Polski Cmentarz Wojenny w Loreto: historia nekropoli

Loreto to nieduża miejscowość w środkowych Włoszech, którą zamieszkuje nieco ponad 10 tysięcy mieszkańców. Położona jest w regionie Marche, bezpośrednio nad Morzem Adriatyckim, zaledwie 31 kilometrów od Ankony. W Loreto znajduje się Papieskie Sanktuarium Santa Casa, które jest miejscem kultu maryjnego. Sanktuarium w Loreto od wieków jest jednym z ważniejszych miejsc pielgrzymowania katolików. Łącznie przybyło tam około dwustu świętych i błogosławionych oraz wielu papieży. Międzynarodowa sława Loreto związana jest ze Świętym Domem Maryi Dziewicy (wł. Santa Casa di Loreto). Z miejscem tym wiąże się też historia Polski.

Zanim powstał Polski Cmentarz Wojenny w Loreto

Zgodnie z szeroko rozpowszechnioną tradycją, popartą świadectwami archeologicznymi oraz historycznymi tzw. „Święty Domek” w 1291 r. został translokowany z Nazaretu do Trsatu, a następnie w kolejne miejsca, aby ostatecznie w 1296 r. pozostać na wzgórzu, na którym powstało później miasto Loreto. Aby zabezpieczyć Święty Dom Maryi Dziewicy, w XV wieku rozpoczęto budowę bazyliki. Warto zaznaczyć, iż w absydach loretańskiej bazyliki znajdują się kaplice narodowe, a wśród nich także i polska.

Większość wystroju polskiej kaplicy to dzieło włoskiego malarza Arturo Gattiego, ukończone przed wybuchem II wojny światowej. Z kolei już po wojnie powstał witraż, na którym przedstawiono płonącą kopułę bazyliki i żołnierzy wspinających się po jej dachu, by ugasić pożar. Inspiracją do wykonania wspomnianego witraża było zbombardowanie bazyliki w Loreto przez lotnictwo niemieckie w nocy z 5 na 6 lipca 1944 r. Została wtedy zniszczona kopuła oraz wieża bazyliki, zaś powstały wówczas pożar, z wielkim trudem i oddaniem został ugaszony przez żołnierzy 3 kompanii saperów oraz żołnierzy z kwatery głównej 3 Dywizji Strzelców Karpackich.

Wspomniane dokonania wzbudziły uznanie samego generała Władysława Andersa oraz aliantów, zaś w Loreto do dziś serdecznie wspomina się żołnierzy, którzy uratowali nie tylko dach świątyni, ale przede wszystkim tzw. Święty Domek. W dowód uznania polscy żołnierze, którzy zginęli podczas walk o Ankonę oraz w innych działań nad Adriatykiem, pochowani zostali u stóp loretańskiej bazyliki na Polskim Cmentarzu Wojennym.

Kulisy powstania Polskiego Cmentarza Wojennego w Loreto

Był 21 lipca 1944 r., kiedy w loretańskiej bazylice odprawiono mszę żałobną w intencji polskich żołnierzy poległych w czasie II wojny światowej. Celebrował ją Biskup Polowy Wojska Polskiego Józef Gawlina, zaś jej uczestnikami byli m.in.: Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych generał Kazimierz Sosnkowski, generał Władysław Anders, licznie zgromadzeni oficerowie i żołnierze polscy, przedstawiciele miejscowych władz oraz mieszkańcy Loreto. Z okazji celebrowanego nabożeństwa wolą papieża Piusa XII postanowiono, by u stóp bazyliki w Loreto powstał cmentarz, na którym zostaną pochowani polscy żołnierze. W związku z papieską wolą, wikariusz Administracji Papieskiej Loreto biskup Gaetano Malchiodi ofiarował z watykańskich posiadłości odpowiedni teren na organizację cmentarza. W tym miejscu warto przytoczyć treść listu, który dnia 23 sierpnia 1944 r. w podziękowaniu za podarowanie terenu na organizację Polskiego Cmentarza Wojennego w Loreto generał K. Sosnkowski skierował do biskupa G. Malchiodi’ego. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych pisał tak:

„Jako naczelny Wódz Wojsk Polskich mam zaszczyt podziękować Waszej Ekscelencji za nabożeństwo odprawione w bazylice loretańskiej za żołnierzy polskich poległych na froncie Loreto-Ancona. W sposób szczególny dziękuję za ofiarowanie terenu na urządzenie cmentarza tak blisko sanktuarium. Cieszę się wyrazami uznania, które Wasza Ekscelencja skierował pod adresem polskich żołnierzy. Zapewne lżej im było walczyć pod opieką Madonny, Królowej Narodu. Polegli żołnierze, modli się do Najświętszej Maryi Panny w jednym z największych Jej sanktuariów, gdzie jako naród mamy nasza polską kaplicę. Jest dla Nas dużą pociechą, że możemy w niej oglądać obrazy przedstawiające tylu bohaterskich naszych braci, którzy czcili Madonnę przez wielkie zwycięstwa ratując Ojczyznę i cywilizację chrześcijańską. Proszę Waszą Ekscelencję przyjąć moją skromną osobistą ofiarę 10 tysięcy lirów na polską kaplicę. Polecam Polskę, jej Wojsko pozostające pod moim dowództwem, a także i siebie pobożnym modlitwom Waszej Ekscelencji.” (cyt. za: H. Warachim, Polskie pamiątki w Loreto, Loreto 1987)

Polski Cmentarz Wojenny w Loreto powstawał w latach 1944-1946. Za nadzorowanie poszczególnych prac odpowiedzialny był podpułkownik Roman Wajda. Warto zaznaczyć, iż początkowo w pracach brali udział polscy żołnierze, którzy po zakończeniu wojny pozostali jeszcze we Włoszech. Pomagali oni przede wszystkim w odszukaniu grobów poległych, ich ekshumacji, a następnie ustaleniu ich tożsamości. Oprócz polskich żołnierzy budowę cmentarza wspierał także ksiądz Władysław Rubin. Otwarcie miało miejsce  6 maja 1946 r., kiedy to biskup J. Gawlina uroczyście poświęcił groby polskich żołnierzy. W ceremonii uczestniczył także generał Władysław Anders oraz liczni przedstawiciele władz wojskowych, kościelnych i cywilnych.

Polecamy e-booka Mateusza Będkowskiego „Polacy na krańcach świata: XX wiek”

Jak wygląda Polski Cmentarz Wojenny w Loreto?

Polski Cmentarz Wojenny w Loreto wybudowany został na zboczu wzgórza u stóp bazyliki loretańskiej, skąd rozciąga się panorama na morze i Monte Conero. Znajduje się na nim 1081 grobów, w których spoczywają katolicy, żydzi, ewangelicy, prawosławni, a także jeden muzułmanin. Składa się on z trzech tarasów, zaś jego teren otoczony został kamiennym murem. Symboliczne wejście umiejscowiono od strony morza, gdzie wchodzi się na cmentarz przez monumentalną bramę w postaci łuku zwieńczonego wyobrażeniem Chrystusa dźwigającego krzyż. Wykonano je z białego dalmatyńskiego marmuru. Warto dodać, że figurę wzorowano na Chrystusie znajdującym się przy bazylice Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. W centrum cmentarza na kamiennym cokole umieszczono maszt, na który wciągnięta została polska flaga. Dodatkowo maszt ozdobiony został orłami oraz listą bitew, w których polegli pochowani na cmentarzu polscy żołnierze.

Na najwyższym tarasie wzniesiono kaplicę z otwartym ołtarzem, która ozdobiona została płaskorzeźbą Matki Boskiej Ostrobramskiej wykonaną z karraryjskiego marmuru. Warto zaznaczyć, że ramy wspomnianej płaskorzeźby wykonane zostały z białego i czerwonego marmuru, który wieńczył postać Matki Bożej polskimi barwami narodowymi. Na tylnej ścianie kaplicy umieszczono godła 2. Korpusu Poleskiego, 3. Dywizji Strzelców Karpackich, 5. Kresowej Dywizji Piechoty i 2. Warszawskiej Dywizji Pancernej.

U stóp ołtarza widnieje także Krzyż Virtuti Militari. Za kaplicą znajduje się wejście do niewielkiego pomieszczenia, które pełni funkcję zakrystii. W murze za kaplicą umieszona została furtka, od której prowadzi alejka w stronę bazyliki. Ponadto teren Polskiego Cmentarza Wojennego w Loreto, ozdobiono liczną roślinnością w postaci wysokich cyprysów, zielonych palm, biało-czerwonych róż oraz kwitnących malw.

Historia cmentarza

Już na początku lat 60. XX wieku Polski Cmentarz Wojenny w Loreto borykał się ze stale pogarszającym się stanem nagrobków, a także szerzej patrząc – całego terenu polskiej nekropoli. W związku z tym w kwietniu 1961 r., oddelegowani przedstawiciele Komitetu do Spraw Opieki nad Cmentarzami Wojennymi 2. Korpusu odwiedzili nekropolię w Loreto. Według złożonego przez nich sprawozdania Polski Cmentarz Wojenny w Loreto, z uwagi na bardzo trudne warunki terenowe i ciężką konstrukcję murów oporowych doznał dużych uszkodzeń i szkód. Przedstawiciele komitetu zaznaczyli, że natychmiastowej naprawy wymaga system odwadniania dolnych tarasów oraz mury zewnętrzne cmentarza.

Rewitalizacja rozpoczęła się dopiero w 1962 r., kiedy to wspomniany komitet powierzył zarządzanie pracami remontowymi zaufanym członkom sekcji Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Turynie. Komitet przeznaczył na realizację wspominanego celu kwotę 1000 funtów, zaś nadzór nad pracami sprawował inżynier Jan Jaworski. Prace związane z renowacją cmentarza w Loreto polegały przede wszystkim na przebudowie oraz odnowieniu pękających murów. Do naprawy obmurowania użyto żelbetowych konstrukcji, które miały na celu usunięcie szkodliwego działania wód powierzchniowych. Warto zaznaczyć, że w trakcie wykonywanych prac remontowych przedstawiciele Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Turynie utrzymywali stały kontakt z generałem Władysławem Andersem, z którym konsultowano różne prowadzone prace.

Na terenie polskiej nekropoli w Loreto odbyło się wiele uroczystości ku czci poległych polskich żołnierzy. W tym miejscu warto przytoczyć fragment artykułu pt. Cerimonia al Cimitero polacco di Loreto, opublikowanego we włoskim czasopiśmie „L'Unità”, który opisywał uroczystości z dnia 19 maja 1964 r., w następujący sposób:

„Imponująca uroczystość odbyła się na Polskim Cmentarzu Wojennym w Loreto, na którym leżą polegli we Włoszech w czasie drugiej wojny światowej. Z tej okazji przybył do miasta generał brygady Artur Jastrzębski, pułkownik Bronisław Dzikiewicz i ambasador Polski akredytowany przy rządzie włoskim. Byli oni przyjmowani przez generała brygady Tonco oraz ważne osobistości prowincji i miasta. W uroczystości wziął udział oddział żołnierzy włoskich. (…) Pułkownik Dzikiewicz w krótkim przemówieniu podkreślił bohaterstwo i zalety bojowe żołnierzy polskich. Następnie, przemówienie wygłosił prefekt Ankony, który powiedział o przyjaznych kontaktach i więzach przyjaźni łączących oba narody. Ceremonię zakończono złożeniem wieńców w imieniu rządu polskiego i rządu włoskiego- reprezentowanych przed dwóch generałów.” (B. Dzikiewicz, Z teodolitem pod Monte Cassino, Warszawa 1984)

Polski Cmentarz Wojenny w Loreto, odgrywał i nadal odgrywa bardzo ważną rolę w kształtowaniu pamięci historycznej i postaw patriotycznych Polaków. Miejsce to jest swoistym świadectwem historii naszego kraju. Istotną rolę nekropoli potwierdzają też liczne pielgrzymki papieża Jana Pawła II, który cmentarz w Loreto odwiedzał wielokrotnie w czasie swojego pontyfikatu.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia:

Źródła archiwalne:

Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, Kronika Domu „Virgo Lauretana” w Loreto za okres od 4 marca 1977 r. do 27 grudnia 1978 r.

Prace zwarte i artykuły:

Bastoni I., Boato M., Forzare l’aurora a nascere. Trentacinque testimonianze in ricordo di Loris Francesco Capovilla e la sua omelia per il centesimo compleanno, Bergamo 2017, Wyd. Grafica e Arte.

Biegański W., Ankona, Warszawa 1986, Wyd. Książka i Wiedza.

Bielawska A., Antropologiczne podstawy doskonałości chrześcijanina według nauczania biskupa Edwarda Kisiela, „Rocznik Teologii Katolickiej”, 2013, t. 12.

Dzikiewicz B., Z teodolitem pod Monte Cassino, Warszawa 1984, Wyd. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej.

Jackiewicz B., Campana G., Per la nostra e vostra libertà. Loreto: Il Cimitero Militare Polacco, Ankona 2007, Wyd. Regione Marche.

Komorowski K., Boje polskie 1939-1945. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2009, Wyd. Bellona.

Leszczyński M., Wkład biskupa Władysława Rubina w obchody milenium chrztu Polski za granicą, „Kościół w Polsce. Dzieje i kultura”, 2017, nr 16.

Myszor J., Biskup Polowy Wojska Polskiego Józef Gawlina- niedoszły biskup katowicki, „Studia Pastoralne”, 2012, nr 8.

Nicolini G., Ancona e Loreto. Città della Fede. Notizie e documentazioni critico-storiche, Ankona 2021, Wyd. Tele Maria.

Nicolini G., La veridicità storica della miracolosa traslazione della Santa casa di Nazareth a Loreto, Ankona 2004, Wyd. Litostella.

Pariset C., Kaplica polska w Loreto, „Rodzina Polska. Miesięcznik Ilustrowany”, 1933, nr 1.

Santarelli G, Loreto. Przewodnik Ilustrowany, Ankona 1992, Wyd. Edizioni Aniballi.

Santarelli G., Giovanni Paolo II e il Santuario di Loreto, [w:] Il Santuario di Loreto nella parola di Giovanni Paolo II e del Cardinale Joseph Ratzinger ora Benedetto XVI, pod red. G. Santarelli, Loreto 2005, Wyd. Edizione Lauretane Santa Casa.

Siwek A., Nie tylko Monte Cassino. Polskie miejsca pamięci we Włoszech, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2018, nr 9.

Smołucha A., Smołucha J., Miejsca święte. Loreto, Warszawa 2011, Wyd. Mediaprofit.

Szarejko S., Archiwum Ogniska Polskiego w Turynie- akta nieocenionej działalność propolskiej we Włoszech, „Roczniki Kulturoznawcze”, 2017, nr 8.

Warachim H., Polskie pamiątki w Loreto, Loreto 1987, Wyd. Powszechne Stowarzyszenie Św. Domku.

Wilk S., Acta Nuntiaturae Polonae. Achilles Ratti. Volumen 8, Kraków 2022, Wyd. Polska Akademia Umiejętności.

Woźniak M., Cmentarz w Loreto, „Poznaj swój kraj”, 2014, nr 1-3.

Inne:

Polskie cmentarze we Włoszech, „Kultura”, 1961, nr 7-8.

redakcja: Jakub Jagodziński