„Proletariusze wszystkich krajów...”. Krótki przewodnik po wybranych 'zaprzyjaźnionych' z PZPR partiach komunistycznych Europy i świata (cz. 1)

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (1948-1990) współdziałała na arenie międzynarodowej z „zaprzyjaźnionymi” partiami komunistycznymi. Niektóre z nich sprawowały władzę niepodzielnie (monopartie), inne wiodły prym w systemach hegemonicznych. Kolejną grupę stanowiły te, które musiały działać w warunkach realnie funkcjonujących demokracjach liberalnych. Ich znaczenie w otaczających je systemach politycznych było różne, ale ambicja jedna – sprawowanie władzy. Wszystkie wymienione ugrupowania przez cały powojenny okres utrzymywały ze sobą kontakty, wymieniały doświadczenia i wspierały się wzajemnie w relacjach z państwami kapitalistycznymi, razem tworząc tzw. wspólnotę socjalistyczną. O intensywności tych relacji może świadczyć fakt, że KC Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego tylko w jednym roku (1975) przyjął 980 zagranicznych delegacji innych partii komunistycznych (w tym przedstawicieli związków zawodowych), a członkowie tej partii uczestniczyli w 750 delegacjach zagranicznych. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza w połowie dekady Edwarda Gierka utrzymywała stałe (o różnym znaczeniu i natężeniu) kontakty z ponad 20 partiami tego rodzaju. Jedną z ważniejszych płaszczyzn współpracy była redakcja pisma „Problemy Pokoju i Socjalizmu” („PPiS”). W 1977 r. „PPiS” – czasopismo, które ukazywało się od 1958 r. – wydawano w 50 edycjach narodowych (32 wersje językowe w łącznym nakładzie 560 000 egz.!). Pismo utrzymywano z funduszy wpłacanych przez partie komunistyczne.

Dawny Dom Partii w Warszawie - centrum władzy komunistycznej w Polsce (fot. Piotrus, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa–na tych samych warunkach 3.0 niezlokalizowana).

Celem niniejszego tekstu jest przybliżenie czytelnikowi ogólnych informacji o niektórych partiach typu komunistycznego, których włodarze w latach 1948-1990 utrzymywali „przyjazne” relacje z gospodarzami budynku Komitetu Centralnego PZRP w Warszawie. Artykuł ma charakter popularyzatorski, a intencją autora jest pokazanie, że ruch komunistyczny zdobywał zwolenników w bardzo różnych rejonach świata. Było ich na tyle dużo, że decydowali się oni na tworzenie sformalizowanych struktur za pomocą których wpływali (bądź chcieli wpływać) na otaczający ich świat.

Prezentowane dane odnoszą się do stanu z 1980 r. Zdecydowano się na tę cezurę, ponieważ ugrupowania te były wówczas (w większości) już „dobrze zakorzenione” w polityce międzynarodowej i świadomości obywateli. Niektóre z nich, tak jak PZPR, znajdowało się wówczas u szczytu potęgi (chociaż z zauważalnymi już sygnałami atrofii ideologii marksistowskiej). Ugrupowania „większe” wspierały materialnie i organizacyjnie niewielkie „bratnie” partie komunistyczne. Służył do tego m.in. Międzynarodowy Fundusz Związków Zawodowych Pomocy Lewicowym Organizacjom Robotniczym z siedzibą w Bukareszcie.

Warto podkreślić, iż na początku lat osiemdziesiątych komuniści zachodnioeuropejscy już nie znajdowali się masowo pod przemożnym urokiem osiągnięć „Ojczyzny Proletariatu”. Ich sceptycyzm wobec form rządów komunistycznych w wydaniu sowieckim (i ich satelitów z Warszawy, Berlina, Budapesztu, Bukaresztu i Pragi) narastał w wyniku wydarzeń z 1956 r. (XX Zjazd KPZS, wydarzenia na Węgrzech, „Polski Październik”) oraz wydarzeń w Czechosłowacji (Praska Wiosna 1968 r.).

Część z prezentowanych struktur (duńska, fińska, norweska, hiszpańska, portugalska) stanowiły grupę partii, które od lat siedemdziesiątych nazywa się eurokomunistycznymi. Terminem tym określa się ugrupowania, których członkowie starali się utrzymywać dystans wobec doświadczeń sowieckich oraz chińskich i uznawali odrębność (ekonomiczną, kulturową, polityczną), na których oparto idee komunistyczną w zachodniej części Europy. Należy pamiętać, iż fenomen eurokomunizmu obejmował nie tylko ugrupowania wskazane w niniejszej publikacji.

Legitymacja partyjna KPZS z 1989 r. (domena publiczna).

Analizując skład społeczny każdej partii komunistycznej oraz przywoływane liczby obrazujące ich masowość (tzw. upartyjnienie społeczeństwa) należy pamiętać o kilku istotnych aspektach. Po pierwsze: w ewidencji partyjnej posługiwano się kategorią pochodzenia społecznego, a nie bieżącej pozycji społecznej (zawodowej). Po drugie: często kandydaci do partii podawali „pożądane” pochodzenie społeczne. Chodziło o to, aby już na starcie ułatwić sobie karierę partyjną. Po trzecie (w dużej mierze odnosi się to do okresu stalinowskiego w krajach „demokracji ludowej”): odnotowywano masową liczbę osób pochodzących z „awansu społecznego”, które bez formalnego wykształcenia i należytego przygotowania merytorycznego obejmowały kierownicze stanowiska w przemyśle, administracji czy też wojsku. Dzięki temu mechanizmowi bardzo łatwo było „przejść” w ewidencji partyjnej do kategorii „pracownik umysłowy”. Po czwarte: statystyki „kreowano” tak, aby zadowalały oczekiwania przełożonych zasiadających w komitetach partyjnych wyższego rzędu. Po piąte: w partiach obejmujących władzę dzięki Sowietom po zakończeniu wojny, w początkowych latach ich funkcjonowania panował w Wydziałach Kadr duży bałagan organizacyjny, pogłębiany niskim poziomem fachowości osób odpowiedzialnych za ewidencję partyjną oraz znaczną fluktuacją kadr. Po szóste: dane dotyczące stanu ilościowego partii miały w oczach osób nieprzychylnych partiom legitymizować ich funkcjonowanie. Im pokaźniejsza liczba członków i kandydatów tym „silniejszy” argument, pozwalający wskazywać, że dana partia ma poparcie i jest solidnie „zakorzeniona” w społeczeństwie. Naturalnie nie oznacza to, że prezentowane dane były i są niewiarygodne. Na przykład w bloku państw „demokracji ludowej” następowało zjawisko akceptacji istniejących realiów, a prezentowane dane (np. dotyczące PZPR, KPZS, BPK, RPK) nie są w literaturze przedmiotu a priori podważane. Nie można im jednak ufać bezgranicznie i każdy badacz winien weryfikować oficjalne, partyjne statystyki.

W niniejszym „informatorze” prezentowane są 32 partie polityczne. Świadomie pominięto powstałą w 1921 r. Włoską Partię Komunistyczną (Partito Komunista Italia, PCI), ponieważ jej charakterystyka, ze względu na znaczenie dziś już zapominanego włoskiego ruchu komunistyczne w Europie, zostanie przedstawiona w oddzielnym tekście.

W nawiasach podano rok założenia partii, bądź jej funkcjonowania pod nazwą obowiązującą w 1980 r. Obok nazwy i polskiego akronimu podano nazwę w języku narodowym (poza partią z Korei i Kambodży). W przypadku zmian nazw podano ich starsze wersje wraz z cezurami ich obowiązywania.

Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego – KPZS (od 1952 r.), Коммунистическая партия Советского Союза

Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików) 1898 r.; Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików) 1918-1925 r.; Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) 1925-1952 r.

Leonid Breżniew, I sekretarz KPZS w latach 1964-1982 (fot. Ulrich Kohls, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-F0417-0001-011, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Była to najliczniejsza partia komunistyczna w Europie (jedyną liczniejszą partią komunistyczną na świecie była Komunistyczna Partia Chin, która w 1977 r. miała liczyć około 35 000 000 członków!). Rozwój KPZS, mierzony liczbą członków i kandydatów, był imponujący. Na VIII Zjeździe partii w 1919 r. zebrali się przedstawiciele 313 000 członków partii. W roku 1939 partia liczyła blisko 2 500 000 osób. W 1952 r. do partii należało „tylko” 6 882 000 członków i kandydatów, natomiast w 1980 r. partyjna ewidencja obejmowała około 17 000 000 nazwisk członków i kandydatów. W 1989 r. było już ok. 19 500 000 członków i kandydatów KPZS (dla porównania: Bułgaria w 1985 r. liczyła 8 948 649 obywateli). W 1980 r. robotnicy stanowili 41,6% składu społecznego partii, kołchoźnicy 19,9%, pracownicy umysłowi 48,7% (w nomenklaturze KPSZ opisywani jako „specjaliści z wykształceniem wyższym”). Kobiet było około 24%. Najwyższym organem władzy był zwoływany co pięć lat zjazd partii. W praktyce nie zawsze przestrzegano tej zasady. Delegaci zjazdu dokonywali wyboru członków Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Rewizyjnej. Komitet Centralny wybierał ze swego grona Sekretarza Generalnego Komitetu Centralnego, Biuro Polityczne, Sekretariat Komitetu Centralnego oraz tworzył skład Komitetu Kontroli Partyjnej przy KC PZPR. W republikach związkowych ZSRS – za wyjątkiem Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej – funkcjonowały, będące częścią składową KPZS, partie komunistyczne tych republik. Partia, ze względów na wielki obszar państwa i sposób jego podziału administracyjnego, miała złożoną strukturę. Funkcjonowały: KPZS, jako parta wszechzwiązkowa, następnie republikańskie, obwodowe, krajowe, okręgowe, miejskie i rejonowe organizacje partii, a także organizacje podstawowe (cywilne i wojskowe).

KPZS wydawała m.in. dziennik „Prawda” (nakład 10 600 000 egz.), pismo KC KPZS „Kommunist” (nakład 984 000 egz.) oraz „Partyjnaja Żyzń” (nakład 1 141 500 egz.).

Komunistyczna Partia Czechosłowacji - KPCz (od 1921 r.), Komunistická Strana Československa

W 1980 r. KPCz liczyła około 1 500 000 osób. Po interwencji wojsk Układu Warszawskiego w 1968 r. przeprowadzono w partii czystkę, która wykluczyła z niej około 500 000 członków. Byli oni często pozbawiani także swoich miejsc zatrudnienia. Na początku lat osiemdziesiątych do partii należało 42% robotników, ok. 5,2% chłopów i spółdzielców, 32% pracowników umysłowych oraz 17,5% osób określanych w ewidencji jako „inni” (względnie „pozostali”). Najwyższym organem KPCz był zjazd partii zwoływany co pięć lat. Na zjeździe dokonywano wyboru członków Komitetu Centralnego, a także Centralnej Komisji Kontrolno-Rewizyjnej. Członkowie Komitetu Centralnego wybierali Plenum KC KPCz, które było odpowiednikiem Biura Politycznego KPZS czy też Biura Politycznego PZPR. Ponadto w gestii tego gremium był wybór Sekretariatu KC wraz z Sekretarzem Centralnym. Komuniści słowaccy byli członkami Komunistycznej Partii Słowacji, która stanowiła część składową KPCz i posiadała analogiczne do niej organy władzy.

KPCz wydawała m.in. „Rude Pravo” (nakład 877 000 egz.), miesięcznik „Nova myśl” (nakład 35 000 egz.), „Żivot strany” (nakład 57 000 egz.).

Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec – SED (od 1946 r.), Sozialdemokratische Partei Deutschlands

Ze względów politycznych w polskiej literaturze i czasopismach sprzed 1989 r. podawano nazwę tego ugrupowania, jako Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (NSPJ), jednak formalna nazwa partii odwoływała się do „jedności Niemiec”. W 1980 r. do SED należało 2 100 000 członków i kandydatów (w 1946 r. było 1 100 000 członków). W tej grupie robotnicy stanowili 56,1%, chłopi-spółdzielcy 5,2%, pracownicy umysłowi 20%, a urzędnicy 11, 5%. Najwyższym organem władzy była zwoływany co pięć lat zjazd partii. Na zjeździe dokonywano wyboru członków Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Rewizyjnej. Komitet Centralny wybierał członków Biura Politycznego, Sekretariatu wraz z Sekretarzem Generalnym KC. W gestii Komitetu Centralnego był również wybór osób pracujących w Centralnej Komisji Rewizyjnej.

SED wydawał m.in. „Neues Deutschland” (nakład 1 000 000 egz.), miesięcznik „Einheit” (nakład 320 000 egz.).

Bułgarska Partia Komunistyczna – BPK (od 1919 r.), Българска комунистическа партия

W 1980 r. do BPK miało należeć 821 000 członków i kandydatów (1949 r. 495 658 członków, 1966 r. 593 529 członków), z czego 42,4 % stanowili robotnicy, chłopi i spółdzielcy 21,2%, a pracownicy umysłowi niespełna 31%. W grupie określanej jako „inni” zawierało się 5,5% członków partii. Kobiet-posiadaczek legitymacji partyjnych BPK miało być 30%, co stanowiło znaczny odsetek na tle innych partii komunistycznych. Naczelnym organem władzy był zjazd partii, który obradował co pięć lat. Na zjeździe dokonywano wyboru Komitetu Centralnego i członków Centralnej Komisji Kontrolno–Rewizyjnej. Członkowie Komitetu Centralnego dokonywali wyboru składu Sekretariatu i Biura Politycznego KC BPK wraz z wyborem I Sekretarza KC BPK.

BPK wydawała m.in. „Rabotniczesko Deło” (nakład 660 000 egz.), miesięcznik „Nowo Wreme” (nakład 32 000 egz.).

Rumuńska Partia Komunistyczna – RPK (od 1921 r.), Partidul Comunist Român

Nicolae Ceaușescu, przywódca rumuńskiej partii komunistycznej w latach 1965-1989 (domena publiczna).

Do RPK w 1980 r. należało, według danych oficjalnych, 2 900 000 członków i kandydatów (1948 r. 937 836 członków, 1969 r. 1 915 232 członków). Robotnicy stanowili niewielką, ale jednak, większość członków (54%). Chłopów i spółdzielców było 17%, znaczny był również w ugrupowaniu odsetek kobiet, który oscylował wokół 28%. Zjazd członków RPK był najwyższym organem władzy, podczas niego dokonywano wyboru władz wykonawczych ugrupowania. Wówczas powoływano do życia Komitet Centralny, Centralną Komisję Rewizyjną i Centralne Kolegium Partyjne. Na zjeździe dokonywano również wyboru nowego Sekretarza Generalnego partii. Natomiast Komitet Centralny wybierał Polityczny Komitet Wykonawczy KC i Sekretariat KC. Ponadto Polityczny Komitet Wykonawczy KC powoływał Stałe Biuro KC, na czele którego stał Sekretarz Generalny RPK.

RPK wydawała m.in. dziennik „Scînteia” (nakład 1 400 000 egz.), dwutygodnik „Era Socialista” (nakład 67 000 egz.).

Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza – WSPR (od 1956 r.), Magyar Szocialista Munkáspárt

Komunistyczna Partia Węgier 1918-1956 r.

Partia zrzeszała pod koniec lat siedemdziesiątych 812 000 członków i kandydatów (1957 r. 345 733 członków, 1966 r. 584 849 członków). Na tle pozostałych partii miała bardzo wysoki odsetek członków–robotników wynoszący 62,4%. Chłopi i spółdzielcy stanowili 10,8%, inteligencja 25,3%, a w grupie „pozostałych” rejestrowano 1,5% członków i kandydatów. Najwyższą władzą WSPR był zjazd obradujący co pięć lat. Wówczas wybierano członków Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Rewizyjnej. Członkowie Komitetu Centralnego wybierali najważniejsze organy partyjnej władzy wykonawczej tj. Biuro Polityczne i Sekretariat KC WSPR.

WSPR wydawał m.in. „Népszabadság” (nakład 760 000 egz.), miesięcznik „Társadalmi Szemle” (nakład 36 500 egz.).

Związek Komunistów Jugosławii – ZKJ (od 1919 r.), Savez komunista Jugoslavije

W 1980 r. ZKJ liczył 1 900 000 członków i kandydatów (1968 r. 1 146 084 członków). Robotnicy i rolnicy mieli stanowić łącznie 34% tej grupy. Blisko 25% członków stanowiły kobiety. Na zjeździe ZKJ dokonywano wyboru członków Komitetu Centralnego, którzy powoływali Prezydium KC ZKJ oraz Przewodniczącego ZKJ. W poszczególnych republikach związkowych i okręgach autonomicznych funkcjonowały Związki Komunistów. Działały one na analogicznych zasadach jak partia „centralna” i w oparciu o taką samą strukturę organizacyjną.

ZKJ wydawała m.in. „Komunist” (nakład 250 000 egz.) wydawany w języku serbskim, chorwackim, słoweńskim i macedońskim.

Komunistyczna Partia Kuby – KPK (od 1925 r.), Partido Comunista de Cuba

Fidel Castro i Ernesto Che Guevara, 1961 r. (domena publiczna).

Partia Fidela Castro, która w 1959 r. przejęła rządy na Kubie, liczyła dwadzieścia jeden lat później 240 000 członków (współcześnie około 780 000 członków). Robotnicy i chłopi mieli łącznie stanowić 60% członków KPK. W grupie określanej, jako „administracja i wojsko” miało być aż 40% członków. Kobiety miały stanowić wówczas 13% składu społecznego partii władzy. Najwyższą władzą partii (formalnie) był i wciąż jest zjazd, który wybiera Komitet Centralny. KC wybiera członków Biura Politycznego, Sekretariat KC wraz z I Sekretarzem KC KPK.

KPK wydawał m.in. „Granma” (nakład 600 000 egz.).

Komunistyczna Partia Wietnamu - KPW (od 1930 r.), Đảng Cộng sản Việt Nam

W roku 1980 do KPW miało należeć około 1 600 000 członków i kandydatów (obecnie 3 600 000 członków). Najwyższą władzą w partii jest jej zjazd, który dokonuje wyboru członków Komitetu Centralnego. Komitet Centralny wybiera członków Biura Politycznego KC oraz Sekretariat KC wraz z osobą Sekretarza Generalnego KPW.

KPW wydawała m.in. „Nhân Dân” (nakład 100 000 egz.), „Tap chi Công san” (nakład 18 000 egz.).

Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna - MPL-R (od 1921 r.), Mongol Ardyn Chuwsgalt Nam

W 1980 r. do MPL-R miało należeć około 57 000 członków. W tej niewielkiej społeczności (w porównaniu do liczby członków innych „zaprzyjaźnionych” partii) robotnicy mieli stanowić 32%, chłopi 18,6%, a pracownicy umysłowi ponad 40%. Partia była w dużej mierze sfeminizowana – kobiet miało być aż 42%. Zjazd delegatów był najważniejszą władzą MPL-R. Członkowie zjazdu wybierali Komitet Centralny oraz Centralną Komisję Rewizyjną. Spośród członków KC wybierano Biuro Polityczne, Sekretariat KC wraz z osobą I Sekretarza KC.

MPL-R wydawała m.in. dziennik „Unen” (nakład 110 000 egz.).

Partia Pracy Korei - PPK (1945 r.)

Kim Ir Sen, przywódca Korei Północnej, na plakacie propagandowym (fot. Gilad Rom, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Według oficjalnych danych z 1975 r. PPK miała liczyć 2 000 000 osób (w 1956 r. 1 164 000 członków). Najwyższy organ władzy – Zjazd – wybierał członków Komitetu Centralnego, który dokonywał wyboru ze swego grona Komitetu Politycznego KC, Sekretariatu KC oraz Sekretarza Generalnego KC PPK.

PPK wydawał m.in. dziennik „Rodong Sinmun” (nakład 300 000 egz.).

Laotańska Partia Ludowo-Rewolucyjna - LPL-R (od 1955 r.), Pak Pasason Patiwat Lao

Ludowa Partia Laosu 1955-1972 r.

Partia, w porównaniu do swoich odpowiedniczek w Europie, była małym ugrupowaniem: na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych miała liczyć około 25 000 członków. Jej członkowie, jak podawały oficjalne informatory, mieli wywodzić się z „kręgów inteligencji postępowej i chłopstwa”. Najwyższą władzą był zjazd partii, który dokonywał wyboru członków Komitetu Centralnego. Ten ostatni dokonywał elekcji członków Biura Politycznego KC, Sekretariatu KC oraz Sekretarza Generalnego KC LPL-R. Zjazd powinien odbywać się co pięć lub sześć lat.

LPL-R wydawała dziennik „Sieng Pasason” (nakład nieznany).

Zjednoczony Front Ocalenia Narodowego Kampuczy (od 1978 r.)

Najwyższą władzą był zjazd, który wybierał Komitet Centralny. Z grona członków Komitetu Centralnego wybierano Przewodniczącego KC, wiceprzewodniczącego KC, a także Sekretarza Generalnego KC.

Druga część artykułu

Zobacz też:

• Ateista relikwią. Pogrzeb i mauzoleum Lenina
• Robert Service: Początki komunizmu w USA
• Siedem dni komunistycznej Bułgarii
• Sowieckie czołgi na ulicach Berlina
  
• Właściciele Polski Ludowej

Redakcja: Tomasz Leszkowicz