Pu Yi: kim był ostatni cesarz Chin?

Przytoczona scena pochodzi z monumentalnego filmu Bernardo Bertolucciego pt. „Ostatni cesarz”. Pu Yi w trakcie życia był nim trzykrotnie, po raz ostatni jako zdrajca.

Pu Yi – przyszły cesarz, ale jeszcze dziecko

Pu Yi urodził się w Pekinie 7 lutego 1906 roku, pięć lat po upadku powstania bokserów, kiedy Chiny były pogrążone w głębokim kryzysie i stanowiły de facto półkolonię światowych mocarstw. Ojciec Pu Yi, Zaifeng, był drugim księciem Chun oraz członkiem mandżurskiego klanu Aisin Gioro, władającego Chinami nieprzerwanie od XVII wieku jako dynastia Qing. Matka Pu Yi, Youlan, była córką wysokiego mandżurskiego urzędnika z klanu Guwalgiya. Natomiast jego stryjem był cesarz-reformator Guangxu (po fiasku „stu dni reform” odsunięty od władzy i uwięziony przez wszechwładną cesarzową wdowę Cixi).

W listopadzie 1908 roku 73-letnia Cixi zachorowała na dyzenterię, jej stan był bardzo ciężki. Przed śmiercią postanowiła uporządkować sprawy sukcesji tronu. 13 listopada wezwała do siebie ojca Pu Yi i mianowała go regentem. Tym samym los cesarza Guangxu został przesądzony, Cixi postanowiła go zabić (Guangxu podano truciznę, po której zmarł 14 listopada). Później cesarzowa wdowa kazała przyprowadzić do siebie Pu Yi. Ten nie chciał opuścić rodzinnego domu, ale mógł się tylko bronić krzykiem i płaczem... Wola Cixi została spełniona, dziecko zabrano do Zakazanego Miasta i ogłoszono cesarzem (z oczywistych przyczyn o wszystkim decydował jego ojciec oraz wdowa po Guangxu). Pu Yi miał wówczas zaledwie 2 lata i 10 miesięcy. Dzień później zmarła cesarzowa wdowa.

Po intronizacji Pu Yi, trwający w Chinach kryzys jeszcze się pogłębił. Postępowała inflacja, ryż drożał, a w prowincjach wybuchały bunty. Chiński naród tracił cierpliwość do nieudolnych Mandżurów (właściwie nigdy ich w pełni nie akceptował i uważał za obcych ciemiężycieli). W 1911 roku wybuchło powstanie w Wuhanie, które przekształciło się w ogólnokrajową rewolucję Xinhai (nazwa od roku w chińskim kalendarzu).

Zryw ten doprowadził do abdykacji Qingów, którą 12 lutego 1912 roku podpisała cesarzowa wdowa Longyu. Wcześniej uzyskała przyrzeczenie dobrego traktowania dla członków swojej dynastii, w tym zachowania części przywilejów dla Pu Yi. Sam dekret po raz pierwszy pozbawił jednak Pu Yi symbolicznego Mandatu Niebios, kończąc jednocześnie 268-letnie panowanie Qingów i przeszło dwa tysiące lat istnienia cesarskiej monarchii w Chinach. Wielu nie zdawało sobie wówczas sprawy, że Chiny czekają długie lata anarchii.

Młodość Pu Yi w Zakazanym Mieście

Zgodnie z „Przyrzeczeniem dobrego traktowania” Pu Yi zachował swój cesarski tytuł. Dodatkowo miał otrzymywać roczną pensję w wysokości 4 milionów taeli srebra. Pozwolono mu także przebywać czasowo w Zakazanym Mieście.

Były cesarz mieszkał tam wraz z czterema „Ich Wysokościami Małżonkami”, czyli wdowami po poprzednich cesarzach, oraz rzeszą eunuchów. Pu Yi, zgodnie z dworską etykietą, musiał tytułować je swoimi matkami, co wynikało z tradycyjnego systemu hierarchii władzy i rodziny w Chinach. Na dworze służyło ponad tysiąc eunuchów, którzy zajmowali się spełnianiem wszelkich zachcianek młodego cesarza:

Kiedyś w wieku siedmiu czy ośmiu lat postanowiłem (uznając ów pomysł za genialny) sprawdzić, czy usłużni eunuchowie naprawdę są gotowi wykonać każdy rozkaz „boskiego Syna Niebios”. Upatrzyłem sobie jednego i wskazując jakiś śmieć na podłodze zawołałem: Zjedz to! On rzeczywiście przyklęknął i zjadł śmieci

Innym razem Pu Yi strzelał z wiatrówki w okna pomieszczeń zajmowanych przez eunuchów. Jego poczynania starała się powściągnąć niania Wang, która była również jego mamką. Pu Yi traktował ją jak własną matkę, ponieważ jego biologiczna rodzicielka nigdy nie uczestniczyła w jego wychowaniu. W 1921 roku biologiczna matka Pu Yi popełniła samobójstwo, co było tragicznym finałem ich i tak chłodnej relacji. Kiedy Pu Yi skończył 8 lat, „ich wysokości małżonki” postanowiły usunąć nianię z Zakazanego Miasta. Były cesarz bardzo to przeżył: „Bez wahania oddałbym za nią moje cztery matki, na próżno jednak płakałem i krzyczałem”- pisał.

W tym czasie Yuan Shikai rozbudził wśród byłych qingowskich dostojników nadzieję na restaurację monarchii i powrót Pu Yi na tron. W tym celu rozpoczął działania mające na celu zbadanie nastrojów społecznych. Planował też wydać swoją córkę za Pu Yi. Była to jednak jedynie polityczna manipulacja, którą zwodził dworskich urzędników. Owszem Yuan chciał restauracji, ale z sobą w roli cesarza. Oficjalnie sam wstąpił na tron 12 grudnia 1915 roku i panował jedynie 83 dni, ponieważ musiał ustąpić z powodu niezadowolenia społecznego.

Ponowna szansa na powrót Qingów do władzy pojawiła się w 1917 roku. Wówczas Zhang Xun, były generał dynastii Qing i jej lojalista, zajął Pekin, dążąc do przywrócenia monarchii. 1 lipca proklamował monarchię. Czerpał z tego osobiste korzyści, ponieważ został mianowany jednym z regentów młodocianego Pu Yi. Rządy tego ostatniego trwały jednak zaledwie 12 dni – zostały brutalnie zakończone przez oddziały wierne republice, które szybko stłumiły próbę restauracji.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

W marcu 1919 do Zakazanego Miasta przybył Reginald Johnston. Ten były urzędnik kolonialny został guwernerem nastoletniego Pu Yi. Wkrótce Szkot urósł w oczach Pu Yi do rangi autorytetu. Również sama cywilizacja zachodnia stała się obiektem jego zachwytów:

Wszystko u Johnstona wydawało mi się w pierwszym gatunku, z przyjemnością wdychałem nawet woń naftaliny bijącą z jego ubrań. Wpoił mi przekonanie, że najinteligentniejszymi i najkulturalniejszymi ludźmi na świecie są Europejczycy

Fascynacja Zachodem przybierała u Pu Yi dziwaczne formy. Przykładowo kazał, by zwracano się do niego per Henryk, a w wypowiedziach posługiwał się mieszaniną angielskiego i swojego ojczystego języka. Z inspiracji Johnstona, Pu Yi zdecydował się też na obcięcie tradycyjnego warkocza. Wreszcie podjął plany studiowania na Oksfordzie.

W 1921 roku zdecydowano, że Pu Yi powinien się ożenić. Przedstawiono mu kandydatki na żonę. Pu Yi miał dokonać wyboru na podstawie zdjęć, które były niewyraźne. Jego pierwszym wyborem była Wen Hsiu z klanu Ordet. Nie została jednak zaakceptowana przez jej Wysokość Małżonkę Tuan Kang (Pu Yi nie posiadał sprawczości nawet przy wyborze żony) i Pu Yi musiał zdecydować się na Wan Rong z klanu Gobulo. To nie spodobało się dwóm pozostałym cesarskim małżonkom. Problem rozwiązano więc w satysfakcjonujący wszystkich sposób – Pu Yi poślubił obie kandydatki. W ten sposób równolatka Pu Yi, Wan Rong, została pierwszą i najważniejszą małżonką, a Wen Hsiu drugą i o niższej randze. Ślub miał miejsce zimą 1922 roku.

Błąkanie się...

W lutym 1923 roku Pu Yi postanowił uciec z Zakazanego Miasta, by móc studiować w Anglii. Wyjazd udaremnił jeden z eunuchów, który doniósł o jego planach. Ze złotej klatki nie było ucieczki. W ramach zemsty Pu Yi wydał rozkaz wypędzenia eunuchów z Zakazanego Miasta. W listopadzie 1924 roku, do Pekinu wkroczyły oddziały lokalnego watażki Feng Yuxianga. Wysłał on do Zakazanego Miasta posła ze specjalnym pismem. W dokumencie tym nakazano, aby rodzina Qingów niezwłocznie opuściła Zakazane Miasto. Informowano również, że republika przestaje honorować cesarski tytuł Pu Yi, a ten odtąd staje się zwykłym obywatelem.

Były cesarz przeniósł się do pałacu swojego ojca. Z powodu obaw o życie planował ucieczkę z rąk republikańskiej Armii Narodowej. Od momentu, kiedy wspomógł ofiary trzęsienia ziemi w Japonii swoim majątkiem, jego ministrowie utrzymywali stały kontakt z japońskimi wojskowymi. To właśnie przy ich pomocy Pu Yi zdołał uciec do Dzielnicy Poselskiej w Pekinie. Tam został przyjęty przez japońskiego posła Yoshizawę. W lutym 1925 roku Pu Yi pod eskortą Japończyków udał się do japońskiej koncesji w Tiencinie. Zakupił w mieście nawet dom, który odtąd miał pełnić funkcję jego cesarskiej rezydencji.

W 1927 roku w Japonii premierem został Giichi Tanaka. Polityk nie krył się z japońskimi pretensjami do północno-wschodnich Chin, czyli terenów Mandżurii. Czynnik ten oraz przychylność chińskiego watażki Zhang Zuolina rozbudziły w Pu Yi nadzieję na rychłą restaurację.

W owym czasie Pu Yi dał się również oczarować byłemu carskiemu generałowi Grigorijowi Siemionowi. By zaskarbić sobie jego przyjaźń, obdarowywał go klejnotami. W zamian biały Rosjanin kreślił przed nim wizję utworzenia z północno-wschodnich Chin antykomunistycznego bastionu, na którego czele miał stanąć Pu Yi. Po pewnym czasie Pu Yi uznał jednak Siemionowa za oszusta.

W 1928 roku wojska Chiang Kai-sheka ponownie zjednoczyły Chiny. Jeden z jego oddziałów wkroczył do Doliny Malan, gdzie znajdowały się groby Qingów. Żołnierze republikańscy zbezcześcili je i dopuścili się rabunku. Całe wydarzenie wstrząsnęło Pu Yi i wywołało w nim pragnienie zemsty na Republice.

Pu Yi: papierowy cesarz

We wrześniu 1931 roku Japończycy wysadzili pociąg na odcinku należącej do nich Kolei Południowomandżurskiej. Spowodowanie eksplozji przypisali Chińczykom. Była to prowokacja Armii Kwantuńskiej, sztuczny casus belli do rozpoczęcia inwazji na Mandżurię. Całe wydarzenie przeszło do historii jako incydent mukdeński. W wyniku tej intrygi Japończycy rozpoczęli inwazję i wkrótce podbili całą Mandżurię.

Dworzanie Pu Yi śledząc te wypadki byli pełni nadziei, a były cesarz postanowił niezwłocznie udać się na północny wschód. Rozpoczął też pertraktacje odnośnie ustroju przyszłego państwa z pułkownikiem Kenji Doiharą. W podróż udał się 10 listopada. Drogę do portu w Tiencinie pokonał ukryty w bagażniku samochodu, by uniknąć wykrycia przez Chińczyków. Dalszą część podróży odbył japońskim statkiem. Wreszcie dotarł do portu Yingkou, gdzie spodziewał się gorącego powitania. Nikt jednak nie stał na nabrzeżu portu oprócz garstki japońskich oficjeli... Później skierowano go do Lüshunu, gdzie miał czekać na dalsze wypadki. W swojej autobiografii określił siebie mianem „króla z talii kart”, bez realnej władzy, czekającego na wyjęcie z talii w odpowiednim momencie przez Japończyków.

Tak też się stało. 28 lutego 1932 r. marionetkowe „Wszechmandżurskie Zgromadzenie” w Shenyangu proklamowało niepodległość Mandżurii z Pu Yi jako marionetkowym prezydentem. Nowe państwo przyjęło nazwę Mandżukuo, czyli Kraju Mandżurskiego.

Polecamy e-book Piotra Bejrowskiego i Natalii Stawarz – „Azja we krwi. Konflikty – zbrodnie – ludobójstwo”

W rzeczywistości Mandżukuo było japońską kolonią. Panował tam wyzysk lokalnej ludności, którą celowo uzależniano od opium. Mandżuria miała być także, za sprawą kolonizacji, środkiem zaradczym na przeludnienie Japonii. Ogromne wpływy w tym quasi-państwie od początku posiadała Armia Kwantuńska, czyniąc z niego swoją bazę wypadową na przyszłą wojnę z Chinami. Zależność polityczna od Japonii przejawiała się także w takich kwestiach jak religia, ponieważ na terenie Mandżukuo oficjalnie ustanowiono shintoizm jako religię państwową.

1 marca 1934 roku miała miejsce intronizacja Pu Yi na cesarza Mandżukuo. Choć jego marzenia pozornie się spełniły, to Mandat Niebios szybko okazał się bezwartościowym świstkiem papieru. Pu Yi nie posiadał praktycznie żadnej władzy, bo o wszystkim decydowali ministrowie i japoński „attache przy dworze cesarskim”– Yoshioka. Ponadto Japończycy śledzili każdy ruch Pu Yi, rozwijając wokół niego siatkę donosicieli.

Aby zacieśnić „współpracę” mandżursko-japońską, brat Pu Yi – Pujie – został przymuszony do poślubienia Japonki. Pu Yi nie posiadał własnych dzieci, dlatego Japończycy liczyli, że dziecko z tego małżeństwa w przyszłości przejmie tron Mandżukuo.

W Mandżukuo, Wan Rong borykała się z coraz większym uzależnieniem od opium, którego paliła blisko 2 uncje dziennie. Cesarzowa czuła się osamotniona, ponieważ Pu Yi wolał spędzać czas z dworskimi paziami (był biseksualny). Wan Rong zaczęła więc romansować ze służącymi. Jednemu z nich urodziła córkę. Niestety dziecko zaraz po narodzinach zostało zabite. Według jednych źródeł morderstwa dokonano na rozkaz Japończyków obawiających się, że Pu Yi doczekał się następcy. Według innych, zabójstwo miał zlecić sam Pu Yi, powodowany egoistyczną troską o swoje dobre imię. Utrata dziecka była wstrząsem dla Wan Rong i wywołała u niej chorobę psychiczną (Wan Rong zmarła w 1946 r. w chińskim więzieniu).

9 sierpnia 1945 zakończyła się historia Mandżukuo. Zgodnie z porozumieniami jałtańskimi, Sowieci rozpoczęli inwazję na Mandżurię. Japończycy nie mieli szans, a potężna Armia Kwantuńska okazała się „papierowym tygrysem”. 16 sierpnia Pu Yi abdykował po raz trzeci, tym razem w charakterze zdrajcy Chin. Następnie próbował przedostać się do Korei. Wylot miał się odbyć z lotniska w Mukdenie, lecz kiedy Pu Yi był już w samolocie, na płycie lotniska pojawiły się oddziały sowieckie. Pu Yi został schwytany i zabrany do ZSRR.

Reedukacja i dalsze losy w ChRL

Pu Yi wraz z wysokimi dygnitarzami Mandżukuo został przewieziony do Czyty. W miejscu internowania traktowano go bardzo dobrze, posiadał nawet lokajów. Później przewieziono go do Chabarowska. Tam już nie miał służby, ale za to usługiwali mu krewni. W 1946 r. Pu Yi złożył zeznania jako świadek przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu w Tokio. Przyjął taktykę nieobciążania siebie i unikania odpowiedzialności. William Webb, przewodniczący trybunału, oburzony jego zeznaniami kazał mu wyjść z sali, uznając, że dalsze przesłuchanie nie ma sensu. W lipcu 1950 r. Pu Yi został przekazany przez Sowietów Chinom. Ekscesarz Mandżukuo był pewien, że Chińczycy go zabiją. Jednak ci mieli wobec niego zdecydowanie inne plany.

Skazali go na 10 lat więzienia i umieścili w więzieniu dla zbrodniarzy wojennych w Fushunie. Tam został poddany reedukacji w duchu komunistycznym. Początkowo dzielił celę z członkami rodziny, którzy byli gotowi we wszystkim go wyręczać. Później został przeniesiony do innej celi. Z dala od służby, z dala od usłużnych mu krewnych, ujawniła się życiowa bezradność Pu Yi:

Przez czterdzieści lat nigdy nie zawijałem kołdry, nie słałem łóżka, nie wylewałem wody po myciu. Nigdy sam nie umyłem nóg i nie zasznurowałem trzewików. Nigdy nie miałem w ręku chochli, noża, nożyczek, igły czy nitki. Było mi bardzo trudno radzić sobie samemu (Pu Yi, Byłem ostatnim cesarzem Chin).

Dawny władca Mandżukuo musiał się uczyć samodzielności od podstaw. Spadł też z niego nimb boskości: „po raz pierwszy ludzkim oczom ukazano obraz ofermy, a nie istoty wyższej”, pisał w swojej biografii.

W teorii reedukacja Pu Yi zakończyła się sukcesem. Można też ją uznać za kolejna „kolaborację”, tyle że z chińskimi komunistami. Niemniej więzienie nauczyło Pu Yi samodzielnego życia.

17 września 1959 r. rząd ogłosił amnestię i Pu Yi wyszedł na wolność. Rozpoczął pracę w charakterze ogrodnika w Pekińskich Ogrodach Botanicznych, co miało symbolizować jego transformację w zwykłego obywatela. W 1960 r. przywrócono mu prawa wyborcze, tym samym ekscesarz Pu Yi został pełnoprawnym obywatelem Chińskiej Republiki Ludowej. W tym samym roku został też archiwistą w Komisji Materiałów Historycznych Ogólnochińskiego Komitetu Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej Chin. Rozpoczął również prace nad swoją autobiografią. W 1962 r. ponownie ożenił się. Jego wybranką została 37–letnia pielęgniarka Li Shuxian. Małżeństwo miało charakter propagandowy i na jego zawarcie naciskał sam przywódca, Mao Zedong. Li uważała Pu Yi za ofermę, a ich związek był bliski rozpadowi. Rozwodowi zapobiegła jednak osobista interwencja premiera Zhou Enlai.

Pu Yi zmarł na raka nerek 17 października 1967 r. Został pochowany w Pekinie.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

A. Puławski (red.), Historia nowożytna Chin, „Książka i wiedza”, Warszawa 1978.

E. Behr, The Last Emperor, Futura, Toronto 1987.

G. W. Astafiew, W. N., M. I. Składkowskij, Najnowsza historia Chin 1917- 1976, „Książka i wiedza”, Warszawa 1976.

J. Carter, The sad reign of Manchukuo’ s only emperor, The China Project 01. 03. 2023, online: https://thechinaproject.com/2023/03/01/the-sad-reign-of-manchukuos-only-emperor/, (dostęp: 14. 11. 2024)

J. Chang, Konkubina, która stworzyła współczesne Chiny, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2021.

M. Wood, Chiny. Portret cywilizacji, Wydawnictwo W. A. B., Warszawa 2022.

Pu Yi, Byłem ostatnim cesarzem Chin, t. 1, 2, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988.

redakcja: Jakub Jagodziński