Rosyjska Cerkiew Prawosławna na początku XX wieku – dlaczego przegrała z bolszewikami?
Patriarcha Nikon (domena publiczna). W XVII wieku pozycja Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej wobec caratu uległa poważnemu osłabieniu. Mimowolnie odpowiedzialny był za to Nikon (właściwie Nikita Minow), który sprawował w latach 1652-1666 funkcję Patriarchy Moskiewskiego. Postanowił on przeprowadzić reformę liturgiczną Cerkwi, mając na celu usunięcie z liturgii naleciałości powstałych w wyniku wielowiekowego przepisywania ksiąg liturgicznych. Reformy te były oparte na greckich księgach liturgicznych. Wywołały one ostry sprzeciw części duchowieństwa i wiernych, co doprowadziło do rozłamu, w wyniku którego z prawosławia rosyjskiego wyodrębniło się nowe wyznanie, znane pod nazwą „staroobrzędowców”. Odrzucało ono reformę liturgiczną patriarchy Nikona, a także nie uznawało nad sobą zwierzchnictwa Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Doprowadziło to do znacznego osłabienia Cerkwi, która straciła w wyniku rozłamu część swoich wiernych i w efekcie miała od tej pory znacznie mniejsze możliwości obrony przed zakusami monarchii rosyjskiej, mającymi na celu jej zupełne sobie podporządkowanie.
Rosyjska Cerkiew Prawosławna: przybudówka caratu
Piotr III (domena publiczna). W tej sytuacji już niedługo później car Piotr I (panujący w latach 1682-1725) zdecydował się znieść urząd Patriarchy Moskiewskiego, nie powołując nowego po śmierci patriarchy Adriana (rok 1700). W 1721 roku car dokonał formalnego zniesienia urzędu patriarchy, powołując na jego miejsce tzw. Świątobliwy Synod Rządzący, kolegialne ciało, składające się z najwyższych duchownych, którego zadaniem było odtąd zarządzać Cerkwią. Na czele Synodu stał tzw. oberprokurator. Był to świecki urzędnik, nie posiadający żadnych święceń duchownych i powoływany przez cara. Od tej pory Rosyjska Cerkiew Prawosławna stała się instytucją całkowicie kontrolowaną przez monarchię.
Przysłowiową „kropkę nad i” w tej kwestii postawił car Piotr III w 1762 roku, wydając ukaz o konfiskacie majątku duchowieństwa prawosławnego na rzecz państwa. W wyniku tego, duchowieństwo straciło swoją materialną podstawę utrzymania i od tej pory musiało żyć z pensji wyznaczonych przez państwo oraz datków wiernych, co pozbawiło je także możliwości wchodzenia w konflikt z władzą w jakiejkolwiek kwestii (w późniejszym okresie Cerkwi udało się pozyskać nowe majątki).
Prawosławie dostarczało z kolei caratowi legitymizacje jego władzy poprzez koncepcję „Trzeciego Rzymu” i „Świętej Rusi”. Zakładały one, iż Moskwa jest „Trzecim Rzymem” – spadkobierczynią dziedzictwa Bizancjum, światowym „centrum prawosławia”. Ruś z kolei jest „świętą ziemią” wybraną przez Boga dla zbawienia ludzkości. Zadaniem carów jest szerzyć wiarę prawosławną na świecie i walczyć z herezjami w stosunku do niej. Wizerunek carów ukazywał ich jako świętych mężów, rządzących z boskiego nadania. Carowie wykorzystywali kościelne prawa do prześladowania swoich politycznych przeciwników. W tym kontekście warto także wspomnieć o wprowadzonym przez cara Piotra I obowiązku składania przysięgi przez duchownych prawosławnych, że poinformują one władze państwowe o planach działalności pojedynczych osób, skierowanych przeciw władzy, w sytuacji uzyskania danych na ten temat podczas spowiedzi świętej. Popi byli wzywani przez władze do potępienia z ambony wszelkich form sprzeciwu i oporu wobec cara oraz do informowania policji o elementach wywrotowych w swoich parafiach.
Warto zacytować fragment podstawowego katechizmu szkolnego, opracowany przez Święty Synod:
P. Jak należy okazywać szacunek carowi ?
O. 1. Powinniśmy być całkowicie wierni carowi i gotowi oddać za niego życie. 2. Powinniśmy bez sprzeciwu wypełniać jego rozkazy oraz być posłuszni mianowanym przez niego władzom. 3. Powinniśmy modlić się o jego zdrowie i zbawienie, jak również całego Domu Panującego.
P. Co powinniśmy myśleć o tych, którzy sprzeniewierzają się swym obowiązkom wobec władcy ?
O. Są winni nie tylko przed władcą, ale także przed Bogiem.
Cerkiew pawosławna w okresie władzy carów posiadała także uprzywilejowaną pozycję wśród innych wyznań w Rosji – tylko ona miała prawo nawracać na swoją wiarę, dopiero w 1905 roku wyznawcy prawosławia uzyskali prawo zmiany wyznania. Te wszystkie czynniki sprawiły zatem, że Cerkiew prawosławna zaczęła być odbierana od XIX wieku przez różne nurty polityczne opozycyjne wobec caratu jako część systemu, który należy obalić.
Katedra św. Mikołaja w Możajsku (fot. Siergiej Prokudin-Gorski, 1911/1912). Bez zrozumienia nowych czasów
W XIX wieku, w epoce silnego rozwoju zarówno nauk ścisłych, przyrodniczych, a także humanistycznych, duchowieństwo prawosławne nie było w stanie podjąć konstruktywnej polemiki z wrogimi religii nowymi prądami filozoficznymi – pozytywizmem i scjentyzmem, ponieważ kierując się starą ruską maksymą, iż wszelkie „zło pochodzi od rozumu” odnosiła się wrogo do różnego rodzaju badań. Zaniedbywano nawet rozwój własnego teologii. Widać tutaj kontrast z Kościołem katolickim w tym okresie, który właśnie wtedy zaczął starać się nawiązać konstruktywną polemikę z pozytywizmem poprzez powrót do opartej na Arystotelesie filozofii świętego Tomasza z Akwinu (encyklika papieża Leona XIII Aeterni patris z 1879 roku), a także unikać konfrontacji z naukami ścisłymi i przyrodniczymi (dzieła Karola Darwina z tego właśnie okresu, w odróżnieniu od Mikołaja Kopernika, nigdy nie znalazły się w katolickim „Indeksie ksiąg zakazanych”).
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Częściowo fakt ten tłumaczy, wprowadzony przez Piotra I, zakaz wstępowania przedstawicieli szlachty do stanu duchownego, w wyniku czego duchowieństwo prawosławne składało się tylko z osób pochodzących z niższych warstw społecznych, co naturalną koleją rzeczy musiało skutkować niskim poziomem intelektualnym ich przedstawicieli. Dopiero w latach 80. XIX wieku Cerkiew w Rosji zajęła się prowadzeniem szkolnictwa podstawowego.
W okresie tym Cerkiew wyraźnie zaczęła tracić autorytet w społeczeństwie, także wśród ludności chłopskiej, która z natury rzeczy powinna być najbardziej konserwatywna ze wszystkich warstw społecznych. Spowodowane to było tym, że duchowni, nie mogąc utrzymać siebie i swoich rodzin (duchowni prawosławni w odróżnieniu od katolickich mają prawo zakładać rodziny) z niewielkich pensji, przyznawanych im przez państwo, a także z niewielkich przycerkiewnych gospodarstw, zmuszeni byli pobierać od chłopów opłaty za różnego rodzaju świadczone usługi religijne – śluby, chrzciny, pogrzeby itd. Ponieważ ludność chłopska w Rosji była uboga, sytuacja ta prowadziła do gorszących scen – narzeczeni czekali kilka godzin w Cerkwi na udzielenie im ślubu, zmarłych nie grzebano przez kilka dni, a w tym czasie chłopi targowali się z kapłanami o wysokość zapłaty.
Dzieci przy cerkwi w Biełoziersku (fot. Siergiej Prokudin-Gorski, 1909). Należy także wspomnieć o niskim poziomie wykształcenia wielu duchownych w tym czasie, szerzeniu się wśród nich alkoholizmu i łapówkarstwa, a także powiązaniach z carską policją. Wszystkie te fakty mocno kompromitowały Cerkiew Prawosławną w oczach chłopstwa i sprawiały, iż chłop rosyjski mimo iż podkreślał swoje przywiązanie do religii prawosławnej (połączony jednak często w wiarą w przesądy i czary), to jednak nie darzył swoich duchownych szacunkiem.
Także wśród ludności miejskiej Cerkiew zaczynała coraz wyraźniej tracić autorytet. Gwałtowna urbanizacja ówczesnej Rosji bardzo przewyższyła tempo budowania nowych świątyń, w wyniku czego większość robotników pozbawiona była możliwości praktykowania swojej religii. Przykładowo: na początku XX wieku tylko jedna cerkiew przypadała na 40 tysięcy mieszkańców przemysłowego przedmieścia Moskwy, Oriechowo-Zujewo. Cerkiew nie umiała się także, w odróżnieniu chociażby od protestanckich metodystów w Wielkiej Brytanii, odnaleźć w nowych realiach miast z okresu rewolucji przemysłowej i zmierzyć się z problemami powstającej w tym okresie nowoczesnej klasy przemysłowej. O ile właśnie w tym czasie Kościół katolicki starał się stworzyć swoją naukę społeczną, w której polemizował zarówno z liberalnym kapitalizmem, jak i z rodzącym się socjalizmem, co zapoczątkowała encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum z 1891 roku, o tyle Cerkiew w ogóle nie podjęła próby znalezienia jakiejkolwiek odpowiedzi na problemy robotników, a także chłopów żądających dla siebie ziemi szlacheckiej.
W wyniku tego niższe warstwy rosyjskiego społeczeństwa miały do wyboru albo pogodzić się ze swoim położeniem, albo przyjąć rozwiązania proponowane im przez różnego gatunku partie lewicowe (bolszewików, mienszewików i eserowców). Innej „cerkiewnej alternatywy” nie mieli... Między innymi dlatego w wyborach do rosyjskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego z listopada 1917 roku, zarządzonych przez Rząd Tymczasowy, powstały po upadku caratu na skutek Rewolucji Lutowej z tego samego roku, wszystkie partie lewicowe w Rosji (z natury ateistyczne lub w najlepszym wypadku obojętne religijnie) zdobyły w sumie 80% głosów.
Wioska na Uralu z dominującą nad nią cerkwią (fot. Siergiej Prokudin-Gorski, 1912). Brak reformy
Na przełomie wieków XIX i XX pojawił się w duchowieństwie prawosławnym ruch, który zakładał gruntowne reformy w funkcjonowaniu Cerkwi. Zakładał on konieczność posiadania przez parafian większej kontroli nad swoim lokalnym kościołem, zwiększenie liczby szkół parafialnych, skupienie się prawosławnych duchownych na sprawach religijnych i duszpasterskich. Ruch ten zaczął także głosić zmiany powiązań pomiędzy państwem a Cerkwią. W 1905 roku szereg duchownych zaczęło wzywać do zastąpienia kontrolowanego przez państwo Świętego Synodu przez Radę Cerkwi (Sobór). Apelowano także o decentralizację władzy cerkiewnej i przekazanie jej diecezjom i parafiom. Jednak postulaty tego ruchu zostały odrzucone przez władze carskie, a także przedstawicieli konserwatywnego duchowieństwa i przed rewolucją lutową w 1917 roku nie doszło do żadnych reform w funkcjonowaniu Cerkwi prawosławnej. Dopiero po upadku caratu w 1917 roku doszło do likwidacji Świętego Synodu i przywrócenia urzędu Patriarchy Moskiewskiego, który jako naczelny organ Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej istnieje do dnia dzisiejszego.
Cerkiew Prawosławna okazała się w XIX i na początku XX wieku zupełnie nie przygotowana na wyzwania czasów demokratyzacji i rewolucji przemysłowej. Jej powiązania z carskim reżimem kompromitowały ją w oczach grup opozycyjnych wobec niego, podobnie jak niezdolność do podjęcia polemiki z wrogimi religii nowymi prądami filozoficznymi (pozytywizm) oraz stworzenia dla niższych warstw społecznych alternatywy na rzecz polepszenia ich losu. Propozycje ateistycznych prądów lewicowych pozbawiły ją wpływu na życie kulturalne i społeczno-polityczne w Rosji, co było jedną z głównych przyczyn powstania w tym kraju reżimu komunistycznego, który rządził Rosją ponad 70 lat.
Przeczytaj też:: Lenin wobec religii: początek brutalnej ateizacji ludności Związku Sowieckiego
Bibliografia:
- Bazylow Ludwik, Wieczorkiewicz Paweł, Historia Rosji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2010.
- Figes Orlando, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009.
- Pipes Richard, Rosja carów, Magnum, Warszawa 2006.
- Pipes Richard, Rewolucja rosyjska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
- Riasanovsky Nicholas V., Steinberg Mark D., Historia Rosji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
