Propaganda antykościelna Polski Ludowej (wybrana problematyka)

Jednym z podstawowych ideologicznych celów wszystkich państw komunistycznych była walka z religią. Nie inaczej było w sytuacji Polski Ludowej. W walkę ze związkami wyznaniowymi zaangażowany był cały aparat państwowy i partyjny (najpierw Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej). Walkę z Kościołem zaczęto systematycznie prowadzić w roku 1948, wcześniej bowiem polscy komuniści mieli inne priorytety – likwidację partyzantki niepodległościowej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, a następnie ustabilizowanie swojej władzy. Po „rozwiązaniu” tych problemów Kościół katolicki pozostawał najważniejszym wrogiem państwa komunistycznego co najmniej do sierpnia 1980 r.

Proces księży kurii krakowskiej, styczeń 1953 r.

Jednym z najistotniejszych narzędzi używanych przez władze Polski Ludowej do walki z Kościołem była propaganda. Pierwszym jej obiektem było duchowieństwo zaangażowane w pomoc partyzantce niepodległościowej. Niemniej początkowo działania te nie przybrały tak intensywnego charakteru jak w późniejszym okresie (ze względu na inne priorytety propagandowe, jak choćby obrzydzenie Armii Krajowej i próby tworzenia „nowego człowieka”). Ataki prasowe wymierzone w Kościół zaczęły jednakże systematycznie przybierać na sile i stawały się coraz ważniejszym elementem nagonek prasowych. Najbardziej charakterystycznym i jednocześnie najlepiej opisanym w literaturze przedmiotu przykładem tego typu działań była akcja propagandowa w czasie tzw. „procesu kurii krakowskiej”. Jej plan był wpisany w szerszy scenariusz walki z duchowieństwem i akcja ta została od początku do końca wyreżyserowana. Duchowni skazani w procesie byli przedstawiani jako szpiedzy Watykanu i osoby kompletnie zdemoralizowane. Atak propagandowy był wymierzony nie tylko w księży oskarżanych w procesie, ale również w krakowską kurię i jej zmarłego metropolitę kardynała Adama Stefana Sapiehę. Wśród epitetów, jakimi oczerniano duchownych, były takie jak: esesmani, czarnogiełdziarze, spekulanci. Do tej akcji władz zaangażowano również twórców kultury. Jednym z przykładów może być „ostrzeżenie” Sławomira Mrożka:

[…] nie ma zbrodni, której byśmy się po nich nie mogli spodziewać. Zaciekłość niedobitków będzie tym większa, tym bardziej będą się upodabniać do SS-manów, do „rycerzy płonącego krzyża” – Ku-Klux-Klanu, do brunatnych i czarnych koszul – występując w tym samym, co SS-mani, krzyżowcy, koszule i inni falangiści interesie.

Inną z form ataku propagandowego na Kościół można było zaobserwować w 1965 r. po wystosowaniu przez biskupów polskich Orędzia do biskupów niemieckich. Skoncentrowano się wtedy na dwóch osobach: na prymasie Stefanie Wyszyńskim i arcybiskupie Karolu Wojtyle. Użyto przede wszystkim resentymentów antyniemieckich, wciąż bardzo żywych w społeczeństwie polskim po II Wojnie Światowej. Szczególnie bolesnym ciosem było zainspirowanie krytycznego listu pracowników zakładów Solvay do późniejszego Jana Pawła II. Przy pomocy nagonki prasowej władzom udało się utrwalić przekonanie, że biskupi działali wbrew interesom państwa, przekroczyli swoje kompetencje i weszli w sferę zarezerwowaną dla rządu PRL. Akcja ta okazała się równie skuteczna co ta przy „procesie kurii krakowskiej”, do teraz zresztą niektóre środowiska uważają, że list Episkopatu był nadużyciem popełnionym przez biskupów.

Błogosławiony ks. Jerzy Popiełuszko

Ostatnia z propagandowych akcji władz, na jaką chciałbym zwrócić uwagę, wiąże się z procesem morderców księdza Jerzego Popiełuszki. Dla nikogo nie powinno być zaskoczeniem, że podobnie jak w przypadku innych głośnych spraw sądowych okresu Polski Ludowej toczył się on według ściśle określonego scenariusza. Jego integralnym elementem były antyklerykalne wypowiedzi oskarżonych nagłaśniane przy pomocy prasy i telewizji. Nie mniejszą rolę miał do spełnienia rzecznik rządu Jerzy Urban, który przy pomocy swoich wystąpień telewizyjnych i artykułów w gazetach starał się zdyskredytować duchowieństwo. Główną tezą, jaką w nich kolportowano, było zaangażowanie polityczne duchownych wraz ze wskazywaniem konkretnych przykładów. Można w tym miejscu wymienić, oprócz ataków na ks. Popiełuszkę, chociażby tekst Urbana pt. „Balast” z kwietnia 1986 r. wymierzony w ks. Kazimierza Jancarza, przedstawiający go jako nielojalnego wobec kardynała Macharskiego.

Inną metodą używaną do zwalczania Kościoła były próby rozbicia jego jedności. Intensywnie organizowano tzw. „ruch księży patriotów” czyli duchownych w służbie Polski Ludowej. Jednym z elementów, jakie do tego posłużyły, było utworzenie dla nich organu prasowego – „Głosu kapłana”, później zaś – „Kuźnicy kapłańskiej”. Wszelkie inicjatywy tego ruchu mocno nagłaśniano we wszystkich gazetach (przede wszystkim w „Trybunie Ludu”).

Bolesław Piasecki

Zorganizowano także organizacje „katolickie” pod auspicjami władz. Były one w różnym stopniu uzależnione od dygnitarzy partyjnych. Najistotniejszą z nich był PAX, którego pomysłodawcą i twórcą był Bolesław Piasecki. Środowisko to posiadało swój własny dziennik – „Słowo Powszechne”, w którym propagowane idee współistnienia katolików z socjalizmem. Mimo aspiracji Piaseckiego, Kościół nigdy nie wyraził zgody na to, aby jego organizację nazwać mianem katolickiej. Inny wymiar miała działalność środowisk „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”. Mimo, że obecnie w historiografii dominuje teza o ich opozycyjności, to w znacznej mierze jest ona dyskusyjna. Stopień inspirowania wyżej wspomnianych środowisk przez władze nie został jeszcze dokładnie zbadany. Jednak sądząc po ilości agentury w tych środowiskach i powiązań personalnych, można go oceniać jako znaczny, przy czym wydaje się być większy niż w przypadku PAX. Działania tych grup można oceniać jako tzw. łagodne środki propagandowe, co wcale nie znaczy, aby były one mniej skuteczne. Z całą pewnością można natomiast powiedzieć, że środki te miały na celu osłabienie pozycji Kościoła w ramach systemu PRL-owskiego, czego niejednokrotnie nie potrafili dostrzec zaangażowani w krytykę prymasa Wyszyńskiego katolicy świeccy.

Szczególnie bolesnym ciosem było zainspirowanie przez SB krytycznego listu pracowników zakładów Solvay do kard. Karola Wojtyły

Władze nie ograniczały się tylko do takich sposobów, korzystano także z innych środków. Kilka z przykładów przedstawia Adam Dziurok, który opisuje je w oparciu o nieznane wcześniej opracowanie mjr. Muranowicza. Cechą wspólną tych działań jest cel, jakim jest próba kompromitacji duchownych. Wachlarz środków, jakich używano był niezwykle szeroki, a jednym z głównych – szerzenie rozmaitych plotek, również przy pomocy prasy.

Warto również wspomnieć o powstałej w 1973 r. tzw. grupie „D”. Do jej zasadniczych celów należała „dezintegracja” czyli, mówiąc prościej, wewnętrzne skłócenie duchowieństwa. Jednym z jej elementów było wydawanie publikacji o charakterze antyklerykalnym mającym na celu kompromitację kapłanów, przede wszystkim tych znanych ze wspierania opozycji. Rozpoczęto również wydawanie periodyku „Ancora”, który wywołał dość duże zamieszanie wśród duchowieństwa. Podjęto także przed II wizytą papieską w PRL nieudaną próbę skompromitowania Jana Pawła II.

Różnorodność środków, przy pomocy których prowadzono w okresie Polski Ludowej walkę z Kościołem, była ogromna. Propaganda była tylko jednym z jej elementów, zresztą wcale nie najbardziej istotnym. Jest to temat, któremu warto jest poświęcić obszerne opracowanie; w swoim tekście chciałem jedynie zwrócić uwagę na najbardziej charakterystyczne elementy propagandy antykościelnej w Polsce Ludowej.

Zobacz też:

• Gdańska młodzież w obronie krzyża
• Kościół mówi komunistom: nie!
• Wielka Polska katolicka
• Represje za ślub
• Pytanie miesiąca (6): Czym zajmowała się Grupa „D” MSW?
• Pytanie miesiąca (3): Jak werbowano duchownych do współpracy z UB i SB?
• Ojciec Honoriusz Stanisław Kowalczyk – duszpasterz studentów i opozycji

Bibliografia:

Archiwa:

• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, oddział w Krakowie, sygn. 066/40, t. 32

Opracowania:

• Bober Sabina, Komu służył PAX, Warszawa 2008.
• Dudek Antoni, Gryz Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2006.
• Dudek Antoni, Pytel Grzegorz, Bolesław Piasecki – próba biografii politycznej, Londyn 1990.
• Dziurok Adam, Metody walki aparatu bezpieczeństwa z Kościołem katolickim. Przykłady działań dezintegracyjnych SB w latach 60 XX wieku, [w:] Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1944–2010. Studia i materiały, red. R. Łatka [w druku].
• Friszke Andrzej, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956–1989, Warszawa 1997.
• Graczyk Roman, Cena przetrwania. SB wobec Tygodnika Powszechnego, Warszawa 2011.
• Kimla Piotr, Kościół katolicki a państwo komunistyczne – spojrzenie na spór doktrynalny, [w:] Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1944–2010. Studia i materiały, red. R. Łatka, Kraków 2013.
• Kisielewski Stefan, Dzienniki, Warszawa 2001.
• Kościół w okowach. Niezłomni Ludzie Kościoła. Sylwetki, red. J. Żaryn, Kraków 2011.
• Lasota Marek, Donos na Wojtyłę. Karol Wojtyła w teczkach bezpieki, Kraków 2006.
• Lasota Marek, Informacja o działalności komórek „D” Pionu IV, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2003, nr 1.
• Łatka Rafał, 27 lat temu zamordowano ks. Jerzego Popiełuszkę.
• Marecki Józef, Stosunki państwo–Kościół w czasach stalinowskich represji, [w:] Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1944–2010. Studia i materiały, red. R. Łatka, Kraków 2013.
• Marek Łucja, Kapłan klasy robotniczej i inteligencji pracującej – ks. Kazimierz Jancarz (1947–1993), [w:] Kościół w okowach. Niezłomni Ludzie Kościoła. Sylwetki, red. J. Żaryn, Kraków 2011.
• Mazur Mariusz, O człowieku tendencyjnym… Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944–1956, Lublin 2009.
• Musiał Filip, Kosmopolita w służbie propagandy, „Nowe Państwo”, 2011, nr 3.
• Musiał Filip, Lasota Marek, Kościół zraniony: proces księdza Lelity i kurii krakowskiej, Kraków 2003.
• Partia z narodem, naród z Kościołem, red. J. Szarek, F. Musiał, Kraków 2008.
• Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1944–2010. Studia i materiały, red. R. Łatka, Kraków 2013.
• Szarek Jarosław, Kościół zraniony (4). Propaganda w procesie kurii krakowskiej, [w:] Partia z narodem, naród z Kościołem, red. J. Szarek, F. Musiał, Kraków 2008.
• Szymkowski Leszek, Agenci SB kontra Jan Paweł II, Warszawa 2012.
• Teczki Wojtyły, Warszawa 2003.
• Urbankowski Bohdan, Czerwona msza, t. 2, Warszawa 2011.
• Żurek Jacek, Ruch „księży patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, Warszawa–Katowice 2009.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Justyna Piątek