Początek ogólnopolskiego programu duszpasterskiego Wielkiej Nowenny
Powrót do rządów w metropoliach gnieźnieńskiej i warszawskiej umożliwił prymasowi Wyszyńskiemu realizację zaprojektowanego podczas uwięzienia w Komańczy programu duszpasterskiego Wielkiej Nowenny. Kardynał prawdopodobnie już po powrocie do Warszawy miał zarysowany szczegółowy plan obejmujący dziewięć kolejnych lat (1957–1966), podczas których Kościół w Polsce przygotowywał się do jubileuszu tysiąclecia chrztu. Dzielił się bowiem swoimi pomysłami podczas konferencji księży dziekanów obradującej w Gnieźnie 15 listopada 1956 r.
Prymas Stefan Wyszyński na Jasnej Górze w czasie obchodów Milenium Chrztu Polski (AGAD, domena publiczna) Zwiastunem fenomenu duszpasterskiego Wielkiej Nowenny były Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego, nawiązujące w formie i treści do uroczystego aktu dokonanego przez króla Jana II Kazimierza we Lwowie w roku 1656. Z uwagi na internowanie w imieniu prymasa odczytał je na Jasnej Górze 26 sierpnia 1956 r. bp Klepacz. W tym samym dniu złożono także akt oddania Polski w macierzyńską niewolę Maryi, Matce Kościoła, za wolność Kościoła Chrystusowego w Polsce i na całym świecie. Wielki sukces ślubów jasnogórskich w postaci blisko miliona wiernych uczestniczących w tym podniosłym wydarzeniu skłonił prymasa do kontynuowania projektu.
Centralnym wydarzeniem inaugurującym program przygotowań do Millennium była uroczysta Msza św. pontyfikalna sprawowana na wałach jasnogórskich 3 maja 1957 r. Po niej nastąpiło poświęcenie popiersia Matki Bożej oraz pamiątkowej tablicy z tekstem ślubów sprzed trzystu lat. Kolejnym wydarzeniem były rozmowy przeprowadzone w erygowanym wówczas Instytucie Prymasowskim Ślubów Narodu. Wieczór wypełniało nabożeństwo, procesja z Najświętszym Sakramentem oraz akt objęcia przez prymasa godności protektora zakonu ojców paulinów. Wyrazem uczuć, którymi darzył Czarną Madonnę, był fakt złożenia wotum jako wyrazu wdzięczności „[…] za opiekę nade mną w czasie pobytu w więzieniach”. Dopełnieniem uroczystości z 3 maja 1957 r. było powtórzenie ślubów jasnogórskich dwa dni później we wszystkich parafiach. Sam prymas dokonał tego aktu w warszawskiej archikatedrze św. Jana Chrzciciela: „Katedra jest przepełniona; nigdy jeszcze nie było tu tak tłoczno. Na twarzach obecnych, nawet małych dzieci, maluje się widoczne wzruszenie. Znać, że świadomość zobowiązań włada nad tym ludem. Gdy sobie uświadomimy, że w tej godzinie w całej Polsce, we wszystkich świątyniach parafialnych ten akt ma dziś miejsce, można zrozumieć, jak wielką łaskę dała Narodowi Maryja, jak wielkim przeżyciem będzie to dla społeczeństwa”.
Odtąd kolejny rok Wielkiej Nowenny rozpoczynał się w pierwszą niedzielę po uroczystości Matki Bożej Królowej Polski. Prymas zaproponował, by pierwszy rok Wielkiej Nowenny (1957/1958) przebiegał pod hasłem „Wierność Bogu, Krzyżowi, Ewangelii, Kościołowi i jego pasterzom”. Nauczanie pasterskie kard. Wyszyńskiego zawierało wezwanie do głębokiej przebudowy moralnej, obrony życia ludzkiego, odrodzenia rodziny, umocnienia wiary oraz przymierza zawartego tysiąc lat wcześniej przez pierwszych chrześcijańskich władców Polski. 26 sierpnia 1957 r. prymas wraz z Episkopatem dokonał odnowienia Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego i akt ten powtarzano w kolejnych latach. Władze partyjno-państwowe nie pozostały obojętne na maryjny program duszpasterski Prymasa Tysiąclecia. Równolegle – w pierwszym roku nowenny – komuniści zorganizowali ogólnopolskie akcje zdejmowania krzyży. Nie zniechęciło to jednak kardynała, by kontynuować Wielką Nowennę.
Wyjazd do Watykanu i podróż po Włoszech
Szczególnym wydarzeniem, opisanym z detalami na kartach pro memoria, jest podróż do Włoch. Prymas Wyszyński wyjechał za granicę po przerwie trwającej sześć lat, wcześniejsza wizyta miała bowiem miejsce w dniach 3 kwietnia – 3 maja 1951 r. Tym razem podróż poprzedziły staranne przygotowania od strony nie tylko kościelnej, ale i politycznej (rozmowa z I sekretarzem KC PZPR Gomułką). Kardynał wyjechał z Warszawy 6 maja 1957 r., natomiast powrócił do stolicy 19 czerwca tr. W sumie cała podróż trwała 44 dni. Prymasowi towarzyszyli: bp Baraniak, bp Klepacz, bp Choromański, kapelan ks. Władysław Padacz oraz ks. prał. Władysław Kulczycki.
Bp Antoni Baraniak i kard. Stefan Wyszyński przed wyjazdem do Rzymu (fot. Roland von Bagratuni's father; CC BY-SA 3.0) Momentem, na który należy zwrócić uwagę, są wizyty w Watykanie. Prymas pozostawił barwny, obszerny opis przygotowań oraz samej ceremonii wręczenia kapelusza kardynalskiego (18 maja 1957 r.), a następnie objęcia 30 maja 1957 r. bazyliki tytularnej – Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu (Santa Maria in Trastevere). Z punktu widzenia Kościoła w Polsce – jego roli politycznej i społecznej – istotniejsze były jednak rozmowy prowadzone przez kard. Wyszyńskiego z wysokimi dostojnikami watykańskimi. Bez wątpienia do najważniejszych zaliczyć należy wizyty w Sekretariacie Stanu Stolicy Apostolskiej. Rozmówcą prymasa był m.in. abp Antonio Samorè, ówczesny sekretarz Kongregacji dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła. W trakcie rozmowy 11 maja 1957 r. dostojnik poruszył m.in. kwestię dekretu z 9 lutego 1953 r., porozumienia z 31 grudnia 1956 r., uległości biskupów Klepacza oraz Choromańskiego wobec władz partyjno-państwowych, generalnej postawy Episkopatu w okresie uwięzienia prymasa, nowych, najpilniejszych nominacji biskupich. Kwestie polityczne były też przedmiotem rozmów, które prymas odbył 15 maja 1957 r. z prałatem Domenico Tardinim, prosekretarzem Stanu, oraz 16 maja 1957 r. z prałatem Angelem Dell’Acquą, substytutem. Do rozmów z abp. Samorèm powrócił 23 maja 1957 r.
Na odrębną wzmiankę zasługuje audiencja u Piusa XII, która miała miejsce 14 maja 1957 r. Jak zauważył prymas, od czasu, gdy widział po raz ostatni papieża, w 1951 r., w jego wyglądzie zaszło wiele zmian, które były świadectwem słabnących sił i zaawansowanego wieku.
Jak już wspomniano, kardynał przeprowadził także rozmowy z innymi wysokimi dostojnikami kościelnymi. Odnotujmy kilka z nich. 10 maja 1957 r. złożył wizytę dziekanowi Świętego Kolegium Kardynalskiego, a zarazem sekretarzowi Kongregacji Kościołów Wschodnich kard. Eugène’owi Tisserantowi; 17 maja 1957 r. kard. Giuseppe Pizzardowi, prefektowi Kongregacji Seminariów i Uniwersytetów; 23 maja 1957 r. natomiast pięciu innym kardynałom, również emerytom, a w następnych dniach całej grupie hierarchów.
Ewenementem w skali wszystkich zapisków prymasowskich tworzących pro memoria jest relacja z podróży po południowych Włoszech w dniach 3–8 czerwca 1957 r. Był to jeden z nielicznych wyjazdów turystycznych i mimo wyczerpującego, intensywnego tempa okres wytchnienia, przeznaczony na prawie beztroski zachwyt nad pięknem przyrody i bogactwem zabytków. Kardynał szczegółowo relacjonował pokonywaną trasę, mijane miasta, miasteczka oraz osobliwości przyrodnicze, a narracja przypomina opisy z najlepszych baedekerów.
Spotkania z ludźmi władzy, przedstawicielami środowisk katolików świeckich oraz duchownymi
Ostatnie dwa miesiące 1956 r. oraz rok 1957 to czas intensywnych kontaktów państwo – Kościół katolicki na najwyższych szczeblach. W okresie tym miało miejsce tylko jedno spotkanie z I sekretarzem KC PZPR Gomułką. Jednak lektura całości zapisków pokazuje, że przywódca Polski ludowej zajmuje w narracji kardynała szczególne miejsce. Prymas bowiem wielokrotnie przywołuje i konfrontuje z rzeczywistością decyzje, działania i wypowiedzi Gomułki. Przyjmowana przez towarzysza Wiesława postawa wobec Kościoła jest więc politycznym odniesieniem dla hierarchy. Do spotkania doszło w wyjątkowym czasie – bezpośrednio przed wyjazdem prymasa do Rzymu, gdzie miał odebrać z rąk papieża Piusa XII kapelusz kardynalski. O ile prymas pozostawił dość obszerne omówienie rozmów z samym premierem Cyrankiewiczem, o tyle rozmowie przeprowadzonej z Gomułką (oraz z Cyrankiewiczem) 1 maja 1957 r. poświęcił niewiele miejsca – tylko kilka zdań (co wynikało z faktu, iż z rozmowy tej sporządził odrębny protokół). Spotkanie trwało od godz. 21.00 do 0.30 (2 maja 1957 r.). Pod koniec – jak zanotował prymas – I sekretarz KC PZPR zaproponował, by relacje pomiędzy państwem a Kościołem uregulował konkordat. Sugerował, by sprawę tę poruszyć podczas rozmów w Watykanie.
Józef Cyrankiewicz Spotkanie z Cyrankiewiczem 14 stycznia 1957 r. pozwoliło na podniesienie wielu nierozstrzygniętych kwestii, m.in. przyspieszenia druku tekstu dekretu Rady Państwa PRL z 31 grudnia 1956 r. oraz sytuacji prawnej biskupa kieleckiego Kaczmarka. Ceną za realizację zgłaszanych przez prymasa postulatów oraz deklarację pozytywnego rozpatrzenia kolejnych było wspomniane już wcześniej poparcie dla obozu reform Gomułki wyrażone komunikatem wydanym w dniu spotkania. Dlatego też prymas podkreślał konieczność zezwolenia na tymczasowe nauczanie religii nawet przez osoby będące na etapie dokształcania zawodowego. Innym zagadnieniem podniesionym w czasie rozmowy była gwarancja działalności wydawnictw i czasopism katolickich. Oprócz zapewnienia funkcjonowania Wydawnictwa św. Wojciecha, Pallottinum, „Przeglądu Powszechnego” i „Ateneum Kapłańskiego” prymas oczekiwał zgody na wznowienie „Niedzieli” oraz „Rycerza Niepokalanej”. Postulaty dotyczące „Przeglądu Powszechnego”, „Niedzieli” i „Rycerza Niepokalanej”, mimo ponawianych starań, nie zostały spełnione.
