Rafał Łatka – „Episkopat Polski wobec stosunków Państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970-1989” – recenzja i ocena
Rafał Łatka – „Episkopat Polski wobec stosunków Państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970-1989” – recenzja i ocena
Rafał Łatka (ur. 1985) jest wybijającym się historykiem młodego pokolenia. Ten pracownik naukowy Biura Badań Historycznych IPN zajmuje się przede wszystkim historią Kościoła katolickiego w Polsce okresu PRL i jest autorem licznych publikacji poświęconych temu zagadnieniu.
Najnowsza książka Łatki opisuje relacje między Kościołem katolickim a władzami PRL w niezwykle ważnym okresie – naznaczonym społecznymi reperkusjami wydarzeń grudniowych, narodzin i działalności opozycji demokratycznej wobec komunizmu (lata 70. XX wieku), pierwszego dziesięciolecia pontyfikatu Jana Pawła II (1978-1989) oraz okresu „Solidarności” (1980-1989). Autor kończy swoją narrację na wyborach kontraktowych z 4 czerwca 1989 roku. Bazą źródłową książki jest szeroko zakrojona kwerenda źródłowa przeprowadzona m.in. w Archiwum Akt Nowych, Archiwum IPN, a także w archiwach kościelnych. Autor korzystał także z relacji ustnych, prasy oraz wielu opracowań.
Jeśli chodzi o treść publikacji, to za jedno z najcenniejszych spostrzeżeń autora uważam obalenie pokutującego dotychczas mitu, jakoby w okresie rządów Gierka i Jaruzelskiego władze komunistyczne wykazywały rzeczywiste chęci do polepszenia swoich relacji z Kościołem. Zarówno jeden i drugi I sekretarz KC PZPR byli tak samo wrogo nastawieni do Kościoła, jak wcześniej Bierut i Gomułka, czego dowodzą chociażby takie fakty, jak utworzenie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „D” w Departamencie IV MSW (1973), której metody walki z Kościołem były nielegalne nawet z punktu widzenia ówczesnego prawa, czy powoływanie kleryków do służby wojskowej, w ramach represji przeciwko Kościołowi – służba wojskowa prowadzona była w stosunku do nich w taki sposób, aby zniechęcić ich do powołania kapłańskiego (zrezygnowano z tego dopiero w 1980 roku). Oprócz tego warto także wspomnieć o wytycznych Wydziału Ideologicznego KC PZPR z września 1984 roku:
1. Popularyzować marksistowsko-leninowskie założenia stosunku do religii oraz upowszechniać zasady polityki wyznaniowej PRL.
2. Wyjaśnić, że dialog i współdziałanie między państwem a Kościołem nie oznaczają zawieszenia konfrontacji światopoglądowej.
3. Odsłaniać prawdę o zachowaniach Kościoła, jego dostojników na przestrzeni dziejów Polski, a także wkład nierzymskokatolickich wyznań na kulturę materialną i duchową narodu polskiego.
4. Informować opinię publiczną o negatywnych przejawach życia osób duchownych. (s. 602)
Ustępstwa władz PRL wobec Kościoła pod koniec lat 70. i w latach 80. XX w. rzeczywiście miały miejsce (chociażby wspomniana wcześniej likwidacja służby wojskowej kleryków), ale były one spowodowane czynnikami zewnętrznymi, przede wszystkim działalnością „Solidarności”, w dialogu z którą komuniści potrzebowali pośrednictwa Kościoła. A to wymuszało różnorakie ustępstw na jego rzecz i ogólne łagodzenie polityki wobec niego.
Jeśli chodzi o działalność Kościoła w tym okresie, to trzeba wspomnieć, że wbrew powszechnemu mniemaniu był on do pewnego stopnia zdystansowany do opozycji demokratycznej i „Solidarności”, uważając, że radykalna zmiana ustroju jest nierealna. Przyczyną tego była obawa przed interwencją sowiecką w Polsce, tak jak to się stało na Węgrzech w 1956 roku i w Czechosłowacji w 1968 roku. Dlatego też, kardynał Stefan Wyszyński uważał, że „Solidarność” powinna być ruchem odnowy społecznej, który powinien forsować zmiany tylko w sferze społeczno-zawodowej, a nie domagać się zmiany ustroju Państwa. Jeszcze większy dystans do „Solidarności” wykazywał jego następca na stanowisku prymasa Polski, kardynał Józef Glemp. Kościół otaczał jednak opieką represjonowanych działaczy opozycji demokratycznej, czego przejawem była chociażby działalność Prymasowskiego Komitetu Pomocy Internowanym w czasie stanu wojennego (1981-1983). Na koniec trzeba wspomnieć o dużym zaangażowaniu Kościoła w rozmowy Okrągłego Stołu w 1989 roku i wspieraniu „Solidarności” w czasie kampanii wyborczej przed wyborami czerwcowymi.
„Episkopat Polski wobec stosunków Państwo-Kościół...” to praca, która pomimo naukowego charakteru może zainteresować czytelników pamiętających czasy omawiane na jej kartach. W opinii Łatki ostatnie dwie dekady PRL-u były z perspektywy Kościoła bardzo dobre, do czego przyczyniła się zwłaszcza pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do kraju. Autor wytyka też hierarchom nadmierną zachowawczość postaw wobec systemu, co skutkowało pod pewnymi względami zaniechania rozliczenia z nim już w III Rzeczpospolitej. To dowód na aktualność tej pracy i jej niewątpliwe znaczenie dla współczesnej debaty publicznej, niezależnie od tego, czy przyjmiemy optykę autora.
Wydawnictwo IPN przyzwyczaiło nas do starannego wydawania swoich publikacji. I opinię tę można powtórzyć w stosunku do recenzowanej pozycji. Pewną ciekawostką jest fakt, iż wydawca nie zastosował wkładki zdjęciowej, a zamieścił fotografie czarno-białe, a nawet kolorowe w tekście właściwym.
Książka Rafała Łatki w sposób niezwykle interesujący, a zarazem głęboko kompetentny ukazuje skomplikowane relacje w trójkącie Kościół – komuniści – opozycja w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Gorąco zachęcam do jej lektury!
