Reformator w sutannie – Andrzej Stanisław Załuski i jego plan naprawy Rzeczpospolitej

W odpowiedzi na rosnące od lat zainteresowanie badaczy i naukowców dostępem do obiektów reprezentujących dziedzictwo polskiej nauki powstał projekt Cyfrowego Archiwum Archidiecezji Krakowskiej, zapewniający dostęp online do unikalnych materiałów archiwalnych. W ostatnim czasie zostały w nim udostępnione nowe akta. Wśród nich istotną część stanowią te dotyczące działalności Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego – jednej z najbardziej zasłużonych postaci w historii nie tyle Archidiecezji Krakowskiej, co całej Polski. Szermierz walk o odbudowę upadającej Rzeczpospolitej, reformator Akademii Krakowskiej, współtwórca Biblioteki Załuskich – to tylko niektóre z określeń opisujących jego zasługi. Czym duchowny zapisał się na kartach polskiej historii?

Andrzej Stanisław Kostka Załuski pochodził z senatorskiej, średnio zamożnej rodziny. Urodził się 2 grudnia 1695 roku jako syn wojewody rawskiego Aleksandra Józefa i Teresy Potkańskiej. Otrzymał staranne wykształcenie, które – dzięki wsparciu stryja Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, pełniącego funkcję biskupa kijowskiego, później płockiego i warmińskiego – otworzyło mu drzwi do kariery i wielu wysokich stanowisk i urzędów, zarówno kościelnych, jak i państwowych.

W taki sposób w 1708 roku, mając trzynaście lat, został kanonikiem krakowskim, zaś trzy lata później otrzymał probostwo płockie. W międzyczasie kontynuował naukę w szkołach pijarskich. Wraz z bratem odbył podróż po Europie, odwiedzając Francję, Niemcy, Holandię i Włochy. W tym ostatnim kraju został nieco dłużej – około 1717 roku na rzymskim Papieskim Uniwersytecie Sapienza uzyskał tytuł doktora obojga praw (rzymskiego i kanonicznego). To wszystko utorowało mu drogę do kariery w strukturach kościelnych.

Kariera kościelna Andrzeja Stanisława Załuskiego

Swoją karierę kościelną Andrzej Stanisław Załuski rozpoczął dość wcześnie i dość ambitnie. Pierwsze biskupstwo – płockie – otrzymał, mając 28 lat – papież Innocenty XII udzielił mu na tę okazję specjalnej dyspensy, prawo kanoniczne wymagało bowiem, aby duchowny obejmujący tę funkcję miał co najmniej 30 lat. Sakrę biskupią przyjął w klasztorze jasnogórskim 13 lutego 1724 roku.

Młody biskup wykazał się licznymi osiągnięciami. Jedno z nich dotyczyło między innymi tzw. tumultu toruńskiego – zamieszek między katolikami a protestantami. Załuski został mianowany jednym z komisarzy powołanych do zbadania sprawy. W przeciwieństwie do króla Augusta II, był on zwolennikiem łagodnego wyroku dla protestujących, czym zaskarbił sobie sympatię i przychylność ewangelików.

Oprócz tego młody biskup dał się również poznać dzięki upartej walce z zabobonami, popularnymi w tamtym czasie na Mazowszu – zarówno wśród chłopów, jak i mieszczan i szlachty. Co więcej, wiarę ludu podzielały też często świecie, a nawet miejscowe trybunały kościelne, co skutkowało często bezprawnym i nieuzasadnionym skazywaniem ludzi pod zarzutem uprawiania czarów. Załuski wypowiedział ostrą walkę tej praktyce, czego wyraz dał zarówno w liście duszpasterskim, jak i w statutach synodu z 1733 roku. Chociaż na tle pozostałych dokonań duchownego jest to jeden z mniej znaczących epizodów, dobrze obrazuje oświeceniowy sposób myślenia i działania duchownego.

W 1735 roku Załuski został awansowany na urząd kanclerza wielkiego koronnego i zgodnie z prawem o incompatibiliach musiał opuścić biskupstwo płockie. W zamian w 1736 roku został nominowany biskupem łuckim. Nie utrzymał jednak długo tej funkcji. Już trzy lata później przeniósł się na biskupstwo chełmińskie. Ostatnim etapem jego kariery kościelnej było zaś biskupstwo krakowskie (1746 rok), na którym pozostał już do końca swojej służby.

Działalność polityczna Załuskiego

Oprócz posługi duszpasterskiej, Andrzej Stanisław Załuski mocno angażował się w życie polityczne kraju. Biskup znany był jako jeden z najwierniejszych zwolenników polityków saskich. Po śmierci króla Augusta II, podobnie jak zaprzyjaźniony mu ród Czartoryskich i Poniatowskich, poparł kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego, podpisując nawet jego elekcję. Interwencja wojsk rosyjskich oraz pobyt w rosyjskim areszcie wymusiły jednak na nim zmianę stanowiska. Po wyjściu na wolność ogłosił poparcie dla Augusta III oraz zadeklarował współpracę z nowym władcą.

W efekcie tego posunięcia w 1735 roku otrzymał upragnioną nominację na urząd kanclerza wielkiego koronnego. Wedle jego brata stało się to jednak w dużej mierze za sprawą poparcia otrzymanego od carycy Anny, dążącej do zorganizowania w Polsce prorosyjskiego stronnictwa. Sam król miał być sceptyczny, gdyż nie ufał do końca Załuskiemu. Szybko to się jednak zmieniło i nowy kanclerz nawiązał bliską współpracę z monarchą, ale i z posłem rosyjskim Hermanem Karlem von Keyserlingiem – szczególnie po wybuchu I wojny śląskiej.

Andrzej Stanisław Załuski był zdecydowanym przeciwnikiem poczynań króla Prus Fryderyka II, dlatego też, jak wielu ówczesnych Polaków, upatrywał w Rosji mocarstwa mogącego ochronić Rzeczpospolitą przed agresją pruskiego władcy. Z czasem jednak twarda polityka Petersburga zaczęła coraz bardziej wystawiać jego wiarę w pomoc wschodniego sąsiada na próbę. Próbował wzmocnić pozycję Rzeczpospolitej, głosząc potrzebę przeprowadzenia wielu reform. Swoje poglądy na ten temat przedstawił między innymi na sejmie grodzieńskim w 1744 roku. Wśród proponowanych zmian znalazło się między innymi stworzenie kolegialnego urzędu zarządzającego skarbem koronnym, zmiany w sądownictwie, w tym głównie w trybunale koronnym oraz postulowana przez niego nie raz aukcja wojska.

Publikację materiału zainspirowały akta udostępnione w okresie 19 – 21 października 2022 roku w Cyfrowym Archiwum Archidiecezji Krakowskiej. Więcej informacji na ten temat: https://caak.upjp2.edu.pl/

Mimo poparcia Czartoryskich nie udało się jednak przeforsować reform – sejm został zerwany przez posłów pruskich i przy cichym przyzwoleniu Rosji. Ostatecznie w 1746 roku Załuski dostał nominację na biskupstwo krakowskie i złożył pieczęć kanclerską.

Działalność kulturalna i oświatowa

Pragnienie przeprowadzenia reform, którego nie udało się zrealizować w działalności państwowej, przełożył na posługę duchowną. Jako biskup krakowski wprowadził wiele zmian w swojej diecezji – wznowił wizytacje archidiakońskie, utworzył seminarium akademickie w Krakowie, podjął też intensywne przygotowania do synodu diecezji krakowskiej – którego już z racji śmierci nie doczekał. Dał się również poznać jako organizator i reformator w sprawach gospodarczych – sprowadzał zagranicznych specjalistów do przemysłu metalurgicznego, utworzył kopalnie srebra i ołowiu, zbudował kilka pieców hutniczych. Szczególne zasługi położył również w dziedzinie edukacji.

Andrzej Stanisław Załuski był jedną z najwybitniejszych postaci polskiego oświecenia. W tym też duchu przystąpił do reformy najstarszej polskiej uczelni. Jako wielki kanclerz Akademii Krakowskiej dążył przede wszystkim do związania uczelni z nowoczesnym rozwojem nauk, a więc stworzenia prymatu nauk ścisłych nad humanistycznymi i do wprowadzenia oraz popularyzowania badań metodą eksperymentalną. Temu miało służyć przede wszystkim wprowadzenie do programu nauczania zajęć z dziedziny matematyki i fizyki.

Chociaż początkowo Załuski spotkał się w tej kwestii z oporem akademików, ostatecznie dzięki jego staraniom w 1757 roku rozpoczęto wykłady nauk matematyczno-fizycznych. Plany reformatorskie Załuskiego nie sprowadzały się jednak wyłącznie do tej dziedziny edukacji. Dążył również do utworzenia w Krakowie wydziału lekarskiego. Ważną jego inicjatywą było również stworzenie na wydziale teologicznym katedry języka hebrajskiego.

Biblioteka Załuskich

Mówiąc o działalności oświatowo–kulturalnej biskupa krakowskiego nie sposób nie wspomnieć o bibliotece. Załuski odziedziczył po stryjach Andrzeju Chryzostomie, Ludwiku Bartłomieju oraz po prymasie Andrzeju Olszowskim, znaczny księgozbiór, który stopniowo powiększał. Od dłuższego czasu nosił się z planami otwarcia biblioteki publicznej.

Początkowo miała ona powstać w Pucku. Plan nie doszedł jednak do skutku, wobec czego biskup postanowił połączyć swoje zbiory z kolekcją brata Józefa Andrzeja i otworzyć bibliotekę w Warszawie. Z różnych względów, związanych z działalnością polityczną biskupa i emigracją jego brata, plany te musiały poczekać. Ostatecznie udało się jednak do nich powrócić.

Chociaż nie obyło się bez trudności i nieporozumień między braćmi, szczęśliwie nie wpłynęły one na plany założenia biblioteki. Jej siedzibę ulokowano w zakupionym przez biskupa w 1736 roku i odpowiednio zaadoptowanym do tego celu pałacu Daniłowiczowskim. Następnie bracia Załuscy uzupełnili swoje zbiory o otrzymaną w prezencie od Marii Karoliny de Bouillon, wnuczki króla Jana III, bibliotekę żółkiewską po Jakubie Ludwiku Sobieskim i 8 sierpnia 1747 roku otworzyli bibliotekę dla publiczności. Biskup Andrzej Stanisław Załuski wziął na siebie finansowanie biblioteki, w testamencie zaś zapisał na jej rzecz pałace Daniłowiczowski i Radziwiłłowski.

Testament reformatora

Mimo rezygnacji z funkcji kanclerza wielkiego koronnego i zaangażowania w rozwój oświatowo–kulturalny, Załuski nie wycofał się całkowicie z życia politycznego. Wciąż aktywnie komentował bieżące wydarzenia i zajmował głos w żywotnych dla kraju kwestiach. W sposób szczególny krytykował liberum veto, które uważał za niezgodne z polskim prawem. Nawoływał również do reformy sądownictwa, o której to potrzebie mówił często podczas swojej służby państwowej. Spod jego pióra wyszło mnóstwo pism publicystycznych wytykających wady i słabości państwa oraz zawierających propozycje reform.

Większości z nich nie doczekał ani on, ani Rzeczpospolita. Zmarł w Kielcach, 16 grudnia 1758 roku. Jego ciało pochowano w katedrze wawelskiej, serce zaś złożono w kościele św. Trójcy w Kobyłce. Swój ślad zaznaczył w wielu dziedzinach funkcjonowania państwa – w sferze kulturalnej, oświatowej, gospodarczej czy politycznej. Jako człowiek oświecenia dostrzegał rosnącą słabość państwa polskiego i potrzebę jego gruntownej reformy, do czego niestrudzenie wzywał. Chociaż nie udało się jej dokonać, na kartach polskiej historii zapisał się jako jeden z najbardziej światłych umysłów przedrozbiorowej Rzeczpospolitej.

Publikację materiału zainspirowały akta udostępnione w okresie 19 – 21 października 2022 roku w Cyfrowym Archiwum Archidiecezji Krakowskiej. Więcej informacji na ten temat: https://caak.upjp2.edu.pl/

Bibliografia

Źródła

• Acta Gratiosa, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Cyfrowe Archiwum Archidiecezji Krakowskiej.

• Załuski A. S. Konstitucya, Kraków 1749.

Opracowania

• Bańkowski P., Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1959.

• Góralski W., Andrzej Stanisław Załuski, biskup płocki (1723–1736) wobec zjawiska zabobonów i czarów, „Notatki Płockie. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, 3(128), 1986.

• Kanior M., Zasługi biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego dla Akademii Krakowskiej, „Folia Historica Cracoviensia”, 7(167), 2016.

• Sumarcz J. W., Andrzej Stanisław Załuski biskup płocki jako ustawodawca, „Prawo Kanoniczne”, 9(3–4), 1966, [dostęp: 3.11.2022 r.]

• Szwaciński T., Załuski Andrzej Stanisław, [dostęp: 3.11.2022 r.]