Reinhard Heydrich: synonim zła

Był 27 maja 1942 roku. Samochód wiozący Reinharda Heydricha zaczął zwalniać, zbliżając się do zakrętu. Nagle na jezdni pojawił się mężczyzna z bronią, który celował wprost w nadjeżdżające auto. Strzały jednak nie padły. Przerażony Heydrich zauważył, jak młody mężczyzna próbuje odblokować zamek Stena, ale bezskutecznie. W ułamku sekundy nazista wyciągnął broń oddając kilka strzałów, gdy z boku nadbiegł drugi człowiek rzucając w jego stronę granatem. Potężny huk i siła eksplozji powaliła Heydricha. Drzwi jego samochodu były wyrwane, wszędzie unosił się dym, a siedzenia pokryte były stłuczonym szkłem. Heydrich niemal natychmiast wyskoczył z auta i rzucił się w pogoń za uciekającymi zamachowcami. Po przebiegnięciu kilku kroków zachwiał się na nogach. Spojrzał na zakrwawiony mundur, po czym upadł i stracił przytomność.

Heydrich: wstąpienie w szeregi SS

Reinhard Heydrich urodził się 7 marca 1904 roku w Halle. Pochodził z zamożnej rodziny. Jego ojciec był znanym śpiewakiem operowym, który oprócz dawania koncertów prowadził konserwatorium muzyczne. Matka Heydricha również posiadała wykształcenie muzyczne i pracowała jako nauczycielka gry na fortepianie. Nic dziwnego, że od najmłodszych lat odbierał świetne wykształcenie muzyczne. Poza tym był pilnym uczniem i osiągał bardzo dobre wyniki w nauce. Regularnie uczęszczał na msze, w czasie liturgii pełnił funkcję ministranta. Wychowywał się ze starszą siostrą i młodszym bratem.

Wybuch I wojny światowej przerwał spokojne i uporządkowane życie Heydrichów. Panujący w Niemczech kryzys gospodarczy odbił się na statusie materialnym rodziny. Mimo to wychowywany w nacjonalistycznym duchu Reinhard wierzył, że II Rzesza zwycięży w wojnie. Gdy w listopadzie 1918 roku Niemcy skapitulowały, młody Heydrich nie mógł w to uwierzyć. W tym okresie znacząco nasilały się tam działania komunistów, którzy zwalczani byli przez nacjonalistyczne oddziały Freikorps. Walka dwóch wrogich frakcji nie ominęła Halle. Młody Heydrich bez namysłu wstąpił w szeregi nacjonalistycznych organizacji paramilitarnych.

Gdy rewolucyjny kurz opadł, a powojenny chaos został opanowany, u Heydricha odezwała się ambicja, której dotychczasowa służba nie zadowalała. Po zdaniu matury, postanowił zaciągnąć się do marynarki wojennej, aby zostać oficerem. W 1924 roku otrzymał przydział na pancerniku „Schleswig Holstein”. Jego postawa była dobrze oceniana przez przełożonych. A Heydrich roztaczał wizje przyszłej kariery. Przeszkodą okazała się słabość do kobiet i niesłowność. W 1930 roku Heydrich zaręczył się z Liną von Osten, która miała powiązania z ruchem nazistowskim. Sielankę młodych przerwało oskarżenie ojca innej kobiety, z którą Heydrich był związany i obiecał małżeństwo. 30 kwietnia 1930 roku Reinhard Heydrich został zwolniony z marynarki wojennej. O tak surowej decyzji miała zaważyć jego arogancka postawa i brak skruchy nad zachowaniem niegodnym oficera.

Brak pracy, kończące się oszczędności i dotykający Niemcy wielki kryzys sprawiły, że Heydrich nie widział perspektyw na poprawę sytuacji i był w złym stanie psychicznym. Za namową narzeczonej oraz matki chrzestnej – baronowej von Eberstein i przy pomocy jej syna Karla, służącego w SA zapisał się do NSDAP. Heydrich starał się o zatrudnienie w sztabie Heinricha Himmlera, który właśnie tworzył SS. 14 czerwca 1931 roku doszło do spotkania Heydricha z Himmlerem. Rozmowa kwalifikacyjna zakończyła się pozytywnie i Heydrich otrzymał dobrze płatną posadę instruktora żeglarstwa. Mimo to perspektywa szybkiego awansu i kontynuowanie wojskowej kariery sprawiły, że Heydrich postanowił wstąpić do SS. W grudniu ożenił się z Liną von Osten, która nie ukrywała radości z faktu, iż jej mąż został nazistą. Od swojego szefa, Reichsführera SS otrzymał w prezencie stopień majora (SS-Sturmbannführer). Służba w czarnym mundurze otworzyła drzwi do kariery, o której tak bardzo marzył Heydrich.

Heydrich, czyli człowiek Himmlera

Heinrich Himmler stał się dla Reinharda Heydricha nauczycielem. Szef SS cenił w swoim podwładnym umiejętność słuchania, szybkie wykonywanie rozkazów i ogromną pracowitość. Ambitny Heydrich wiedząc, że u boku Himmlera jego pozycja będzie stale wzrastać, robił wszystko, by sprostać oczekiwaniom swojego szefa. Tak Heydricha zapamiętał szef wywiadu Sicherheitsdienst:

Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”

Cechowała go niesamowita ambicja. Wydawało się, że w tej sforze wściekłych wilków pragnie udowodnić swoją wyższość nad innymi, przejąć przewodnictwo. Musiał być pierwszy, najlepszy – we wszystkim, a środki nie grały tu roli: podstęp, zdrada czy przemoc. Pozbawiony jakichkolwiek skrupułów i wspomagany intelektem chłodnym jak lód, potrafił być nieludzki do granic skrajnego okrucieństwa […] Najważniejszą rzeczą dla Heydricha było wiedzieć więcej niż inni, wiedzieć wszystko o każdym, wszystko, co dotyczyło politycznych, zawodowych czy nawet najbardziej osobistych aspektów ich życia, po to, aby wykorzystać te informacje i słabostki innych do całkowitego ich uzależnienia od siebie.

Heydrich zaangażował się w pracę kontrwywiadu SS. Szczególnie interesowało go gromadzenie informacji o przeciwnikach politycznych oraz ochrona NSDAP przed inwigilacją. W połowie 1932 roku został szefem służby bezpieczeństwa Reichsführera SS (Sicherheitsdienst). Dążył do zwiększenia kompetencji SD, jednak nie odegrał znaczącej roli w czasie przejęcia przez nazistów władzy w Niemczech. Wciąż pozostawał do dyspozycji Himmlera, który zarządzał policją w Bawarii. W tym okresie zajmował się wydziałem politycznym, który przekształcił w sprawnie działającą machinę terroru. Doświadczenie z Monachium przydało mu się, gdy w 1934 roku objął funkcję szefa Gestapo. Bardzo szybko otrzymał szansę, by się wykazać. Razem z Himmlerem sporządził listę członków SA, którzy mieli zostać zlikwidowani podczas „Nocy Długich Noży”. Na liście uwzględnił m.in. przywódcę SA Ernsta Röhma. Osobiście wydał też polecenie zamordowania m.in. katolickiego działacza Ericha Klausenera. Za skuteczne działania otrzymał stopień Gruppenführera.

Jak Heydrich zorganizował terror wojenny?

Rok 1938 przyniósł Heydrichowi kolejne zadania. Wziął on czynny udział w Anschlussie Austrii, m.in. organizując aresztowania przeciwników politycznych oraz akcję antysemicką na ulicach Wiednia. Jesienią w trakcie „nocy kryształowej” oddziały SS stały za szeroko zakrojonymi represjami wobec Żydów. Heydrich był pomysłodawcą utworzenia centralnego biura emigracji dla ludności żydowskiej oraz proponował dla nich dalsze ograniczenia prawne. Gdy Hitler przygotowywał się do zajęcia Czechosłowacji, Heydrich z polecenia Himmlera sformował Einsatzgruppen, czyli oddziały SD odpowiedzialne za likwidowanie przeciwników politycznych na ziemiach zajętych przez III Rzeszę. Miała to być sprawnie działająca maszyna terroru, czego przykładem jest fakt, że po zajęciu przez Wehrmacht Sudetów do więzień trafiło blisko 20 tysięcy osób.

Wiosną 1939 roku Heydrich dowiedział się o planach wojny z Polską. Właśnie wtedy zaczął pracować nad operacją „Tannenberg” (Grunwald), czyli tworzeniem listy Polaków. Przede wszystkim była to elita narodowa, która uznana została za wrogą wobec III Rzeszy. Lista zawierała 61 tysięcy nazwisk intelektualistów, księży i weteranów walk przeciwko Niemcom z lat 1918-1921. Heydrich opracował również wytyczne dla Einsatzgruppen, które nakazywały surowe traktowanie Polaków.

Adolf Hitler szukający propagandowego uzasadnienia agresji na Polskę, polecił Heydrichowi przygotować specjalną akcję na granicy. Po trzech tygodniach szef SD przedstawił plan operacji. Wybrano dzień 31 sierpnia, co było ściśle związane z planami ataku. Tak zwana prowokacja gliwicka została przeprowadzona zgodnie ze wszystkimi zamierzeniami, jednak nie powiodła się przede wszystkim przez zakłócenia techniczne. Komunikat wygłoszony przez Niemców po polsku został przerwany. Heydrich odebrał niepowodzenie akcji jako porażkę.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Gdy wybuchła wojna, Heydrich zajmował się koordynowaniem działań Einstazgruppen. Jego oddziały dokonywały brutalnych mordów na ludności polskiej (zwłaszcza inteligencji) oraz na Żydach. Wraz z Himmlerem czytał wszystkie raporty, dokonywał przeglądu oddziałów i wysłuchiwał meldunków. Doprowadziło to do wydania rozkazu, aby Einstazgruppen zaostrzyła metody działań. Do końca kampanii wrześniowej życie straciło 20 tysięcy Polaków.

Planowe i systematyczne ludobójstwo w Polsce pokazało prawdziwe oblicze Heydricha. Jego urzędniczy charakter, nacechowany chłodną kalkulacją, miał olbrzymi wpływ na stopień okrucieństwa. Do kolejnych zbrodni Einstazgruppen doszło po ataku III Rzeszy na ZSRR. Historycy nie są w stanie podać dokładnej liczby zamordowanych. Szacuje się, że w 1941 roku mogło być to nawet 800 tysięcy ludzi i to wyłącznie pochodzenia żydowskiego.

Heydricha i Himmlera martwiły inne kwestie. Po pierwsze koszty masowych były ich zdaniem zbyt wysokie dla machiny wojennej III Rzeszy. Kolejnym problemem był wpływ egzekucji na psychikę żołnierzy niemieckich. Aby temu zaradzić, postanowiono poszukać alternatywnej, czyli tańszej i szybszej metody mordowania ludności. 20 stycznia 1942 roku z inicjatywy m.in. Heinricha Himmlera odbyła się konferencja w Wannsee. Prowadził ją Reinhard Heydrich, natomiast protokolantem był Adolf Eichmann. Celem konferencji było skoordynowanie działań wszystkich służb, które zajmowały się „kwestią żydowską”, aby eksterminacja przebiegała sprawnie. Zbrodniczy plan dotyczyć miał 11 milionów Żydów.

Heydrich: protektor Czech i Moraw

24 września 1941 roku Reinhard Heydrich został mianowany przez Adolfa Hitlera protektorem Czech i Moraw. Za decyzją o nominacji stała opinia o Heydrichu, który w kręgach nazistowskich uważany był za nieustępliwego. Awans ten sprawił, że Heydrich uzyskał bezpośredni dostęp do samego Hitlera. Dodatkowo stał się jednym z czołowych i najbardziej wpływowych nazistów.

Natychmiast po objęciu władzy w Czechach, Heydrich zaostrzył aparat represji wobec ludności. Jego celem było zduszenie w zarodku rosnącego w siłę ruchu oporu wobec okupantów. Ponadto chciał zwiększyć germanizację Czechów i doprowadzić do sytuacji utracenia przez ten naród tożsamości. Osobne plany dotyczyły eksterminacji Żydów znajdujących się na terenie Czech i Moraw. Sposobem na urzeczywistnienie planów był masowy terror. 2 października 1941 roku Heydrich wprowadził stan wojenny na terenie Protektoratu Czech i Moraw. Ruszyła silna akcja antypartyzancka. Rozpoczęły się aresztowania, tortury i egzekucje. Niemcom udało się przerwać łączność Pragi z Londynem. Ruch oporu został odcięty od wolnego świata. Tysiące ludzi wywożono do obozów, zwłaszcza do Mauthausen.

27 maja 1942 roku doszło do zamachu na Reinharda Heydricha. Akcja o kryptonimie „Antropoid” została dokładnie zaplanowana. Przede wszystkim zwrócono uwagę na fakt, że Heydrich poruszał się po mieście bez eskorty. Uważał, że nie może pokazać, iż obawia się Czechów. Zamachu dokonali Jozef Gabčík, Jan Kubisa i Josef Valčík, agenci czechosłowackiego rządu emigracyjnego.

Gdy samochód Heydricha zwolnił, aby pokonać zakręt na drodze pojawił się Gaiki uzbrojony w Stena Mi II. Usiłował strzelić, ale broń zacięła się. Wobec tego, aby „złapać” samochód Kubiš rzucił bombę, która wybuchła blisko miejsca zajmowanego przez Heydricha. Siła eksplozji była na tyle duża, że zrobiła w drzwiach samochodu olbrzymią dziurę. Zaskoczeni zamachowcy zobaczyli, jak Heydrich opuszcza samochód o własnych siłach. Przekonani, że nie udało im się go zabić rzucili się do ucieczki. Heydrich ruszył w pogoń za nimi, ale po kilku krokach upadł i stracił przytomność.

Rannego Heydricha przetransportowano do szpitala, w którym dokonano operacji m.in. usunięcia pękniętej śledziony. Poza połamanymi żebrami rany nie były bardzo poważne. Kilka dni później okazało się jednak, że doszło w organizmie do infekcji, której lekarze nie byli w stanie zwalczyć. Heydrich zmarł 4 czerwca 1942 roku. Pogrzeb, który odbył się w Berlinie był wielką nazistowską manifestacją. Podczas ceremonii osobiście głos zabrał Hitler. Tak pogrzeb Heydricha zapamiętał jego współpracownik Walter Schellenberg:

Była to bardzo spektakularna uroczystość, która wykazała talent Himmlera w urządzaniu podobnych widowisk. W swoich przemówieniach zarówno Hitler, jak i Himmler mówili o człowieku o żelaznym sercu (…) Po złożeniu trumny do grobu zobaczyłem ku mojemu zdziwieniu, że Canaris płacze (…).

W odwecie za śmierć Reinharda Heydricha Niemcy zamordowali ponad tysiąc osób.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Gerwath R., Kat Hitlera. Biografia Reinharda Heydricha, wyd. Esprit 2013.

Mrożewski B., Naziści – ikony zła, wyd. Ole 2014.

Schellenberg W., Wspomnienia, wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza 1989.

Wołoszański B., Ten okrutny wiek cz. 2, wyd. Wołoszański - Sensacje XX Wieku 1996.

redakcja: Jakub Jagodziński