją. Dopuszczono również wprowadzenie szkół dwujęzycznych. Rezultaty reform okazały się dyskusyjne. W sierpniu 1924 r. bojówki inspirowane prawdopodobnie przez wywiad sowiecki dopuściły się w województwach wschodnich licznych ataków na miasta przygraniczne i linie kolejowe. Odpowiedzią rządu było utworzenie elitarnej formacji wojskowej – Korpusu Ochrony Pogranicza – czego projektodawcą był Władysław Sikorski. Zadaniem KOP-u była jak najściślejsza kontrola granicy polsko-sowieckiej, regularnie naruszanej przez stronę sowiecką wypadami zbrojnych band.
Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”
Premier wraz ze współpracownikami Ugoda z Kościołem Katolickim, Cerkwią Prawosławną i Mniejszością Żydowską
W lutym 1925 r. udało się wyjaśnić kwestie dyskusyjne pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską. Jego podpisanie zostało w kraju przyjęte rozmaicie. Lewica wskazywała na daleko idące ustępstwa wobec papiestwa, prawica witała podpisany konkordat z radością. Regulował on między innymi granice diecezji, gwarantował nienaruszalność dóbr kościelnych oraz zwrot dóbr skonfiskowanych Kościołowi przez zaborców. Biskupi mieli być mianowani przez papieża, za wcześniejszą akceptacją prezydenta. Duchowni skazani przez sądy za przestępstwa mieli odbywać kary w klasztorach. Podpisanie konkordatu nie odbyło się jednak bez twardych negocjacji. Strona rządowa nie zgodziła się m.in. na niekontrolowane przez państwo szkoły wyznaniowe, uznanie katolicyzmu za religię państwową oraz stosowanie prawa kanonicznego w kwestii rozwodów.
Uregulowanie statusu Cerkwi działającej na terenie państwa polskiego spotkało się z jeszcze ostrzejszym sporem politycznym. Wbrew opinii większości ministrów, premier zdecydował się najpierw uregulować stosunki z Kościołem Katolickim, a następnie wstrzymał rewindykację kościołów zamienionych przez władze rosyjskie na cerkwie. Miało to duże znaczenie, bowiem spory do jakich dochodziło wewnątrz Cerkwi prawosławnej były odbierane przez rząd za destabilizujące dla państwa polskiego, z uwagi na Ukraińców wiążących swoje nadzieje na polityczne samostanowienie właśnie z instytucją niezależnej Cerkwi prawosławnej.
Latem 1925 r. doszło do ugody rządu z mniejszością żydowską. Grabski zgodził się na reformę żydowskich gmin wyznaniowych oraz używanie języków jidysz i hebrajskiego podczas wystąpień publicznych. W zamian za to posłowie Koła Żydowskiego zobowiązali się popierać w Sejmie wszystkie projekty rządowe.
Reforma Rolna
Jednym z kluczowych problemów, który zaważył na całych losach II Rzeczpospolitej był problem reformy rolnej. Prace nad nią trwały od 1920 r. i dopiero za rządów Władysława Grabskiego okazało się możliwe jej wprowadzenie. Minister ds. reform rolnych Józef Radwan włączył do reformy kwestię statusu robotników rolnych, dzięki czemu rządowi udało się pozyskać poparcie Polskiej Partii Socjalistycznej. Założenia reformy były następujące: nieprzymusowa parcelacja majątków ziemskich powyżej 180 ha (na Kresach Wschodnich 300 ha), na terenach podmiejskich i przemysłowych powyżej 60 ha. Za utracone ziemie państwo wypłacało odszkodowanie w wysokości rynkowej wartości ziemi. W przypadku gdyby nie udało się rozparcelować zakładanych 200 tysięcy ha w przeciągu roku państwo mogło rozpocząć przymusową parcelację majątków ziemskich. Ustawa została ostatecznie uchwalona 28 grudnia 1925 r., a więc już po upadku rządu Grabskiego.
Upadek i podsumowanie działalności rządu Władysława Grabskiego
Upadek rządu w 1925 r. nie tyle był spowodowany radykalnymi reformami gospodarczymi ile rozłamem w koalicji wspierającej działania rządu. Polityka prowadzona przez Bank Polski okazała się rozbieżna z decyzjami rządu i doprowadziła we wrześniu 1925 r. do kryzysu walutowego. Niestety, tym razem próba ratowania państwa polskiego za pomocą niezbędnych ustaw okazała się niemożliwa. 6 października 1925 r. po wystąpieniu premiera Władysława Grabskiego PSL „Wyzwolenie” postawiło wniosek o votum nieufności dla rządu. Pomimo porażki w głosowaniu i utrzymaniu większości w Sejmie dalsze skuteczne rządzenie okazało się niemożliwe. 13 listopada 1925 roku Władysław Grabski podał się do dymisji.
Drugi rząd Władysława Grabskiego (domena publiczna) Przytoczone powyżej reformy są niewątpliwym sukcesem rządu kierowanego przez Władysława Grabskiego. Objęły swoim zasięgiem głównie gospodarkę, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwo, dając podwaliny pod szybki rozwój państwa polskiego w drugiej połowie lat dwudziestych XX w. Sam premier otaczał się ludźmi młodymi i bezpartyjnymi, którzy potrafili wprowadzać korzystne rozwiązania dla państwa polskiego. Jego gabinet miał charakter pozaparlamentarny – obecnie można go nazwać rządem fachowców. Trzeba pamiętać, że do przeprowadzenia szybkich i radykalnych reform potrzebował Grabski ograniczenia roli Sejmu jaką dawały mu specjalne pełnomocnictwa. A więc z dzisiejszego punktu widzenia jawi się nie tylko jako sprawny administrator, ale również widzimy w nim prawdziwego męża stanu biorącego odpowiedzialność na siebie za przyszłe losy państwa polskiego. Zważywszy na tak dość krótki okres sprawowania władzy (23 miesiące) rząd przeprowadzając tak wiele kluczowych reform odniósł niewątpliwy sukces. Właśnie dzięki temu możemy powiedzieć, że miejsce Władysława Grabskiego w historii jest w gronie polityków takiego formatu jak Józef Piłsudski, Roman Dmowski czy Wincenty Witos...
Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Bibliografia:
- M. M. Drozdowski, Władysław Grabski, Rzeszów 2002.
- W. Grabski, Wybór Pism, Warszawa 1987.
- Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka polski międzywojennej (t.1-2), Warszawa 1967-1971.
- W. Morawski, Władysław Grabski, premier rządu polskiego 23 VI – 24 VII 1920, 19 XII 1923 – 14 XI 1925 [w:] Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1992.
- W. Morawski, Władysław Grabski - polityk, mąż stanu, reformator, Warszawa 2004.
