„Rewolucja kulturalna” w Chinach. Prymat idei czy walka o władzę?

Mao Zedong, przewodniczący Komunistycznej Partii Chin (aut. Zhang Zhenshi, domena publiczna).

Płytkość projektu Mao Zedonga opatrzonego mianem „Wielkiej rewolucji kulturalnej” w dużej mierze wynikała z niepowodzeń wcześniejszej polityki przywódcy Państwa Środka.

Rewolucja kulturalna a mocarstwowe ambicje Mao

Program „Wielkiego Skoku” realizowany w latach 1958–1961, mający na celu uczynienie z Chin mocarstwa, w dużej mierze był skierowany na rozwój kraju w aspekcie militarnym. Mao Zedong nie zwracał przy tym uwagi na koszty takiego programu, także ludzkie. W wyniku niewspółmiernych w stosunku do potrzeb dostaw zboża w 1959 roku głodowało około 25 milionów Chińczyków. Największe represje spotkały chłopów. Musieli oni bezsensownie przekopywać swoje pola, gremialnie hodować trzodę chlewną czy za wszelką cenę kumulować plony.

Wszystko to prowadziło do klęski rolnej i wielkiego głodu, a w efekcie do śmierci wielu ludzkich istnień. Blisko czteroletnia kampania kosztowała życie niecałe 38 milionów ludzi. Mao zakładał, że podczas realizacji kolejnych zadań może zginąć nawet „połowa Chińczyków”. Ich miejsca pochówku traktowano jako żyzny obszar, stwierdzając w grudniu 1958 roku, że „zwłokami można użyźniać glebę”.

Ta największa klęska głodu w XX wieku miała skutki polityczne. Mao został zepchnięty na boczny tor. Realną władzę w Chinach przejął Liu Shaoqi. Zgromadzona wokół niego umiarkowana frakcja polityków Komunistycznej Partii Chin (KPCh) dokładała wszelkich starań, aby podnieść z ruiny chińską gospodarkę i rolnictwo. Wzrost eksportu i wskaźników wewnętrznego popytu dowodził skuteczności tej polityki, którą Mao określił jednak jako „kapitalistyczną”. Polityk w obawie przed realną utratą kontroli nad partią i państwem postanowił znaleźć oparcie w armii. W tym celu z jego polecenia na jej czele w 1962 roku stanął Lin Biao.

Prolog nadchodzącej rewolucji

„Rewolucja kulturalna” rozpoczęła się niewinnie. 10 listopada 1965 roku Yao Wenyuan w artykule prasowym napisanym jak się okazało na życzenie samego Mao skrytykował sztukę operową autorstwa Wu Hana, której motywem przewodnim była dymisja Hai Rui – szesnastowiecznego urzędnika broniącego chłopów przed uciskiem, w której doszukiwano się analogi do polityki Mao. Niespodziewanie jednak artykuł nie został wydrukowany w pekińskiej prasie, za co Wu Lengxi, redaktor naczelny „Dziennika Ludowego”, stracił pracę. Artykuł dopiero po tygodniu, już za sprawą nowego redaktora naczelnego gazety, ukazał się w całym kraju.

Grafika przedstawiająca chińskich czerwonogwardzistów z czasów rewolucji kulturalnej (domena publiczna).

Należy wspomnieć w tym miejscu o roli żony Mao – Jiang Qing, określonej przez męża mianem „jadowitej jak skorpion”. W przeszłości była ona aktorką, lecz szczerze nienawidziła środowiska artystycznego. W 1963 roku rozpoczęła pracę w ministerstwie kultury, gdzie miała nadzorować walkę ze „starą” kulturą na terenie całego kraju.

Prawdziwe oblicze „rewolucji kulturalnej”

Jiang Qing, żona Mao (fot. nieznany, ze zbiorów Dutch National Archives, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands).

16 maja 1966 roku podczas posiedzenia Biura Politycznego KPCh podjęto decyzję o utworzeniu Grupy ds. Rewolucji Kulturalnej. W jej skład weszli: Jiang Quing, Chen Boda, Kang Cheng, Yao Wenyuan, Zhang Chunqio. Celem partyjnych radykałów, wedle treści dokumentu powołującego tę specjalną grupę, była „walka z zakamuflowanymi antysocjalistycznymi działaczami burżuazyjnymi ukrytymi w strukturach partii”. Rozpoczęła się bezpardonowa czystka w partii. Już w dwa dni po rozpoczęciu pracy przez wyżej wspomniany zespół ze stanowiskiem burmistrza Pekinu pożegnał się Peng Zhen – do niedawna bliski współpracownik Mao. Podobny los spotkał również innych polityków komunistycznej partii kojarzonych z Liu Shaoqi. Eliminacja wrogów politycznych z lat 1966–1967 objęła m.in. Luo Ruiquinga – wysokiego rangą oficera chińskiej armii. Działaniami specjalnej grupy dowodziła w praktyce Jiang Qing.

Z inicjatywy studentów popierających politykę Mao powstawały w całym kraju oddziały tzw. hunwejbinów, znanych również jako czerwonogwardziści. Młodzi aktywiści zastraszali i nękali studentów, wpajając im maoistyczne ideały, tj. konieczność postępowania zgodnego z linią nieomylnej partii a w początkowym okresie rewolucji poszanowanie dla zasad wynikających z konfucjanizmu. Nierzadkie były również napady na mieszkańców wsi połączone z torturami i gwałtami kobiet i dzieci.

Obok szerzenia potrzeby zrewolucjonizowania życia społeczno-politycznego narastał kult jednostki. Służyły temu takie propagandowe posunięcia jak ukazywanie w prasie zdjęć przedstawiających Mao rzekomo przepływającego wpław rzekę Jangcy – największą z chińskich rzek.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Liu Shaoqi, Przewodniczący ChRL uznany przez Mao za głównego wroga politycznego (domena publiczna).

Od 1 do 12 sierpnia 1966 roku, na kolejnym posiedzeniu Biura Politycznego (przy udziale czerwonogwardzistów) pozbawiono Liu Shaoqi stanowiska zastępcy Mao w partii. Wódz nienawidził równie mocno marszałka Peng Dehuaia, który w krytycznym momencie stanął po stronie przeciwników Mao, za co spotkały go prześladowania i tortury, które trwały aż osiem lat. Zamordowanych brutalnie działaczy partyjnych zastępowali ludzie powiązani z Lin Biao, z którego poparcia Mao ciągle korzystał.

Na tym samym posiedzeniu KPCh przyjęła 16-punktową deklarację dotyczącą szeroko pojętej indoktrynacji kulturalnej w duchu maoistycznym, czyli w nawiązaniu do ideologicznych wytycznych kierownictwa partyjnego. Dokument ten dał również zielone światło czerwonogwardzistom do kolejnych działań; w wyniku tego palono domy, obcinano kobietom włosy czy niszczono drogie wyposażenie mieszkań chińskich rodzin.

Skutki ideologicznej wojny

Po śmierci Lin Biao 13 września 1971 roku, osłabł wpływ frakcji wojskowej na sprawy polityczno-kulturalne. Na pierwszy plan wysunął się premier Chin Zhou Enlai. Zaprowadził on nieco spokoju w dziedzinie gospodarczej, osłabił także oddziaływanie czerwonogwardzistów. Przeprowadził przy tym reformy w rolnictwie i szkolnictwie.

Do walki o poszerzenie obszaru swojego oddziaływania wkroczyła również w tym okresie Jiang Qing. Wraz z popierającymi ją Zhang Chungio, Yao Wenyuanem, Wang Hongwenem utworzyła znaną z historiografii tzw. „bandę czworga”. Negatywny stosunek żony Mao do szeroko pojmowanej chińskiej kultury miał swój wydźwięk w programie grupy, której przewodziła. Znalazł się w nim m.in. absurdalny punkt mówiący o walce z muzyką klasyczną.

Śmierć premiera Zhou Enlaia (8 styczeń 1976 roku) stworzyła szanse „bandzie czworga” na przejęcie władzy w państwie. Ku zaskoczeniu wszystkich Mao mianował na urząd premiera wywodzącego się spoza dwóch walczących frakcji Hua Guofenga. Jeszcze większe zdziwienie wywołała decyzja wodza „państwa środka” o mianowaniu Guofenga swoim następcą w razie śmierci. Mao zmarł niedługo później, 9 września 1976 roku.

Mauzoleum Mao na Placu Tiananmen w Pekinie (fot. DF08, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Nowy szef państwa zdecydował w pierwszych dniach października 1976 roku o aresztowaniu „bandy czworga” z Jiang Qing na czele, co spotkało się z pozytywnym odzewem społecznym. Wydarzenie to zakończyło ostatecznie okres „wielkiej rewolucji kulturalnej” w komunistycznych Chinach.

Dane dotyczące ofiar rewolucji są zatrważające: milion ludzi poniosło śmierć a około 14 milionów zostało zesłanych na wieś. Członkowie „bandy czworga” zostali skazani na karę śmierci. Jiang Qing w 1991 roku popełniła samobójstwo w więzieniu, w którym oczekiwała na wypełnienie wyroku.

Rewolucja kulturalna była eksperymentem dokonanym przez Mao Zedonga na chińskim społeczeństwie. Wydarzenia z lat 1966–1976 odcisnęły duże piętno na mentalności Chińczyków. Zmiana kulturowa odnosiła się jedynie do wzmocnienia kultu wodza. Uwagę zwraca płytkość maoizmu, który w żaden sposób nie wzbogacał idei leżących u podstaw systemu komunistycznego. Za pięknymi hasłami kryła się w przeważającej mierze bezpardonowa walka o pozycję w partii a w dłuższej perspektywie – o schedę po Mao. Wydarzenia z lat 1966–1976 obnażyły chiński totalitaryzm, dla którego „rewolucja kulturowa” była tożsama z indoktrynacją i eksterminacją narodu w duchu politycznym.

Bibliografia:

• Jung Chang, Mao, Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2007.
• Czubiński Andrzej, Historia Powszechna. XX wiek, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011.
• Kissinger Henry, O Chinach, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014.
• Markowa Swietłana D., Maoizm a inteligencja, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!