Piotr Samól – „Młode Miasto Gdańsk (1380-1455) i jego patrymonium” – recenzja i ocena
Piotr Samól – „Młode Miasto Gdańsk (1380-1455) i jego patrymonium” – recenzja i ocena
Piotr Samól jest adiunktem w Katedrze Historii, Teorii Architektury i Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Ukończył architekturę i historię. Jego badania skupiają się na zagadnieniach architektury średniowiecznej Gdańska i regionu nadbałtyckiego. W 2015 r. obronił rozprawę doktorską o architekturze kościołów dominikańskich w dawnym państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. W 2017 r. na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego obronił drugą rozprawę doktorską pt. „Młode Miasto Gdańsk (1380-1455) i jego patrymonium”. Prowadzi badania architektoniczne w obiektach zabytkowych Pomorza, ziemi chełmińskiej i Warmii.
Młode Miasto (niem. Jungstadt) to nazwa określająca tereny położone na północ od Starego Miasta stosowana aż do XVII wieku. Począwszy od 2. połowy XVII w, określano nią obszar składów drewna między Szańcem Wapiennym a Starym Miastem. Ośrodek urbanistyczny, który w 1380 r. lokowali Krzyżacy, ponosząc przy tym koszty związane z budową budynków użyteczności publicznej, przetrwał do rozbiórki w 1455 r. Założony został na północny zachód od Starego Miasta, jako czwarty człon wchodzący w skład późnośredniowiecznej aglomeracji Gdańska – obok Głównego i Starego Miasta oraz rybackiej osady Osiek.
– Te dwie krańcowe daty związane z późnym średniowieczem nie obrazują jednak całości złożonej problematyki miasta, które mimo krótkiego okresu istnienia przetrwało w świadomości mieszkańców do dziś. Młode Miasto skrywa więcej tajemnic niż nam się wydaje – mówił Samól podczas jednego ze spotkań. Autor w swojej pracy badaniami objął nie tylko samą sferę osadniczą, ale też jego terytorium ziemskie (patrymonium) oraz relacje między nimi.
Rozdział pierwszy dotyczy wszystkich danych wyjściowych dotyczących powstania i funkcjonowania Młodego Miasta. Autor przeanalizował przestrzeń, na której miasto miało dopiero powstać, opisał czynniki, które doprowadziły do lokacji, a następnie przybliżył sam proces jego budowy. Nie zachowała się do dzisiaj domniemana księga gruntowa Młodego Miasta. Większość fragmentarycznych wzmianek o nazewnictwie i położeniu ulic pochodzi z księgi ogólnej oraz wykazu czynszów szpitala św. Elżbiety. Autor w pierwszym rozdziale opisuje ustrój młodego ośrodka oraz jego główne elementy: zasadźcę-dziedzicznego sołtysa, Radę, urząd sędziego czy Ławę.
Rozdział drugi charakteryzuje organizację kościelną Młodego Miasta. Samól omawia dzieje każdego z czterech znajdujących się w Młodym Mieście obiektów sakralnych: kościoła św. Bartłomieja, kościoła Najświętszej Maryi Panny z klasztorem Karmelitów, szpitala św. Jakuba i szpitala Wszystkich Bożych Aniołów. Spośród nich jedynie położenie szpitala Wszystkich Bożych Aniołów nie budzi wśród historyków większych kontrowersji – znajdował się w północno-zachodnim narożniku Młodego Miasta, zapewne już poza jego zabudową. Wynika to z faktu, że dzięki licznym źródłom (w tym ikonograficznym i kartograficznych) można być pewnym, że ten zespół szpitalny, zniszczony co prawda na początku XIX w., stał w tym samym miejscu od co najmniej 1 poł. XV w. Jednym z powodów utrudniających położenie pozostałych świętych są sprzeczne informacje o ich liczbie, podawane już przez gdańskich nowożytnych historiografów. Klasztor Karmelitów stał na zachód od strefy osadniczej, w pobliżu drogi krajowej wiodącej z Gdańska na północ. Szpital św. Jakuba od początku swojego istnienia znajdował się na Nowej Grobli (ul. Łagiewniki). Przy obecnym stanie badań nie można jednocześnie umiejscowić kościoła św. Bartłomieja.
Rozdział trzeci dotyczy funkcjonowania Młodego Miasta w całym okresie jego istnienia. Autor stara się oszacować liczbę mieszkańców Młodego Miasta i przeanalizować przemiany demograficzne, jakie zachodziły w nim w 1. poł. XV w. Szacowanie ludności miast średniowiecznych jest obarczone dużą dozą niepewności, ponieważ nie istnieją w pełni wiarygodne źródła pozwalające śledzić ruch naturalny. Dla okresu sprzed pojawienia się obowiązku prowadzenia ksiąg parafialnych (XVI w.) jedynymi źródłami są różne rodzaje spisów podatkowych, które z natury pozostają niekompletne. Wydaje się, że Młode Miasto w okresie swojego rozkwitu, tzn. przed 1433 r., mogło liczyć 2800-4200 mieszkańców. Uzupełnieniem tych studiów jest omówienie kwestii obywatelstwa Młodego Miasta i możliwości przepływu ludzi między poszczególnymi gminami w Gdańsku. Na uwagę zasługują studia nad siecią powiązań członków elity Młodego Miasta między sobą i z rodami patrycjuszowskimi Głównego Miasta. Samól charakteryzuje także gospodarkę Młodego Miasta w zakresie: handlu, rzemiosł a i innej działalności wytwórczej, rynku kapitałowego (rent), w tym znaczenia ekonomicznego patrymonium.
W ostatnim rozdziale autor omawia uwarunkowania i proces likwidacji Młodego Miasta. Omawia zniszczenia dokonane w Gdańsku i jego okolicach przez husytów we wrześniu 1433 r. Jest pewne, że wojska husyckie dotarły 2 lub 3 września, czyniąc poważne szkody. Przynajmniej dwa kościoły ucierpiały w trakcie najazdu: klasztor Karmelitów oraz kościół św. Jakuba. O zniszczeniu większego fragmentu miasta świadczy fakt, że w 1436 r. zarządzono cztery lata wolnizny od pfennigzins. Ponadto o katastrofie świadczą także dane statystyczne. Po najeździe liczna nowo przyjmowanych obywateli spadła o ponad 40%. Samól następnie opisuje proces antagonizacji członków grup rządzących w związku z pojawieniem się opozycji stanowej w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Badacze są zgodni, że bezpośrednią przyczyną zburzenia Młodego Miasta był rozwój sytuacji militarnej na Pomorzu po klęsce wojsk królewskich w bitwie pod Chojnicami 17 września 1454 r. Samól omawia też dzieje mieszkańców po likwidacji ośrodka.
Książkę wieńczy epilog z próbą analizy porównawczej problematyki funkcjonowania Młodego Miasta z opracowaniami na temat innych miast nowych w Prusach.
Oprócz podsumowania, spisu tabel, rozbudowanej bibliografii do pracy dołączono liczne ilustracje. Poza kilkudziesięcioma planami, widokami i zdjęciami terenów dodano wkładkę na kalkach zawierającą porównanie autorskiej hipotezy lokalizacji Młodego Miasta oraz mapy przedstawiające etapy rozwoju przestrzennego Gdańska i jego otoczenia.
Praca Piotra Samóla jest fascynującą podróżą przez prawie 75 lat istnienia nieco tajemniczego ośrodka, jego wzlotów i upadków, dramatycznych historii jak najazd husytów czy studium ucieczki ostatniego burmistrza Młodego Miasta Nicolasa Stoltzefussa vel Heilanda i jego służby u Krzyżaków. Opracowanie dziejów Młodego Miasta pozwala spróbować odpowiedzieć na pytanie, jak ten organizm wpisuje się w proces zakładania nowych miast w aglomeracjach pruskich. Zrozumienie roli tego ośrodka oraz jego skomplikowanych i niezbyt szczęśliwych losów pozwala badaczowi poznać lepiej nie tylko historię średniowiecznego Gdańska, ale także dzieje jego późniejszych przekształceń przestrzennych.
