Ryksa śląska. Córka Władysława Wygnańca, cesarzowa Hiszpanii

Gabriela Makowiecka w swojej książce poświęconej temu tematowi zauważa, że stosunki polsko-hiszpańskie w epoce średniowiecza nie były tak ograniczone, jak mogłoby się wydawać. Autorka przedstawia między innym pielgrzymów polskich do Santiago de Compostella, słynnego grobu świętego Jakuba Apostoła, oraz misję Bernarda zwanego Hiszpanem, mającą na celu chrystianizację Pomorza w czasie panowania Bolesława Krzywoustego. Równie ważne miejsce w historii relacji polsko-hiszpańskich należy się wnuczce tego ostatniego.

Jak wspomniałem na samym początku, kroniki polskie ani razu nie wymieniają Ryksy śląskiej pośród potomstwa Władysława Wygnańca. Dopiero hiszpańskie dzieła historiograficzne z XVI i XVII wieku, będące obszernym spojrzeniem na całość dziejów tego państwa, rozpisują się o charakteryzowanej postaci. Pośród rodzimych badaczy Oskar Balzer, jako pierwszy, w monumentalnej „Genealogii Piastów” poświęcił śląskiej Piastównie kilka wersów, wspominając o jej ożenku z Alfonsem VII Kastylijskim w 1151 roku. Po nim, w latach trzydziestych ubiegłego wieku, Karol Maleczyński postarał się o kompleksowe opracowanie losów Ryksy. Informacje podane przez tego wybitnego historyka można by, jak sądzę, uzupełnić jeszcze w oparciu o wyżej wskazane źródła hiszpańskie. Niewykorzystaną przez mnie pracą, ze względu na trudności dostępu, acz istniejącą w zasobach bibliotecznych jest pozycja Philippa Dawida pt. „Dame Riche de Pologne princesse polonaise”.

Ryksa śląska – Kim jest nasza bohaterka? Imię i pochodzenie

Podczas gdy Władysław Wygnaniec (na przedstawieniu) zmuszony był po kres swych dni przebywać na wygnaniu, jego córka dostąpiła najwyższych zaszczytów, zostając cesarzową.

Wyjaśnienie należy się w związku z samym imieniem naszej bohaterki. Występowało ono już wcześniej w rodzinie Piastów, stąd na początku pracy wymieniłem imienniczki cesarzowej. Pisałem o żonie Mieszka II: córce Herenfrieda Ezona, palatyna lotaryńskiego i matce Kazimierza Odnowiciela. Chronologicznie następną jest przyrodnia siostra Władysława II, królowa szwedzka, a potem księżna ruska. O jej losach w sposób niezwykle ciekawy pisze Jadwiga Żylińska. To pewnie po niej córka Władysława Wygnańca odziedziczyła imię. Formą Ryksa posługuje się Oskar Balzer w „Genealogii Piastów”. Ma ono jednak swoje odmiany w kronikach hiszpańskich, jak i w kronice Albryka, rzymskiego mnicha klasztoru Trium Fontium. U tego drugiego spotkać się można z łacińską „Rikkisam” oraz „Richildis”. W kronikach hiszpańskich występują z kolei dwie formy. Pierwszą jest „Rica” oraz forma poboczna „Richa”, jak w przywileju dla klasztoru Sancta Maria de Najera: Ego Adefonsus Hispanie Imperator una cum uxore mea Rica imperatrice. Druga wersja imienia to „Rrica”, jak w przywileju dla klasztoru Santa Maria de Sagramento: Ego Adefonsus Hispanie Imperator una cum uxore mea imperatrice domina Rrica. Sandoval spisując swe dzieło ucieka się do jeszcze innej formy imienia, pisząc o jej małżeństwie pod datą 1151 roku casamiento con D. Rica o Rikilda. Dwie formy to efekt identyfikacji bohaterki jako księżniczki polskiej lub księżnej Palermo. Z kolei Enrique Florez wyjaśnia, że imię królowej pisało się różnie, w przywilejach przez dwa „rr”, a czasami nawet jako „Urica”, nie uwzględniając ojczystej wymowy. Jego zdaniem formą poprawną jest „Rica”, a wśród Polaków „Ryksa”, „Rixa”. Autor dodaje, że w pismach cesarza Fryderyka Rudobrodego, jej kuzyna, jest pisana jako „Richilda”.

Żadna informacja o Ryksie nie została umieszczona w kronikach rodzimych, stąd problem z ustaleniem pochodzenia cesarzowej. Filiację Ryksy można określić tylko na podstawie jednego źródła, a mianowicie Kroniki Albryka. Z tekstu tego wynika, że matką Ryksy była Agnieszka, córka margrabiego Austrii Leopolda III z dynastii Babenbergów. Jej matka, nosząca to samo imię, była córką cesarza Henryka IV. Z pierwszego małżeństwa z Fryderykiem I Staufem pozostawiła syna Konrada III, późniejszego króla Rzeszy. Jego bratankiem był cesarz Fryderyk Barbarossa. Zatem Agnieszka była wnuczką Henryka IV, przyrodnią siostrą Konrada III i ciotką Fryderyka Barbarossy. Małżeństwo Agnieszki z Władysławem zostało, zdaniem Janusza Bieniaka i Jerzego Jasińskiego, zawarte w roku 1123 lub 1124 roku. Ten zapis przeczy zdaniu Maleczyńskiego, iż żaden dokument nie wymienia imion rodziców Ryksy.

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”

Błędy, potknięcia, wypaczenia...

Czytając kronikę dalej można wytropić pewną pomyłkę. Mianowicie Alberyk, córkę Władysława księcia polskiego o imieniu Ryksa kojarzy z królową szwedzką, a potem księżną ruską. Dopiero jej druga córka o tym samym imieniu miała poślubić cesarza Alfonsa VII. Sprzeczność ta wynika z faktu, iż żona Magnusa szwedzkiego i Włodzimierza kijowskiego była w rzeczywistości córką Bolesława Krzywoustego, a więc ciotką naszej Ryksy.

Agnieszka prócz braci miała jeszcze trzy siostry: Bertę żonę Henryka burgrabiego Ratyzbony, Gertrudę żonę Władysława czeskiego i Elżbietę żonę landgrafa turyńskiego Henryka. Jest to ważne, bowiem w źródłach pojawiają się niekiedy błędnie imiona sióstr Agnieszki, w roli matki Ryksy. Tak w kronice panowania Alfonsa VIII Kastylijskiego, Gaspar Ibaňez de Segovia przytacza przywilej nadany zakonowi Calatrava oraz rycerzom austriackim i aragońskim w zamian za pomoc w walce z Maurami. W tekście tym jako matka Ryksy wymieniana jest Berta. Także kronika Ottona biskupa Fryzyngi mieni Bertę, siostrę Agnieszki, żoną Władysława polskiego. Lapsus ów musiał być wielokrotnie kopiowany i brany za pewnik.

Błędnym jest także identyfikowanie Agnieszki starszej z jej córką o tym samym imieniu. Tutaj pomyłka polega tylko na tym, że Sancha córka Ryksy była prawnuczką a nie wnuczką Agnieszki starszej. Mężem jej matki, Agnieszki młodszej, był Leopold III, a Leopold IV jej synem. Następny, już piąty, Leopold margrabia Austrii, był synem Henryka Jasormigotta i Teodory Komneny i wnukiem Leopolda III. Casus bezkrytycznego powtarzania niesprawdzonych informacji daje o sobie znać także w pracy Enrique Floreza.

Co do ojca Ryksy, czyli Władysława II, w źródłach z reguły nie pojawiają się nieścisłości. Jest on nazywany Uladislao, co pozwala na szybkie i prawidłowe rozpoznanie. Natomiast w miejscu matki u Floreza pojawia się Christina (Krystyna) księżna Polski, a nie Agnieszka Babenberg. Powołując się na pracę Ewy Maleczyńskiej można wytłumaczyć imię Krystyny romansem, jaki nawiązał Władysław II z tą córką margrabiego brandenburskiego Albrechta Niedźwiedzia po śmierci Agnieszki, to jest po 1153 roku. Rodzicami Krystyny według rodowodu byli Matylda angielska, córka Henryka I króla Anglii oraz Henryk IV, cesarz niemiecki. Imię matki i omyłka, co do związków Władysława II dowodzi, że nie należy bezkrytycznie ufać historiografom hiszpańskim. Owa Matylda była w rzeczywistości szwagierką Agnieszki, czyli żoną jej brata Henryka V. Tyle na temat pochodzenia Ryksy.

Kiedy właściwie urodziła się Ryksa?

Trzecią dekadę XII wieku uznaje się za przybliżony czas narodzin Ryksy. Taki przedział podają Karol Maleczyński oraz Kazimierz Jasiński. Obaj biorą pod uwagę wiek wymagany przy zaślubinach.

Maleczyński wnioskuje, że przyszła cesarzowa mogła sie urodzić między 1129 a 1138 rokiem. Taki przedział otrzymał, zakładając że ślub Władysława i Agnieszki nastąpił w 1125 lub 1126 roku, że Ryksa była czwartym dzieckiem z tego związku, a jej zaślubiny z Alfonsem VII nastąpiły, zgodnie z prawem kanonicznym, najwcześniej w wieku 14 lat. Wywód ten koryguje nieznacznie Kazimierz Jasiński. Biorąc pod uwagę narodziny córki Ryksy Sanchy w 1154 roku stwierdza, że Ryksa musiała mieć wówczas 14 lat a w chwili zaślubin lat 12. Jasiński jest zdania że wydanie Ryksy w tak młodym wieku za mąż miało na celu zawiązanie sojuszu, potrzebnego wygnanemu ze Śląska Władysławowi II.

Okres, w którym doszło do narodzin Ryksy pozwala określić także, gdzie spędziła ona dzieciństwo. Prawdopodobnie najpierw przebywała we Wrocławiu i Krakowie a po wypędzeniu jej ojca w lipcu 1146 roku, z matką i braćmi zatrzymała się na dworze niemieckim Konrada III. Przebywała na nim aż do 1151 roku.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Ślub z Alfonsem VII. Kiedy do niego doszło?

Fryderyk Barbarossa. Ślub Ryksy i Alfonsa VII wpisywał się w plan jego rywalizacji z papieżem o prymat nad światem.

Data ta jest ważna z dwóch powodów. Po pierwsze to pod nią została zanotowana pierwsza wzmianka o istnieniu Ryksy. Po drugie – z zapisku tego dowiadujemy się o przybyciu poselstwa hiszpańskiego na dwór cesarski, które prawdopodobnie przywiozło następnie Alfonsowi VII obietnicę ręki Piastówny. Wedle badań Maleczyńskiego, bawiło ono u Konrada od maja 1151 roku do lipca 1152 roku. Autor hiszpański Florez twierdzi jednak, że już w kwietniu 1151 roku został podpisany traktat ślubny. Uważa tak na podstawie współwystawionego przez małżonkę cesarską Ryksę przywileju Alfonsa VII dla klasztoru w Sobrado. Jeśli tak by się sprawy miały poselstwo byłoby zbędne. Ponieważ jego wysłanie potwierdza Otton biskup Fryzyngi, relację historiografa hiszpańskiego należy uznać za fałszywą.

Ostatecznie o wysłaniu Ryksy do Hiszpanii zadecydował nowy władca Rzeszy Fryderyk Barbarossa w lipcu 1152 roku. Pokazuje to, jak długie musiały być rokowania, choć także śmierć Konrada mogła opóźnić ich finalizację.

Niewykluczone, że pod uwagę były brane także inne kobiety z rodziny cesarskiej. W tym miejscu można ulec sugestiom Maleczyńskiego i uznać, że wygrana Ryksy została przesądzona po spotkaniu Bolesława Wysokiego z Konradem III w Koblencji w czerwcu 1151 roku. Zdaniem historyka Bolesław przywiózł wówczas zgodę Władysława II na ewentualny mariaż. Nie wiadomo natomiast nic o posagu panny młodej, ale domyśleć się można, że zapewnił go już Fryderyk, a nie ubogi i przebywający na wygnaniu ojciec przyszłej cesarzowej.

W źródłach pojawiają się pewne informacje na temat wiana. Czytamy o nim w zacytowanym przez Sandovala przywileju infantki Elwiry, ciotki Alfonsa VII, dla klasztoru w Astroga z 16 kwietnia 1157 roku. Przywilej poza wymienieniem nazwy oprawy nie precyzuje jednak czasu, kiedy została ona nadana. Biorąc pod uwagę, że decyzja o ślubie zapadła w lipcu 1152 roku oraz, że imię Ryksy pojawia się w przywileju dla klasztoru Santa Maria de Najera z 4 grudnia 1152 roku, jestem przekonany, iż około sierpnia lub września 1152 roku musiały nastąpić zaręczyny per procura i wyznaczenie wiana ślubnego. Ślub właściwy mógł mieć miejsce w grudniu 1152 roku, skoro trzy przywileje: jeden już wymieniony, a także te dla klasztoru w Sahagun (11 grudnia 1152 roku) i klasztoru w Palenci (21 grudnia), zgodnie zaczynają się frazą: Ego Adefonsus Hispanie imperator, una cum uxore mea Rica imperatrice. Takiemu wnioskowi przeczy jedynie dokument Tody Lopez, córki Garcii i Gody Lopez, ofiarujący królewskiemu klasztorowi w Najara zamek w miejscowości Alcason niedaleko świętego przybytku. Dokument ten, z datą 1153, rzecze: Anno, imperator accepit uxorem suam Ricam. Tak więc do ślubu mogło dojść między 1 stycznia a 30 grudnia 1153 roku (dokument Tody nie zawiera daty dziennej).

Nie ustalono bezsprzecznie także momentu przybycia Ryksy do Hiszpanii. Sandoval, powołując się na dokument Tody Lopez, wnioskuje, że miało to miejsce w 1153 roku, bezpośrednio przed ceremonią ślubną. Z drugiej strony nie wyklucza on roku 1152. W moim przekonaniu można uznać za właściwą datę rok 1152, argumentując to wydawanymi przywilejami, które już wyżej wymieniłem. Ryksa mogła więc przybyć do swej nowej ojczyzny przed grudniem 1152 roku. Jest prawdopodobne, że powitanie księżniczki nastąpiło w Kastylii w Valladolid przy akompaniamencie zabaw i turniejów rycerskich.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Kto zyskał na tym ożenku?

Koronacja Alfonsa VII na cesarza Hiszpanii w 1153 roku.

Od dokładnej daty dziennej ślubu czy przybycia Ryksy do Hiszpanii ważniejsze jest, jak sądzę, ustalenie wynikających z tego związku skutków politycznych. Zyskiwali z całą pewnością Konrad III (który nie dożył samego ślubu) i Fryderyk Barbarossa. Pierwszy pozyskał sobie Alfonsa VII dla idei drugiej krucjaty, w którą za przyczyną Bernarda z Clairvaux był zaangażowany od 1147 roku. Konrad i jego bratanek jednocześnie kontynuowali walkę z papieżem Eugeniuszem III o przewodnictwo światu chrześcijańskiemu. Popieranie Alfonsa i jego tytułu cesarskiego, nieakceptowanego przez Stolicę Apostolską, mogło stać się wygodnym środkiem osłabienia autorytetu papiestwa. Ryksa w tej konfiguracji okazywałaby się biernym instrumentem polityki cesarskiej. Z drugiej strony, stawanie po stronie separatyzmu w zunifikowanym świecie politycznym średniowiecznej Europy niekoniecznie leżało w interesie Fryderyka Barbarossy. W końcu to on, a nie jakiś Alfons Kastylijski, w 1155 roku koronował się na sprawującego zwierzchność nad chrześcijańskim uniwersum cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Być może właśnie dlatego niemiecki władca przeznaczył cesarzowi Hiszpanii księżniczkę z mniej dostojnej i osłabionej politycznie dynastii piastowskiej.

Sam interesant zyskiwał, jak już zaznaczyłem, silnego sojusznika. I to zarówno w sporze z papieżem, jak i innym władcami – chociażby Alfonsem Henriquezem, królem Portugalii, będącym w oczach cesarza Kastylii buntownikiem i uzurpatorem.

Najmniej powodów do zadowolenia miał bodaj Władysław II Wygnaniec, którego żona Agnieszka zmarła po 1153 roku. Nie uzyskał on przecież zapewnienia pomocy cesarskiej w walce z braćmi ani odzyskania dzielnicy senioralnej dzięki temu ożenkowi. Udało mu się jedynie połączyć swoją rodzinę z egzotyczną, panującą w odległym kraju dynastią i zarazem zapewnić sobie wygodne życie w Altenburgu. Władysław nie mógł też marzyć o odzyskaniu Śląska, ze względu na postawę swego brata Bolesława. Nie zmieniła tego nawet wyprawa Barbarossy na Polskę w 1157 roku.

Panowanie Ryksy w świetle dokumentów

Losy Ryksy w latach 1152-1157 są znane dzięki wydaniu regestów dokumentów Alfonsa VII, zamieszczonych na końcu pracy Maleczyńskiego. Sam Alfons był wystawcą 52 dokumentów, z czego 19 wzmiankuje o Ryksie. Jej imię zawsze figuruje w intytulacji dokumentów męża, bezpośrednio po imieniu Alfonsa. Można powątpiewać, iż Ryksa była obecna przy wystawianiu każdego z dokumentów, przemierzając całą Kastylię i Leon. Zakładam więc, że tak częste pojawianie się imienia Ryksy było wynikiem formalistyki kancelarii cesarskiej. To samo odnosiłoby się do poprzedniej żony Alfonsa VII Berengueli w dokumentach z lat 1129-1149 oraz do siostry cesarza Sanchy.

Alfons VII Imperator, zwany też Dobrym.

Dokumenty, w których pojawia się imię Ryksy można podzielić na dwie kategorie. Pierwszą stanowią przywileje dla klasztorów i kościołów. Dla roku 1152 obejmują one takie miejsca kultu jak: Najera, Sahagun, Palencia. Dla roku kolejnego: Sobrado, Santa Maria de Sagramento, Moreruela, Rocas. Potem w 1154 roku ponownie wystawiono przywilej dla klasztoru Sahagun, a także dla przybytku w miejscowości Arlanca. Dokumenty z 1155 roku obejmują: Sahagun, Cellanova, San Augustino w Burgos. Ostatnim jest przywilej dla klasztoru w Cerrato z 1156 roku.

Nie wymieniłem wyżej jednej donacji, z 12 października 1153 roku dla nowo powstałej fundacji pod wezwaniem Santa Maria en Piasca. Jak wyjaśnia to Sandoval, po wyjeździe Ludwika VII króla francuskiego z Kastylii, Ryksa udała się z mężem do królewskiego klasztoru Sobrado, celem wyproszenia łask. Cesarz postanowił tam być może o fundacji wyżej wspomnianego klasztoru, aby przypomnieć opiekunkę wrocławskiego klasztoru norbertanów, Najświętszą Marię Pannę na Piasku.

Drugim typem regestów są te informujące o nadaniach dla osób prywatnych, miast i informujące o spotkaniach władców. Chociażby w 1153 roku w Sorii został przez parę cesarską wydany przywilej dla komesa Poncjusza. Ciekawymi są przywileje wystawione w Toledo dla Paschalisa Domingueza i arcybiskupa Malagi Michała z 4 listopada, w których Alfons mieni się Adefonsus dei gratia totus Hispaniae imperator. Potem następują po sobie kolejne mówiące o nagrodzeniu: Pelagiusza Petriz, Abdilazisa de Baez czy Suariusa Didacez z kwietnia i września 1155 roku. Zupełnie nietypowym jest wydany w Toledo 4 marca 1156 roku przywilej sądowy dla wspólnoty Mozarabów aragońskich zamieszkujących poblacion, czyli osiedle Zurita. Uczestniczyła w tym akcie Ryksa wraz z królewskimi dziećmi.

Do ciekawych dokumentów należy ten mówiący o spotkaniu Ryksy i Alfonsa z niejaką królową Urracą, władczynią Asturii. Sprawa jest o tyle ciekawa, że mieni się ona córką cesarza i Dony Gunturdy. Rzuca to nowe światło na stosunki rodzinne tego władcy.

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”

Ostatnim, ale najcenniejszym pod względem informacji jest regest przypominający spotkanie króla Portugalii z następcą tronu Sanchem w Toledo w 1157 roku. W spotkaniu tym, którego cel nie został podany, uczestniczyła też Ryksa. Jest to jedyny przykład, kiedy występuje ona wśród takiego grona.

Z dziedziny życia prywatnego nie ma natomiast żadnych informacji poza tą o posiadaniu przez cesarzową na swym dworze majordoma. O tym wspomniano w regeście dokumentu siostry cesarza Sanchy dla klasztoru w Eslonça. Dokument ten oprócz pokazania częściowej struktury fiskalnej na dworze, mówi też o misji kardynała Hiacynta celem dokonania konfirmacji tytułu cesarskiego Alfonsa VII.

Podsumowując, chciałbym zwrócić uwagę, że same regesty jako źródło przynoszą czytelnikowi wiele informacji. Na ich podstawie można w przybliżeniu stwierdzić, jakimi trasami poruszał się dwór, gdzie uczyniono donacje i komu je przeznaczono. Można z nich wyczytać najważniejsze punkty polityki cesarza. Niekiedy też rzucają one światło na stosunki rodzinne, życie dworu, ówczesną sytuację religijną.

Fragment Privilegium Imperatoris z wyobrażeniem (od prawej) Alfonsa VII, opata Wilmunda, synów Alfonsa - Sancha i Ferdynanda. Nie zachowały się żadne wyobrażenia Ryksy, nawet imaginacyjne.

Cesarzowa matka, czyli potomstwo Ryksy

Regesty dostarczają też informacji o potomstwie, jakie Ryksa dała cesarzowi. Albryk wymienia w swej „Kronice” tylko pierworodną Sanchę. Data narodzin Sanchy nie jest znana, ale przypuszczać można na podstawie wyliczeń Jasińskiego, że był to rok 1154. Dwuletnia Sancha została na zjeździe w Leridzie w maju 1156 roku zaręczona z czteroletnim Alfonsem II Aragońskim synem Rajmunda IV hrabiego Barcelony. Związek miał na celu wzmocnienie sojuszu przeciw władcy Nawarry. Ślub odbył się dopiero w 1174 roku w Saragossie, a to ze względu na pojawienie się konkurentki do ręki Alfonsa – Mafaldy portugalskiej, córki Alfonsa Henriqueza. O życiu Sanchy dalej pisze Albryk, że urodziła ona mężowi córkę Konstancję, Eleonorę i Sanchę, a także syna Pedra, późniejszego władcę Aragonii. Po śmierci Alfonsa II Aragońskiego Sancha została ksienią klasztoru San Pedro de las Dueňas. Była ona orędowniczką rekonkwisty. Świadczy o tym fundacja żeńskiego klasztoru z regułą szpitalników św. Jana Jerozolimskiego. Klasztor ten, w miejscowości Sijena w prowincji Huesca, powstał w 1181 roku a Sancha przyjęła jego surową regułę i została humilis soror hospitalis, czyli pokorną siostrą szpitalniczką. Monasterio de Sijena stawiał sobie nie tylko zadania religijne, ale także wspierał kolonizację wewnętrzną, czyli gospodarcze i administracyjne zagospodarowanie ziem wydartych muzułmanom. Wnuczka Władysława Wygnańca po śmierci spoczęła w klasztorze w Sijenie. Został on zniszczony w latach wojny domowej 1936-1939 przez XII Brygadę Międzynarodową imienia Jarosława Dąbrowskiego. Istny paradoks historii.

Ryksa miała jeszcze jedno dziecko z Alfonsem VII. Był nim Ferdynand, który, jak podaje Sandoval, urodził się 21 września 1155 roku. Florez notuje, że spędził on swe ostatnie Boże Narodzenie z matką i ojcem w grudniu 1156 roku w Valladolid.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Epilog. Śmierć Alfonsa VII i kolejne małżeństwo Ryksy (lub dwa)

21 sierpnia 1157 roku we Fresnede, w wyniku choroby, zmarł Alfons VII. Jeszcze w kwietniu tego roku spotkał się on z królem Portugalii, a potem brał udział w walkach z Almohadami. Armia podporządkowana władcom z tej dynastii w 1155 roku przybyła z Maroka i szybko zajęła taifaty Walencji i Murcji. W niebezpieczeństwie znalazła się też Almeria. Właśnie w czasie jej oblężenia cesarz legł zmorzony chorobą i wkrótce zmarł w obecności syna Sancha. Tym samym nastąpił też kres jedności wielkiego królestwa. Cesarstwo okazało się epizodem. Sancho na mocy decyzji Alfonsa VII z 1150 roku został królem Nawarry a potem Kastylii, zaś młodszy Ferdynand odziedziczył Leon i Galicję. Niewątpliwie Alfons dokonując takiego podziału chciał zapobiec walce i przygotować synów do rządów. Ponowne zjednoczenie nastąpiło dopiero w 1230 roku a dokonał go Ferdynand III Święty.

O drugim zamążpójściu Ryksy pisze Florez, cytując słowa z „Historia General de Languedoc Benedictinas de San Mauro” i podając wielkość jej oprawy, którą szacował na dwa miliony maravedi. Wdowa wyszła za Rajmunda II Berengara, hrabiego Prowansji.

Genezy zawarcia związku szukać należy w spotkaniu, do którego doszło pomiędzy 1157 a 1158 rokiem w Turynie. Wówczas Fryderyk Barbarossa przyznał Rajmundowi Berengarowi IV przywilej dla hrabstwa Prowansji. Na spotkaniu tym obecna była także Ryksa. W wydanym dokumencie pojawiają się zwroty ogłaszające zaślubiny tych dwojga oraz podkreślające zalety Ryksy, jako królowej Hiszpanii.

Florez wyraża się o cesarzowej pochlebnie, zauważając, że była ona traktowana jako „Reyna de España”, ale z pochodzenia Niemka albo Czeszka. Sama nie godziła się na obniżenie swego prestiżu i kazała nadal tytułować się cesarzową. W dalszej części wymienia jeszcze imię córki z tego związku, którą była Douce.

Małżeństwo uległo jednak rozkładowi z przyczyn politycznych. Sfery polityczne Prowansji obawiały się, że związek narzucony przez cesarza spowoduje iż hrabstwo stanie się przyczółkiem, z którego Fryderyk będzie chciał kontynuować walkę z Papiestwem. Spostrzeżono też, że cesarz, czujący się suzerenem, chciał obsadzić na tronie córkę Ryksy Douce – wbrew prawu salickiemu i Rajmundowi, któremu zależało by Prowansja ponownie połączyła się z Aragonią. Sam Rajmund liczył, że dzięki ożenkowi z Ryksą przejmie tytuł cesarski, właśnie jako władca Aragonii.

Przypuszczam, opierając się na słowach kroniki Albryka, że Ryksa miała jeszcze jednego, czyli w kolejności trzeciego męża. Należałoby zarazem obalić tezę Jasińskiego, iż Ryksa nie posiadała żadnego potomstwa z tego związku. W kronice czytamy, że jej mąż Albert, graf saksoński, posiadał syna o tym samym imieniu. Znane jest też imię wnuka Ryksy, którym był Otton.

Nie jest natomiast pewnie określona data ani miejsce pochówku Ryksy. Spośród badaczy zajmujących sie jej losami tylko Kazimierz Jasiński twierdzi, iż została pochowana 16 kwietnia 1185 roku.

Słowem podsumowania

Przedstawiona przeze mnie powyżej postać jest wyjątkowa z dwóch względów. Po pierwsze, Ryksie udało się wybić poza zwyczajowy układ związków małżeńskich, zawieranych między piastównami i pomniejszymi władcami sąsiednich państewek. Po drugie – mimo iż dostąpiła tak wielkiego awansu, dziś jest niemal nieznaną bohaterką historii. Ryksa, była jedyną Polką zasiadającą na tronie hiszpańskim. Dopiero w XVIII wieku doszło do małżeństwa Karola III Burbona z Marią Amalią Wettyn – córką króla Polski Augusta III, wywodzącego się wszelako z obcej, saskiej dynastii.

Tytułowa postać dostąpiła niezwykłej możliwości uczestniczenia w akcie unifikacji państwowo-prawnej Hiszpanii. Była także świadkiem zmierzchu dzieła życia Alfonsa VII, swego męża. Wraz z upadkiem królestwa Ryksa przestaje być tytularną cesarzową i zostaje zdegradowana najpierw do roli hrabiny Prowansji, a potem arystokratki w prowincjonalnej Saksonii. Posiadająca wspaniałe koligacje Ryksa po śmierci pierwszego męża przestała być przydatna w planach cesarskich – stąd stopniowe pogorszenie jej statusu. Naturalnie nie mylą się Maleczyński i Dworsatchek, widząc w Ryksie instrument, przedmiot wielkiej polityki. Pierwszy z historyków w ostrych słowach twierdzi, że wykorzystano ją do targów politycznych w walce cesarstwa z papiestwem na Półwyspie Iberyjskim a później wykorzystano mariaż z nią by przejąć jej oprawę.

Rola Ryksy nie ograniczała się jednak wyłącznie do tego aspektu. Nie bez przyczyny cytowałem w pracy listę obdarowanych przez Rychezę klasztorów i nowo fundowanych miejsc świętych. Umacniały one jednolitość państwa, pozwalały na wytwarzanie się wspólnej tożsamości. Były też ośrodkami administracji gospodarczej wspierającymi świeżo osiadłych kolonistów. I choć skala aktywności Ryksy tak w zakresie polityki, jak i fundacji monarszych była ograniczona, to niewątpliwie należy o niej pamiętać, jako o postaci łączącej drogi dziejowe Polski i Hiszpanii.

Zobacz też

• O kontaktach polsko-cypryjskich w średniowieczu
• Karły na hiszpańskim dworze królewskim w epoce nowożytnej
• Parada bękartów. Nieślubne dzieci polskich władców do końca XVII wieku

Bibliografia

Źródła

1. Chronica Albrici Monachi Trium Fontium [w:] Monumenta Germaniae Historiae Scriptores, t. XXIII.
2. F. Diago, Historia de los victoriossimos antiguos condes de Barcelona divida en tres libros, Barcelona 1603.
3. E. Florez, Memorias de las Reynas catolicas. Historia genealogica casa real de Castilla y Leon, Madrid 1761.
4. G. Ibaňez de Segovia Peralta y Mendoza Mondejar, Memorias historicas de la vida y acciones del Rey Don Alfonso VII, Madrid 1783.
5. Otto episcopus Frisingensis, Gesta Friderici Imperatoris [w:] Scriptores Rerum Germanium (wersja internetowa, dostęp 2 stycznia 2010).
6. P. de Sandoval, Historia de los Reyes de Castilla y Leon, Madrid 1792.

Opracowania

1. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 2005.
2. M. Dworsatchek, Władysław II Wygnaniec, Wrocław 1997.
3. A. Georgie, Annales of the Queens of Spain from the period of conquest of Goths, New York 1850.
4. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich : Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świdniccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Kraków 2007.
5. G. Makowiecka, Po drogach polsko- hiszpańskich, Kraków 1984.
6. E. Maleczyńska, Wrocławskie panie piastowskie, Wrocław 1976.
7. K. Maleczyński, Dzieje Ryksy córki Władysława Wygnańca śląskiego, cesarzowej Hiszpanii i hrabiny Prowansji, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie”, t. 10, z. 2, Lwów 1933.
8. L. G.–G. Ramos, The Aragonese Hospitaller Monastery of Sigena: its early stages 1188- c. 1210 [w:] A. Luttrell, H. J. Nicholson, Hospitaller Women in Middle Ages, Burlington 2006.
9. J. Żylińska, Piastówny i żony Piastów, Warszawa 1964.

Zredagował: Kamil Janicki

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!