Ryszard Lwie Serce i Eleonora Akwitańska – dzieje matczynej miłości

Druga połowa XII wieku przyniosła Europie wielkich przywódców – o wielkich ambicjach oraz, jak pokazała historia, sporych osiągnięciach. Był to czas Fryderyka Barbarossy, Saladyna i Henryka II Plantageneta. Wtedy też na arenie dziejów pojawiły się też dwie wybitne postacie, które mocno zapisały się w zbiorowej pamięci – Ryszard Lwie Serce i jego matka, Eleonora Akwitańska.

Ryszard Lwie Serce: legendarny rycerz

On przeszedł do legendy jako rycerz i krzyżowiec. Ona z kolei została okrzyknięta jedną z najpotężniejszych kobiet świata w ostatnim tysiącleciu przez magazyn Time. Dziś zadajemy sobie jednak pytanie jacy byli naprawdę i czy w świecie zdominowanym przez polityczne intrygi było miejsce na miłość.

Eleonora Akwitańska (autor nieznany, domena publiczna)

6 kwietnia mija kolejna rocznica śmierci Ryszarda Lwie Serce, który zmarł w roku 1199 podczas oblężenia zamku Chalus. Wraz z setką zbrojnych stanął pod zamczyskiem, gdzie, wedle kronikarzy, hrabia Aymar z Limoges schował odkryte przez siebie rzymskie złoto. Po tym jak Aymar odmówił wydania skarbu, potrzebujący pieniędzy Ryszard nie zawahał się złamać wielkopostnego zawieszenia broni. Trafiony bełtem z kuszy król Anglii znalazł pod Chalus jedynie śmierć, miast złota. Zrazu za nic miał on ranę i spokojnie wrócił do obozu, tam jednak okazało się, że pocisk nie jest taki łatwy do wyjęcia i przy każdej próbie coraz bardziej tnie mięśnie barku angielskiego króla. W końcu wdało się zakażenie i w wieku 42 lat król zmarł po kilkudniowych męczarniach.

Henryk II (autor nieznany, domena publiczna)

Ryszard Lwie Serce: śmierć i sukcesja tronu

Eleonora, gdy tylko dowiedziała się o konającym synu, pospieszyła pod Chalus. Nie przybywała ona jednak aby pielęgnować umierającego, trzymać go za rękę i płakać nad żałością jego losu. Musiała stanąć na wysokości zdania i zająć się kwestią sukcesji, nie było czasu na żałobę i rozpacz. Eleonora, rozdarta między pozostałymi synem Janem i wnukiem Arturem musiała znaleźć rozwiązanie, które pozwoli przetrwać imperium zbudowanego przez nią i Henryka II. Jak pokazało kolejne 300 lat udało się jej osiągnąć ten cel. Imperium Plantagenetów rozsypało się dopiero po latach wyniszczającej wojny stuletniej a przysłowiową kropkę nad „i” postawiła wojna Dwór Róż miedzy rodami Yorków i Lancasterów – potomkami Henryka II. Jej działania pozwoliły zabezpieczyć dokonania Plantagentów do tego stopnia, że nawet po upadku ich imperium pamięć o władcach przetrwała do dziś, co widzimy z perspektywy czasu. Tak też się stało z postacią Ryszarda Lwie Serce, który był władcą niezwykle kontrowersyjnym. Był to człowiek, który swoje królestwo traktował jako źródło dochodów na pokrycie kosztów prowadzonych przez siebie wojen. Jeden z najbardziej znanych władców angielskich, paradoksalnie, nigdy nie nauczył się angielskiego, a w kraju przebywał okazjonalnie. Jego legenda aż po dziś dzień opiera się na bezpośredniej walce, którą rzekomo stoczył z Saladynem podczas III krucjaty. Z upływem czasu jego postać wpleciono nawet w opowieści o Robinie z Locksley.

Ryszard Lwie Serce: Ukochany syn królowej

Eleonorę Akwitańską w swoim czasie uznawano za najlepszą partią do ożenku. Była najstarszą z trojga dzieci Wilhelma X Świętego i Aénor de Châtelleraul, a od 1137 roku samodzielną księżną Poitou i Akwitanii. W swoim życiu zdążyła być królową Francji dzięki małżeństwu z Ludwikiem VII, uczestniczką II krucjaty krzyżowej u boku francuskiego męża i w końcu od roku 1152 żoną Henryka Plantageneta, przyszłego króla Anglii. Rozwodząc się z Ludwikiem i poślubiając hrabiego Andegawenii dokonała jednej z najtrafniejszych decyzji politycznych w historii Anglii i Francji. Dzięki temu mariażowi powstał blok ziem ciągnący się do Pirenejów aż po kanał La Manche. W rękach ambitnej i inteligentnej księżnej oraz jej energicznego i potężnego męża twór ten miał skutecznie walczyć z królem Francji, a w parę lat później uczynił Henryka najpotężniejszym człowiekiem nie tylko we Francji, co i całej Zachodniej Europie. Jak na ironię, człowiek, który tyle jej zawdzięczał, miał w przyszłości stać się jednym z najbardziej nieubłaganych wrogów Eleonory. Tymczasem jednak księżna Andegawenii korzystała z uroków dworskiego życia u boku swego męża i jeszcze w sierpniu 1154 r. – tuż przed ogłoszeniem Henryka króla Anglii – urodziła mu syna Wilhelma. Syn zmarł trzy lata później, ale Eleonora niebawem powiła kolejnego, Henryka, zmazując tym samym z siebie piętno tej, która królowi Francji rodziła same córki. Eleonora zaprzysięgła sobie wtedy, że nie odda nic ze swojej niezależności.

Potomstwo Henryka II (autor nieznany, domena publiczna)

Eleonora początkowo sprawowała rządy na równi ze swym królewskim małżonkiem. Podczas jego nieobecności w Anglii, pomimo braku oficjalnego tytułu regentki, podpisywała dokumenty oraz wizytowała miasta i zamki. Na przełomie 1156 i 1157 r. wizytowała z kolei miasta i wsie w okolicach Bordeaux i sprawowała sądy podczas drogi na północ kraju. W tym samym czasie osobny objazd przeprowadzał Henryk ze swoim dworem. Nawet jednak podczas osobnych objazdów królewskich dochodziło do intymnych spotkań z królem. W lutym 1157 królowa okazała się brzemienna, we wrześniu podczas wizyty w Oksfordzie urodziła drugiego syna – Ryszarda, który po Wilhelmie miał zostać dziedzicem jej włości. W owym czasie jednak Eleonora oddał syna pod opiekę mamki a sama oddał się temu co kochała najbardziej – podróżom po swoim państwie i uprawianiu polityki na najwyższym poziomie.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Wściekłość i duma królowej

Eleonora Akwitańska (autor nieznany, domena publiczna)

Trudno powiedzieć, jakie były stosunki między Eleonorą a Ryszardem w okresie jego dzieciństwa. Kolejne lata mijały królowej Eleonorze na utrzymywaniu swego statusu niezależnej i wpływającej na politykę władczyni, przy jednoczesnym spełnianiu obowiązków małżeńskich, czyli głównie płodzeniu kolejnych dzieci będących dla Henryka rękojmiami pewności kolejno zawieranych sojuszy. Zadanie to było trudne, gdyż Henryk za punkt honoru przyjął nagięcie królowej do swej woli. Wydaje się, że to właśnie postawa Henryka przyczyniła się do awansowania Ryszarda na faworyta Eleonory. Być może coraz mniej szanowana przez Henryka władczyni przelała wszystkie swoje uczucia na jedynego syna, który w jej mniemaniu miał najlepsze predyspozycje do pełnienia władzy po mężu. Widoczne było to szczególnie, gdy w roku 1166 król Henryk nakazał baronom z Poitou i Akwitanii złożyć przysięgę wierności Henrykowi Młodszemu jako nominalnemu diukowi Akwitanii. Odsunięcie Ryszarda na boczny tor w sukcesji rozwścieczyło Eleonorę. W tym samym roku spędziła Boże Narodzenie z Ryszardem i innymi swoimi dziećmi, m.in. córką Matyldą, ale już bez syna Henryka. W międzyczasie powiła ostatnie swoje dziecko, Jana. Liczyła, że może narodziny najmłodszego syn ociepli kontakty między nią a Henrykiem, ten zaś zacznie z powrotem liczyć się z jej zdaniem. Król dalej jednak upierał się przy nominacji Henryka Młodszego. Wściekła Eleonora już na samym początku zraziła się zatem do swego syna Jana i wydaje się, że wszystkie matczyne i polityczne aspiracje przelała na Ryszarda.

Matka na miarę czasów

Ukoronowaniem politycznych machinacji Eleonory była zgoda Henryka II na zwrot Akwitanii Ryszardowi. Miało to miejsce 1169 r. w Montmirail. Ulubiony syn królowej złożył królowi Ludwikowi hołd z tego lenna, zaś Henryk Młodszy złożył przysięgę z Andegawenii. Niebawem swoje plany wobec syna zrealizował też król, który za zgodą Ludwika zaręczył Ryszarda z córką francuskiego władcy, Alais. Dzięki politycznej układance Henryka II przebywająca na dworze w Poitou Eleonora stała się rychło opiekunką licznego potomstwa obu swoich mężów. Na dworze przebywały bowiem Marguerite Capet, żona Henryka Młodszego, Alais zaręczona z Ryszardem, Konstancja Bretońska, narzeczona księcia Gotfryda oraz Alix z Maurienne, zaręczona z Janem. Królową odwiedzali też często synowie Ryszard i Gotfryd, czasem Henryk.

Wielu badaczy krytykowało Eleonorę za słabe zainteresowanie własnymi dziećmi. W ten sposób bezkrytycznie powielali sądy i opinie za średniowiecznymi kronikarzami, którzy chętnie zbierali plotki i oszczerstwa skierowane przeciwko kobiecie służącej za przeciwieństwo ideału matki i kobiety, jakim była Maria Panna. Nie da się zaprzeczyć faktowi niewidywania dzieci przez Eleonorę nawet przez wiele dni lub tygodni. Było to jednak spowodowane jej obowiązkami państwowymi oraz tym, że Henryk często wymagał obecności dzieci przy jego dworze, w miejscu, którym Eleonora akurat być nie mogła. Ówczesny zwyczaj przekazywania latorośli pod opiekę nauczycieli także nie sprzyjał chwilom intymności między matką a dziećmi. Wszystko to jednak nie wystarczy by uznać, że Eleonora nie kochała swoich dzieci i je zaniedbywała. Dowodem na to może być właśnie osoba Ryszarda, który na dworze Eleonory korzystał z prawdziwej wolności, w odróżnieniu np. od brata Henryka, trzymanego krótko przez króla.

Rzeźba nagrobna Eleonory Akwitańskiej i Henryka II (autor nieznany, domena publiczna)

Nastoletni Ryszard stał się ulubieńcem królowej m.in. dzięki temu, że bardzo przypominał swego ojca z czasów jego własnej młodości. Wysoki, krzepki, o postawie wojownika, uwielbiał walczyć, zaś w wolnych chwilach oddawał się muzyce i poezji – podobnie jak ukochany ojciec Eleonory, Wilhelm X. Ulubiony syn Eleonory był ponadto szczodry, ale niestety cechowała go chorobliwa żądza złota, która w przyszłości miała mu przynieść zgubę. Tymczasem jednak życie na dworze w Poitou było na tyle radosne, że Ryszard, dopóki w 1189 nie został królem Anglii, wolał tytułować się hrabią Poitou niż diukiem Akwitanii. Dwór matki był dla niego prawdziwym domem.

Zdrada i bunt

Na Wielkanoc 1170 r. Eleonora wezwała głównych wasali z Poitou do Niort, by tam złożyli hołd Ryszardowi jako nowemu hrabiemu. Następnie królowa z młodym królewiczem udała się do Poitiers, gdzie arcybiskup Bordeaux i biskup Poitiers obdarowali go insygniami symbolizującymi jego władzę – włócznią i chorągwią. Ceremonia zakończyła się uroczystym pochodem ku czci księcia. Kolejnym etapem podróży była wizyta w Limoges, gdzie mieszczenie mieli uznać Ryszarda za ich pana. Podczas symbolicznej ceremonii Eleonora ogłosiła go diukiem Akwitanii. Te wielkie chwile młodego Ryszarda musiały napawać Eleonorę dumą i to nie tylko ze względu na matczyną miłość. Oficjalne osadzenie Ryszarda w trzech miastach znacznie utrudniało Henrykowi II ewentualne odebranie synowi jego ziem.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Henryk Młodszy (autor nieznany, domena publiczna)

W między czasie podobne zaszczyty, spłynęły na Henryka Młodszego, który, wspólnie z ojcem, został wyznaczony na króla Anglii. Zajmowana pozycja, własny dwór i pieczęć, uderzyły niebawem do głowy Henrykowi, który zaczął ośmieszać ojca i to nawet w obecności dworzan. Ponadto starał się sprowadzić do kraju nienawidzonego przez Henryka II arcybiskupa Becketa, co było nie na rękę królowi. Działania, jakie podejmował Młody Król, były jednak tylko nic nie znaczącym „teatrzykiem”, Henryk Młodszy nie posiadał bowiem faktycznej władzy. Nie zmienia to jednak faktu, że miał ambicje i ten stan rzeczy mu nie odpowiadał.

W marcu 1173 r. zawiedziony brakiem realnej władzy i podburzany przez przeciwników ojca Henryk Młodszy rozpoczął otwartą rebelię. Kroniki tak opisały tamte chwile:

Młodszy Henryk, który działał na szkodę swojego ojca, podburzany przez francuskiego króla ruszył do Akwitanii, gdzie jego dwaj młodsi bracia, Ryszard, na rzecz którego Eleonora zrezygnowała z rządów w Akwitanii, a który był jej ulubionym synem i Godfryd, żyli razem z matką, która swoimi namowami skłoniła ich do przyłączenia się do buntu.

W istocie, Eleonora musiała nakłonić młodych książąt. Najbardziej liczyła na wsparcie Ryszarda, który jednak nie był przekonany do buntu ze względu na antypatię, jaką żywił do Henryka. W końcu jednak namowy matki dały upragniony skutek, a trzech synów Henryka zawiązało sojusz celem obalenia znienawidzonego ojca. Bunt upadł w roku 1174, jednak do kolejnych wystąpień przeciwko ojcu miało dojść znowu ok. 1183. I tym razem rebelia szybko upadł ze względu na śmierć Henryka. Krnąbrni i wyrodni synowie nie ponieśli jednak srogich kar, w przeciwieństwie do Eleonory. Jako wyrodna żona, która nakłoniła ponadto synów do zdrady, naraziła się na krytykę całego chrześcijańskiego świata. Czemu Eleonora to uczyniła? Na pewno rolę odgrywały tu kwestie polityczne, które w przypadku Eleonory miały też wymiar osobisty. Królowa chciała bowiem zemścić się na mężu, może nawet go upokorzyć przed synami i całą Europą. Liczyła też zapewne na uzyskanie niezależności dla jej synów. Wiedziała, że dopóki żyje Henryk, Ryszard nie miałby faktycznej władzy w Akwitanii. Nawet po uwięzieniu przez Henryka II Eleonora nie uległa żądaniom męża dotyczącym zrzeknięcia się przez nią tytułów. Liczyła ona, że prędzej czy później jej synowie, w tym ukochany Ryszard, znajdą sposób by przechytrzyć ojca.

Zamek Chinon (fot. Franck Badaire, udostępniono na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Eleonora uwięziona…

Eleonora była więziona przez 15 lat w różnych miejscach, z których najbardziej znany jest zamek w Chinon. Przenoszona z miejsca na miejsce, aby uniemożliwić próby jej odbicia, została pozbawiona kontaktów z dziećmi, nawet wówczas, gdy była wypuszczana na specjalne okazje, takie jak Boże Narodzenie. Ocieplenie w stosunkach z Henrykiem nastało dopiero w 1183 r., kiedy królowa ponownie zaczęła uczestniczyć w rządzeniu państwem. W miedzy czasie jednak Henryk II robił wszystko, by zrazić Ryszarda do matki. W roku 1178 dorosły już, 22-letni Ryszard mógł zostać samodzielnym władcą Akwitanii. Do tego potrzebne było jednak zrzeknięcie się Eleonory z praw do tego tytułu. Doszło zatem na dworze Henryka II do spotkania matki z synem. Ten jednak już nie dbał o los matki a jedynie o jej tytuł. Elenora, będąca mistrzynią politycznych intryg i znającą prawidła wielkiej gry o władzę, doskonale rozumiała żądzę Ryszarda, niemniej jednak jego oschłość i w pewnym sensie zdrada bardzo mocno zabolała królową i prawie nie doprowadziła do załamania. Duma wzięła jednak górę nad emocjami i Eleonora, odzyskawszy hart ducha, nawet to wykorzystała na swoją korzyść. Przekazując tytuły Ryszardowi wynegocjowała lepsze warunki pobytu w swym więzieniu. Kilka lat później, w roku 1183, dowiedziała się o śmierci Henryka Młodszego. Ryszard zostawał zatem spadkobiercą angielskiego tronu. Eleonora znowu poczuła, że ma po co i dla kogo żyć. Lata 80. XII w. przyniosły jej powiew wolności. Uwolniona z więzienia, chociaż nadal czujnie obserwowana, zaangażowała się w umocnienie pozycji Ryszarda. Wykorzystywała do tego podupadające zdrowie Henryka II, który stawał się coraz bardziej uległy.

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”

Filip August i Ryszard (autor nieznany, domena publiczna)

Tymczasem narastał konflikt Ryszarda z ojcem i rodzeństwem. Najpierw książę odmówił płacenia daniny. Henryk II dał zatem pozwolenie na zaatakowanie Akwitanii swojemu najmłodszemu i ulubionemu synowi, Janowi. W 1187 r. Ryszard wszedł w porozumienie z Filipem Augustem i w listopadzie złożył mu hołd z Normandii i Andegawenii. Średniowieczni kronikarze przedstawiali ich relacje jako bardzo bliskie, niektórzy posuwali się nawet do uznawania ich za kochanków. W kronikach Ryszard jest oskarżany o uleganie "grzechowi Sodomy", identyfikowanemu z homoseksualizmem. Bez względu jednak na te doniesienie średniowiecznych kronikarzy, dzięki wsparciu Filipa Ryszardowi udało się niebawem pokonać ojca i urzeczywistnić sen swój i matki o zostaniu króla Anglii. Okazja nadarzył się, gdy w 1188 r. Henryk II postanowił nadać Akwitanię księciu Janowi. Ryszard nie mógł się na to zgodzić i dołączył do Filipa Augusta, który w 1189 r. zaatakował Normandię. Siły Henryka II zostały pokonane 4 lipca pod Ballans, a sam władca uciekł z Le Mans do Chinon, gdzie zmarł 6 lipca. 20 lipca Ryszard został oficjalnie księciem Normandii, a 3 września w Opactwie Westminsterskim koronowano go na króla Anglii. Pierwszym jego oficjalnym dekretem było całkowite uwolnienie matki od zarzutów zdrady. Czyżby Ryszard uczynił to z miłości czy z politycznego wyrachowania? Wydaje się, że politycznie gest ten nic nie znaczył. Musiało to być z zatem efektem synowskich uczuć wobec kobiety, która uczyniła go tym kim był.

Lady i bohater

Ryszard Lwie Serce nie miał się długo cieszyć koroną królewską. Jego panowanie miało trwać 10 lat, z których większość spędził na krucjacie, a część w niewoli cesarza Henryka VI. Przez cały ten czas jednak we władaniu krajem wspierała go królowa-matka Eleonora. To ona także negocjowała warunki jego uwolnienia z niewoli cesarskiej. To ona także wzięła na siebie brzemię władania państwem, gdy on zdobywał sławę w Ziemi Świętej.

Henryk VI udziela łaski Ryszardowi Lwie Serce (mal. Petrus de Ebulo, domena publiczna)

Eleonora kochała władzę i to był jeden z głównych powodów, dla których wspierała Ryszarda w Anglii podczas jego bezowocnej krucjaty oraz uwięzienia w Cesarstwie i dlaczego też walczyła o jego dziedzictwo po śmierci. Nie można jednak odmówić jej miłości do syna. Inaczej pewnie pojmowanej niż dziś, inaczej okazywanej niż wśród zwykłych ludzi, ale jednak miłości. Eleonora Akwitańska nie jest bowiem tylko pomnikową bohaterką historii. To prawdziwa kobieta z krwi i kości, która osiągnęła same wyżyny bogactwa i władzy, jak i same głębiny ubóstwa i poniżenia. Była kobietą, która wywierała wpływ na losy wielu państw ówczesnej Europy, a jednocześnie kobietą, która pragnęła miłości i akceptacji ze strony bliskich.

Bibliografia

• Robert Bartlett, England Under The Norman and Angevin Kings 1075-1225, Oxford 2000
• Daniel Boyd, Eleonora Akwitańska. Królowa Francji i Anglii, Warszawa 2004.
• Regine Pernoud, Alienor z Akwitanii, Warszawa 1997.
• Regine Pernoud, Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994.
• Steven Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. III, Warszawa 1998.
• Henryk Stanisław Zins, Historia Anglii, Warszawa 1995.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Redakcja: Przemysław Mrówka