„Prawdziwy” Andrzej Kmicic - Samuel Kmicic, pierwowzór bohatera rozdartego
Zobacz też: Oblężenie Jasnej Góry: jak było naprawdę?
Kmicicowa Kompania, obraz Juliusza Kossaka, 1885 rok, domena publiczna. Ród Kmiciców, herbu Radzic II, pochodził spod Orszy, zaś jego członkowie nie wyróżniali się szczególnymi osiągnięciami politycznymi, ani pokaźnym majątkiem. Ponad przeciętność wybił się na niwie kulturalnej jezuita Mikołaj Kmicic, poeta barokowy i stryj opisywanego w tym artykule Samuela. Drugim, związanym z Towarzystwem Jezusowym członkiem rodziny był Adam Kmicic, również jezuita.
Data narodzenia Samuela Kmicica, późniejszego chorążego orszańskiego i strażnika litewskiego, nie została odnotowana w źródłach. Możemy jedynie domniemywać, że w początkach 1655 roku nasz bohater był już dorosłym człowiekiem. Nie znamy personaliów rodziców pierwowzoru sienkiewiczowskiego „Jędrusia”. Jako członków najbliższej rodziny Kmicica możemy zidentyfikować brata chorążego orszańskiego Jana, bratanków Kazimierza i jezuitę Adama oraz bratanicę Katarzynę Rozwadowską. Wiemy również, że Samuel Kmicic dwa razy wchodził w związki małżeńskie. Nie znamy tożsamości jego pierwszej żony. Drugą małżonką była Anna Kantakuzen. Oba związki pozostały jednak bezdzietne.
Samuel Kmicic i czas potopu
Postać Samuela Kmicica na stałe zagościła w źródłach wiosną 1655 roku. Właśnie wtedy, w trakcie pierwszego okresu wojny z Carstwem Moskiewskim, walczył pod Mohylewem jako porucznik chorągwi kozackiej starosty żmudzkiego Jerzego Karola Hlebowicza. W przeciwieństwie do sienkiewiczowskiego bohatera noszącego to samo nazwisko, „prawdziwy” Kmicic od samego początku aktywnie wystąpił przeciwko Radziwiłłom. Według Andrzeja Rachuby przyszły strażnik litewski współtworzył konfederację wierzbołowską. Był to związek wojska litewskiego, zawiązany 23 sierpnia 1655 roku, złożony z żołnierzy oddziałów radziwiłłowskich, którzy nie zgadzali się z forsowaną przez hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła polityką oddania władzy na Litwie Szwedom. Z ramienia konfederatów posłował do króla Jana Kazimierza w sprawie wypłacenia zaległego żołdu oraz poinformowania monarchy o sytuacji na Litwie. Władca obiecał delegacji uregulować należności oraz podzielić między wojsko litewskie dobra zdradzieckiego hetmana.
Kmicic z Oleńką na kuligu, obraz Juliusza Kossaka, 1885 rok, domena publiczna. Zbieżnym punktem w biografii obu Kmiciców – tego „prawdziwego” i „literackiego” był udział w nieudanych dla strony polskiej bojach ze Szwedami w widłach Wisły i Sanu w 1656 roku. Wtedy właśnie Samuel Kmicic zaczął służbę u Pawła Jana Sapiehy. Dalsze walki ze Szwedami oraz wojskami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego prowadził jako rotmistrz jazdy kozackiej w dywizji prawego skrzydła wspomnianego wcześniej Sapiehy. Z uwagi na doświadczenie bojowe, jak i posłuch wśród wojska, Kmicic stał się jednym z najbliższych stronników hetmana wielkiego litewskiego. W 1660 roku stanął na czele kolejnej konfederacji, zawiązanej przez wojska sapieżyńskie w Drohiczynie. Ze względu na jawne wystąpienie przeciwko majestatowi królewskiemu, Samuel Kmicic ogłoszony został infamisem. Odebrano mu również wszystkie dobra.
Samuel Kmicic w walkach pod Moskwą
Wyjęcie spod prawa nie trwało w przypadku Samuela Kmicica długo. W związku z kolejną ofensywą Moskwy, siły wojskowe fakcji sapieżyńskiej nagle stały się wyjątkowo potrzebne Rzeczypospolitej. Po unieważnieniu wyroku, chorąży orszański wziął udział w wojnie polsko-moskiewskiej. W latach 1658-1661 bił się m.in. pod Bieszenkowiczami, Połonką, nad rzeką Basią, czy pod Tołoczynem. Po dwuletnim przestoju w działaniach wojennych walczył pod Smoleńskiem, Rosławlem, Briańskiem i Połockiem. Ponownie z uwagi na bogate doświadczenie wojskowe to właśnie on kierował działaniami rozpoznawczymi i wywiadowczymi. Dowodził również samodzielnym pułkiem jazdy. Śmierć patrona (Paweł Jan Sapieha zmarł w 1665 roku) i późniejsza redukcja wojska, przeprowadzona przez nowego hetmana Michała Kazimierza Paca, zmusiły Samuela Kmicica do czasowej rezygnacji ze służby w armii.
Po śmierci Sapiehy niemal od razu większość jego dotychczasowych stronników przeszła do antypacowskiej opozycji. Nie inaczej postąpił Samuel Kmicic. Czasowy przestój w służbie wojskowej chorąży orszański spożytkował na aktywność w lokalnej polityce. Z uwagi na miejsce zamieszkania, szczególnie udzielał się w powiecie orszańskim i województwie mińskim. W latach 1668-1681 kilkukrotnie otrzymywał mandat poselski. Aktywność polityczna najwierniejszego stronnika zmarłego hetmana nie spodobała się zwolennikom nowego hegemona na Litwie. Jak podaje Konrad Bobiatyński, ataki klientów Michała Kazimierza Paca na Kmicica przyjęły tak drastyczną formę, że w 1670 roku został on poturbowany podczas jednego z bankietów. Wobec klientów sapieżyńskich wytoczono również „działa legislacyjne”. Samuel Kmicic oraz inni opozycyjni aktywiści skazani zostali na banicję. Nadzieję na powrót chorążego orszańskiego do życia publicznego przyniosła dopiero elekcja Jana III Sobieskiego. Nowy monarcha znany był ze swojej daleko posuniętej niechęci do rodu Paców.
Portret Janusza Radziwiłła z około 1652–1654 roku, Daniel Schultz młodszy , domena publiczna. Sapiehowie kontratakują
Liderem stronnictwa regalistycznego na Litwie został wówczas Michał Kazimierz Radziwiłł, który po śmierci Sapiehy został politycznym patronem chorążego orszańskiego. Gwiazda Samuela Kmicica rozbłysła na nowo. Powrót do „głównego nurtu” oznaczał również powrót w szeregi wojska. W 1674 roku pan Samuel jawi się nam jako porucznik chorągwi husarskiej samego hetmana polnego Michała Kazimierza Radziwiłła. W latach 1674-1675 walczył na Ukrainie, lecz nie brał udziału w bitwie z Turkami pod Żórawnem. Rok 1676 był dla niego przełomowy z jeszcze jednego względu. 3 lutego otrzymał bowiem urząd strażnika wielkiego litewskiego, jeden z najważniejszych urzędów w armii. Początek lat osiemdziesiątych XVII wieku był dla Kmicica kolejnym punktem zwrotnym. Po śmierci obu hetmanów, głównodowodzącym armii litewskiej został najstarszy syn dawnego patrona pana Samuela – Kazimierz Jan Sapieha. Świadectwem dobrej współpracy pomiędzy oboma żołnierzami był fakt oddania w ręce strażnika litewskiego prestiżowego porucznikostwa husarskiej chorągwi hetmana wielkiego. Latem 1682 roku podczas nieobecności na Litwie hetmana, Sapieha przekazał Kmicicowi komendę nad armią litewską, dając mu prawo do „gonienia kup swawolnych”.
Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”
Książka dostępna również jako audiobook!
Kazimierz Jan Sapiecha, autor portretu nieznany, domena publiczna. Samuel Kmicic - pan na włościach
Ostatnie 10 lat życia (pomiędzy 1682 i 1692 rokiem), Samuel Kmicic spędził prawdopodobnie poza polityką, skupiwszy się raczej na sprawnym pomnażaniu majątku. A tego przedsiębiorczy Litwin zgromadził niemało… Jak zostało wspomniane wcześniej, gromadzenie bogactw rozpoczął on w trakcie „potopu”. Większość dóbr weszła w jego ręce w wyniku zdobyczy wojennych, rabunków bądź też jako nadanie majętności zdrajców. Fortuna Samuela Kmicica urosła do rozmiarów, pozwalających udzielać rozlicznych pożyczek. Wśród dłużników szlachcica znajdował się wileński kahał (czyli gmina żydowska), litewscy magnaci, a nawet sam hetman wielki Kazimierz Jan Sapieha. Bogate i barwne życie strażnika litewskiego przypieczętowane zostało oblatowanym w aktach Trybunału Głównego Litewskiego 26 kwietnia 1692 roku testamentem. Ostatni dokument sygnowany ręką Samuela Kmicica pochodzi z 4 kwietnia 1692 roku. Prawdopodobnie strażnik litewski zmarł pomiędzy tymi datami. W akcie swojej ostatniej woli, pierwowzór sienkiewiczowskiego bohatera swoim spadkobiorcą uczynił bratanka Kazimierza. Wspomógł również 25 kościołów, a szczególnie związane z rodziną kościoły jezuickie.
Jak więc widać, życie pierwowzoru „Jędrusia” również obfite było w adrenalinę. Pan Samuel długotrwałą i wytrwałą pracą, poświęceniem dla ojczyzny oraz wiernością jednej opcji politycznej z biednego szlachetki ze spłachetka ziemi stał się jedną z trzech najważniejszych osób w litewskiej armii. A czy targały nim sprzeczne uczucia? Czy kochał jakąkolwiek kobietę jak Jędruś Oleńkę? O tym źródła już nie mówią…
Bibiliografia
- Bobiatyński Konrad, Testament Samuela Kmicica, „Rocznik Lituanistyczny” t. 4, wyd. Komisja Lituanistyczna przy Komitecie Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk , 2018.
- Kosman Marceli, Na tropach bohaterow „Trylogii”, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
- Kersten Adam, Sienkiewicz – „Potop” – historia, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966.
- Rachuba Andrzej, Konfederacje wojska litewskiego w latach 1655–1663, wyd. InfortEditions, Zabrze 2010.
- Wasilewski Tadeusz, Przygody pana Samuela Kmicica, pułkownika wojsk Jego Królewskiej Mości w latach Potopu, [w:] „Mówią Wieki” R. XV, nr 2, 1972.
- Wasilewski Tadeusz, Samuel Kmicic h. Radzic odm, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 13, wyd. Polska Akademia Nauk, Polska Akademia Umiejętności, Warszawa 1967.
- Wasilewski Tadeusz, Wyprawy wojenne pułkownika Samuela Kmicica, chorążego orszańskiego w latach 1659-1665, [w:] „Mówią Wieki” R. XVI, nr 10, 1973.
Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz
