Polska Lady Makbet? Małgorzata Brandenburska i śmierć Przemysła II

Sylwetka Przemysła II według Jana Matejki, domena publiczna

Ostatnie małżeństwo Przemysła II z Małgorzatą Brandenburską do tej pory budzi kontrowersje i zainteresowanie badaczy. Rywalizacja, która toczyła się między Wielkopolską a Marchią Brandenburską w II połowie XIII wieku, doprowadziła do wielu napięć. Jednakże to właśnie córka jednego z margrabiów została małżonką Przemysła II, a co za tym idzie, pierwszą od roku 1079 królową Polski. Atmosfera zgęstniała po informacji o śmierci Przemysła II w Rogoźnie, zaledwie niecały rok po koronacji. Pojawiło się przypuszczenie, że morderstwo zaplanowane było z inicjatywy bliskiej rodziny jego żony. Jaka była w tym rola Małgorzaty Brandenburskiej i czy faktycznie mogła stać za śmiercią swojego małżonka?

Kim była Małgorzata Brandenburska?

Przez długi czas w historiografii nie poświęcano szczególnej uwagi Małgorzacie Brandenburskiej. Współczesne wydarzeniom źródła historyczne wspominają tylko, że w 1295 roku doszło do koronacji królewskiej Przemysła II wraz z żoną, nie podając jednak imienia królowej. Jan Długosz, który spisywał swoje kroniki przeszło 150 lat później, starał się uzupełnić tę lukę, umiejscawiając w roli królowej Ryksę szwedzką – drugą małżonkę Przemysła II. Jednakże dziejopisarz nie wiedział o tym, że córka Waldemara Birgerssona w roku 1295 już nie żyła. Dopiero badania dziewiętnastowiecznego historyka Bolesława Ulanowskiego, który zrobił kwerendę w źródłach niemieckich, pozwoliły na odkrycie jeszcze jednej żony Przemysła II – Małgorzaty Brandenburskiej.

Małgorzata Brandenburska urodziła się najprawdopodobniej między rokiem 1270 a 1280. Była dzieckiem margrabiego Marchii Brandenburskiej z młodszej linii ottońskiej – Albrechta III i Matyldy (córki króla duńskiego Krzysztofa I). O jej młodości nie wiemy zbyt wiele. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że wychowała się w siedzibie rodowej w Salzwedel. Pierwsza wzmianka, która pozwala na potwierdzenie małżeństwa między Małgorzatą a Przemysłem II, to wpis w Rocznikach Lubeckich z roku 1302. Odnajdujemy tam zapis dotyczący kolejnego ożenku Małgorzaty, gdzie została wspominana jako dominam Margaretam, relictam regis de Kalys (AL. s. 418) [panią Małgorzatę wdowę króla z Kalisza]. Określenie „król z Kalisza” nie powinno budzić kontrowersji, gdyż Przemysł II w źródłach (szczególnie zagranicznych) często był w ten sposób przedstawiany.

Tajemnica ślubu

Należy podkreślić, że żadne znane źródło historyczne nie wspomina o dacie zawarcia ślubu między Przemysłem II, a Małgorzatą Brandenburską. Pomocne w określeniu czasu zawarcia sakramentu byłoby zdobycie informacji o śmierci poprzedniej żony władcy Wielkopolski – Ryksy szwedzkiej. Ostatnia wzmianka na jej temat to wpis z dnia 1 września 1288 roku, gdy urodziła jedyne dziecko Przemysła II – Ryksę (po ślubie z Wacławem II znana jako Ryksa Elżbieta). Należy zgodzić się z dotychczasowymi ustaleniami, że gdyby księżna zmarła podczas porodu (co w tamtych czasach zdarzało się bardzo często), to informacja ta zostałaby odnotowana przy wpisie dotyczącym narodzin dziecka.

Ryksa, córka Przemysła II, autor nieznany, domena publiczna

W kontekście śmierci poprzedniej żony wielkopolskiego księcia, znaczenie może mieć także dyplom z dnia 23 kwietnia 1293 roku. Przemysł II wystawił wówczas akt nadania ziem biskupstwu poznańskiemu za czynności, które mieli wykonywać duchowni: semper in horis canonicis omnibus ad nostrum et coniugis nostre defuncte sepulcra habere candelam ardentem et in nocte lumen de sepo vel oleo, que nunquam defficient nec cessabunt (KDW I, nr 694) [zawsze we wszystkie godziny kanoniczne za nas i żonę naszą zmarłą dać nagrobkom rozpaloną świecę i w nocy światło z łoju lub oleju, które nigdy nie zgaśnie i nie zaniknie].

Dyplom ten jednoznacznie poświadcza fakt śmierci żony Przemysła II. W związku z tym możemy zasugerować, że odnosi się on do Ludgardy meklemburskiej (pierwszej żony) lub też Ryksy szwedzkiej. Powyższy zapis informuje nas o decyzji władcy, że po swojej śmierci pragnął spocząć właśnie obok wspomnianej w dokumencie małżonki oraz poprosił o palenie świec w godzinach kanonicznych za swoją i jej duszę. Możemy przypuszczać, że między wspomnianą małżonką, a Przemysłem II było prawdziwe uczucie. Badacze sugerują, że pochowaną kobietą, obok której chciał po śmierci spocząć książę Wielkopolski była Ryksa szwedzka. Dodatkowo, w testacji dokumentu z dnia 19 kwietnia roku 1293, pojawił się do tej pory niespotykany urzędnik księżnej - podczaszy Łasch. W żadnym wcześniejszym akcie nie występował taki dostojnik, co może świadczyć, że osoba ta pochodziła z kręgu nowej małżonki - Małgorzaty Brandenburskiej. Powyższe dokumenty pozwalają określić kres życia Ryksy szwedzkiej na lata 1288-1293.

Cel polityczny małżeństwa

W epoce średniowiecznej powszechne były małżeństwa aranżowane, głównie z uwagi na korzyści polityczne. Zdarzało się również, że uczucie rodziło się w trakcie trwania związku. Tak było prawdopodobnie w związku Przemysła II i Ryksy, czego nie można powiedzieć o jego kolejnym małżeństwie z Małgorzatą Brandenburską. Do tej pory ich związek owiany jest tajemnicą. Przedstawiając cel polityczny małżeństwa, warto wyjaśnić kwestię struktury polityczno-państwowej Marchii Brandenburskiej drugiej połowy XIII wieku.

Na terytorium tej części Świętego Cesarstwa Rzymskiego rządziły dwie linie rodowe margrabiów – joannicka, zwana starszą oraz ottońska, nazywana młodszą. Obie rodziny posiadały majątki rozsiane na całym terytorium Marchii, aby przykładem innych księstw nie dochodziło do waśni oraz zbyt wielkich podziałów terytorialnych. Obie linie skupiły rozwój swoich interesów w różnych rejonach państwa – linia joannicka działała na obszarach Pomorza Zachodniego i Wschodniego, wchodząc w częste konflikty z Wielkopolską, a młodsza część rodu rozszerzała swe wpływy na terytorium Czech i księstw Śląskich. W omawianym okresie margrabiami starszego ugrupowania byli: Otton IV ze Strzałą, Konrad I, Otton VII, Henryk I. Natomiast z linii ottońskiej: Albrecht III, Otto V Długi. Mimo powierzchownej jedności obu rodzin czasem dochodziło do zatargów. Dobrze ilustruje to przykład z lat 1290-1291, kiedy wybuchł konflikt między przedstawicielami obu linii o pierwszeństwo rodu w Marchii oraz jej reprezentowanie w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Orzeł Piastowski na rewersie pieczęci majestatycznej Przemysła II z 1295, domena publiczna

Brak źródeł historycznych zmusił badaczy do formułowania przypuszczeń dotyczących celów politycznych Przemysła II w małżeństwie z córką Albrechta III. Pierwsze ustalenia historyków zajmujących się powodem tego mariażu zakładały, że związek z przedstawicielką margrabiów miał pozwolić na spokojne przejęcie po śmierci Mściwoja II (księcia gdańskiego), jego domeny przez Przemysła II (władcy ci zawarli umowę o przeżycie w 1282 roku). Teoria ta została później zakwestionowana z uwagi na wielokierunkowy rozwój polityczny obu rodów margrabiów.

Alternatywna koncepcja zakładała, że mariaż z Małgorzatą Brandenburską mógł być konsekwencją układu między Przemysłem II a Wacławem II (królem Czech) z roku 1290 lub 1291. Porozumienie dotyczyło zrzeczenia się władzy księcia Wielkopolskiego w ziemi krakowskiej. W źródłach brak jednak potwierdzenia, że powyższa umowa byłaby wzmocniona małżeństwem. Pojawiło się także założenie, że małżeństwo Przemysła II było związane z wcześniej wspominanym konfliktem między rodami margrabiów z lat 1290-1291. Mariaż ten miał zagrozić linii joannickiej, która od 1289 roku tworzyła koalicję z Wisławem II rugijskim w celu przejęcia władzy na Pomorzu Gdańskim po śmierci Mściwoja II. Ta hipoteza mogłaby być trafna, jednak należy zauważyć, że już 19 listopada 1292 roku Albrecht III wszedł w sojusz z linią joannicką przeciwko sojusznikowi Przemysła II – Bogusławowi IV. Pokazuje to, że konflikt obu rodów margrabiów już wtedy musiał zostać zażegnany. Co więcej książę Wielkopolski musiałby wziąć ślub z Małgorzatą przed 19 listopada 1292 roku, a jak wiadomo ostatecznie i tak nie udało się rozbić współpracy obu linii margrabiów.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Celu małżeństwa upatrywano także w chęci osłabienia przez Przemysła II nowego, silnego wroga – Wacława II. Także w interesie margrabiów z linii ottońskiej miało być ograniczenie rosnącej potęgi czeskich Przemyślidów. Trudno jednak o potwierdzenie tej tezy. Źródła wskazują raczej na przyjazne kontakty między linią ottońską margrabiów a Wacławem II.

Jak widać cel polityczny małżeństwa Przemysła II i Małgorzaty Brandenburskiej nie jest oczywisty. Rysują się dwie możliwe przesłanki, którymi książę Wielkopolski mógł się kierować przy wyborze małżonki. Pierwszą z nich była chęć osłabienia władcy czeskiego, który poniekąd zmusił Przemysła II do opuszczenia ziemi krakowskiej. Drugą było zabezpieczenie spokojnego przejęcia Księstwa Gdańskiego przed zakusami margrabiów linii joannickiej.

Wacław II na portrecie Jana Matejki, domena publiczna

Małżeństwo i rzekomy spisek Małgorzaty

Z czasu pożycia małżeńskiego Przemysła II z Małgorzatą posiadamy tylko informacje o jej możliwym podkomorzym oraz o koronacji królewskiej zapisanej w Roczniku Kapituły Poznańskiej: dominus Iacobus secundus archiepiscopus regem Przemisl sacro oleo inunxit et coronavit una cum uxore sua (RW, s. 40) [Pan Jakub drugi arcybiskup namaścił Przemysła króla świętym olejem i koronował razem z małżonką jego]. Wydarzenie to odbyło się 26 czerwca 1295 roku i było pierwszą koronacją królewską w Polsce od roku 1076. Wiemy także, że w okresie pożycia małżeńskiego Przemysł II jako ewentualną oprawę wdowią dla Małgorzaty nadał kasztelanię zbąszyńską.

Do Przemysła II na stałe przylgnęły dwa znane wydarzenia: pierwsza koronacja królewska od czasów Bolesława II Śmiałego oraz tragiczna śmierć blisko pół roku później. Historycy są zgodni, że zgon Przemysła II był nieszczęśliwym wypadkiem, zaś celem spiskowców było jego porwanie a nie zabójstwo. Badacze uważają, że inicjatorami tego działania był ród joannicki: Otton IV ze Strzałą, Konrad I, Jan IV i Otton VII, którzy najprawdopodobniej chcieli uzyskać ustępstwa terytorialne na rzecz Marchii w księstwie Gdańskim rządzonym przez Przemysła II od roku 1294.

Henryk IV Probus według Aleksandra Lessera, domena publiczna

Porywaczom nie udało się, jednak przewieźć króla przez granicę, ponieważ monarcha zaczął stawiać opór. Porwany władca został raniony na tyle poważnie, że zamachowcy zdecydowali się porzucić go na drodze w Rogoźnie, gdzie zmarł. Należy przyjąć, że porywacze posiadali informacje o tym, gdzie przebywał monarcha, co ułatwiło im porwanie. Żaden przekaz źródłowy nie informuje o tym, że tego dnia – 8 lutego – Małgorzata Brandenburska przebywała w towarzystwie Przemysła II, niemniej to ona została obarczona rolą spiskowca i informatora Brandenburczyków. Tezę tę ma potwierdzać kronika Detmara sporządzona kilkadziesiąt lat po tych wydarzeniach. Autor opisując wydarzenia z dystansem miał zaznaczyć możliwość uczestnictwa córki Albrechta III w spisku.

Arcybiskup Jakub Świnka, najbliższy współpracownik Przemysła II, domena publiczna

Kolejnym argumentem, który miał potwierdzać udział Małgorzaty w porwaniu był jej szybki wyjazd po śmierci męża z Polski oraz zabranie ze sobą pasierbicy – Ryksy. Powyższe zarzuty zostały jednak podważone przez badaczy. Uważa się, że pospieszne opuszczeniu kraju przez królową było spowodowane niechęcią Wielkopolan do jej osoby. Możliwe, że sympatią nie darzył jej zwłaszcza arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, który podczas swojego pontyfikatu starał się minimalizować w Polsce wpływy niemieckie. Społeczeństwo wielkopolskie najprawdopodobniej szybko dowiedziało się, że za porwaniem króla stała Marchia Brandenburska, co także nie przysporzyło Małgorzacie sympatyków. Uprowadzenie pasierbicy Ryksy nie powinno budzić kontrowersji, ponieważ była ona zaręczona z bratem Małgorzaty – Ottonem.

Warto natomiast zastanowić się nad tym, jaki los czekałby królową, jeśli plan margrabiów by się powiódł i Przemysł II zostałby porwany. Jeśli udowodniono by jej współpracę z linią joannicką przy uprowadzeniu monarchy, zapewne czekałaby ją najsurowsza kara. Prawdopodobieństwo takiego obrotu spraw wskazuje, że w interesie Małgorzaty nie leżał spisek przeciwko mężowi. W tym miejscu warto przypomnieć, że polityka obu rodów Marchii nie była identyczna i pokrewieństwo królowej z inicjatorami porwania nie jest wystarczającą przesłanką do wskazania na jej udział w spisku.

Jan Matejko - Śmierć Przemysła II. Na drugim planie postać małżonki Przemysła II. Autor malując obraz w roku 1875 miał zapewne na myśli Ryksę szwedzką, ponieważ Małgorzata Brandenburska nie była jeszcze wtedy znana, domena publiczna

Małgorzata najprawdopodobniej wzięła udział w uroczystościach pogrzebowych po śmierci męża, a następnie pospiesznie opuściła terytorium Polski udając się z pasierbicą do swojej siedziby rodowej. W roku 1300 Ryksa – córka Przemysła II, została oddana spod opieki Małgorzaty, Gryfinie – ciotce Wacława II, która zaczęła ją przygotowywać do przyszłej roli żony króla czeskiego (wcześniejszy narzeczony córki Przemysła II - Otton zmarł w 1299 lub 1300 roku). Małgorzata ponownie wyszła za mąż w roku 1302 za księcia sasko-lauenburskiego Mikołaja. Także to małżeństwo było bezdzietne. Małgorzata Brandenburska zmarła około roku 1315, a jej ciało zostało najprawdopodobniej złożone w katedrze w Ratzeburgu.

Jak widać, na temat pierwszej królowej Polski doby rozbicia dzielnicowego, wiemy bardzo niewiele. Małgorzata Brandenburska nigdy nie cieszyła się sympatią ze względu na jej konotacje rodzinne z margrabiami odpowiedzialnymi za śmierć króla. Źródła także nie pozwalają stwierdzić czy małżeństwo Przemysła II z Małgorzatą było tak szczęśliwe, jak w przypadku poprzedniego związku monarchy. Skąpy zasób źródeł ogranicza naszą wiedzę na temat życia Małgorzaty i jej rzekomego udziału w spisku przeciwko mężowi. Przypuszczalnie jednak sama padła ofiarą nieudanych intryg politycznych, które rzuciły cień na jej osobę. Pozostaje mieć nadzieję, że dalsze badania przyniosą odkrycie nieznanych dotąd zapisków, które pozwoliłyby jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie: czy królowa Małgorzata była polską Lady Makbet, odpowiedzialną za śmierć Przemysła II?

Bibliografia

Źródła:

• Annales Lubicenses 1264-1324, wyd. J. Lappenberg, [w:] „Monumenta Germaniae Historica”, t. 16, Hannower 1859.
• Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, księga VII i VIII, przeł. Julia Mrukówna, Warszawa 2015.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I-II, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877-1878.
• Preussisches Urkundenbuch, wyd. A. Serpahim, Bd. I, H. 2, Aalen 1961.
• Rocznik wielkopolski, wyd. A. Bielowski, [w:] „Monumenta Poloniae Historica”, t. III, Kraków 1878.

Opracowania:

• Górski Karol, Śmierć Przemysła II, Poznań 1929.
• Jasiński Kazimierz, Kult Świętej Elżbiety w dynastii piastowskiej, [w:] „Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów”, Toruń 1997.
• Jasiński Kazimierz, Małgorzata (zm. 1315) królowa polska, [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. 19, Wrocław 1974.
• Jasiński Kazimierz, Przemysł II, [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. 28, Wrocław 1985.
• Jasiński Kazimierz, Szwedzkie małżeństwo księcia wielkopolskiego Przemysła II (Ryksa, żona Przemysła) [w:] ”Monastycyzm; Słowiańszczyzna i państwo polskie: warsztat badawczy historyka”, red. K. Bobowski, Wrocław 1994.
• Jasiński Kazimierz, „Tragedia rogozińska 1296 r. na tle rywalizacji wielkopolsko-brandenburskiej o Pomorze Gdańskie”, [w:] „Zapiski Historyczne”, z. 26, Toruń 1961.
• Nowacki Bronisław, Przemysł II. Odnowiciel korony polskiej (1257-1296), Kraków 2013.
• Nowacki Bronisław, Związki małżeńskie książąt jednoczycieli państwa polskiego w połowie XIII wieku na tle ich polityki prozjednoczeniowej. Rola polityczna margrabiów brandenburskich młodszej linii askańskiej, [w:] „Docendo discimus. Studia historyczne”, Poznań 2000.
• Rymar Edward, Stosunki Przemysła II z margrabiami brandenburskimi ze starszej linii askańskiej w latach 1279-1296, [w:] „Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego”, red. J. Krzyżaniakowa, Poznań 1996.
• Strzelczyk Jerzy, Brandenburgia, Warszawa 1975.
• Swieżawski Aleksander, Małgorzata brandenburska – zapomniana królowa Polski, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty naukowe”, z. 10, 2009.
• Swieżawski Aleksander, Przemysł. Król Polski, Warszawa 2006.
• Śliwiński Błażej, Mściwój II (1224-1294) książę wschodniopomorski (gdański), Warszawa 2016.
• Ulanowski Bolesław, Kilka słów o małżonkach Przemysła II, „Rozprawy i Sprawozdania z posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, t. XVII, 1884.

redakcja: Jakub Jagodziński

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!