Oswald Mosley – ojciec brytyjskiego faszyzmu

Oswald Mosley nie należy do najbardziej znanych polityków brytyjskich XX wieku, a w Polsce jego postać jest prawie zapomniana. Tym bardziej warto przypomnieć, że w latach 30. Anglia skupiała nie tylko zdecydowanych przeciwników Hitlera i orędowników polityki appeasementu. Pewnym poparciem cieszył się też brytyjski ruch faszystowski, którego twarzą był Oswald Mosley – sympatyk Führera, rasista, założyciel Brytyjskiej Unii Faszystów, którego życie zawodowe było nie mniej burzliwe niż prywatne (m.in. wdał się w romans z siostrą swojej drugiej żony i jej matką).

Oswald Mosley – arystokrata, wojskowy, polityk

Mosley urodził się 16 listopada 1896 roku w szlacheckiej rodzinie o korzeniach anglo-irlandzkich. Ukończył Winchester College i Royal Military College. W czasie I wojny światowej służył na froncie zachodnim w Królewskim Korpusie Lotniczym, gdzie wsławił się odwagą i oddaniem.

Droga polityczna, którą wybrał Oswald Mosley dziwiła komentatorów politycznych już w czasach jego aktywności. Liderzy skrajnych ruchów w Europie raczej nie wywodzili się z arystokratycznych rodów. Wydawać by się mogło, że pochodzenie Mosleya będzie zwiastować jego działalność w Partii Konserwatywnej, co zresztą miało miejsce. Pewnym zaskoczeniem mogła być jego przynależność do Partii Pracy, ale to dalszy los wyprowadził go na polityczny afisz, by z czasem brutalnie ściągnąć ze sceny.

Decyzję o karierze politycznej podjął zaraz po wojnie w wieku 21 lat. Wówczas wszedł do parlamentu z ramienia konserwatystów. Trudno jednak mówić o ścisłych związkach Mosleya ze środowiskiem, w imieniu którego działał. Swoje powołanie do Izby Gmin wiązał wyłącznie z reprezentowaniem pokolenia Wielkiej Wojny. Twierdził, że jego misją polityczną było niedopuszczenie do powtórzenia tragedii z lat 1914-1918. Jako parlamentarzysta odznaczał się szczególnymi zdolnościami oratorskimi.

W 1924 roku zmienił jednak barwy partyjne i dołączył do Partii Pracy, w której jego potencjał dostrzegł Ramsay MacDonald. Nowe środowisko polityczne zdołało uformować rząd mniejszościowy, a w 1929 roku Mosley otrzymał stanowisko kanclerza Księstwa Lancaster. Jego głównym zadaniem była walka z bezrobociem, wywołanym przez globalny kryzys ekonomiczny. Pomysły kanclerza Lancaster na zmianę sytuacji na rynku pracy nie spotkały się jednak z uznaniem jego gabinetu, a sam Mosley zdecydował się ustąpić ze stanowiska i zrezygnować z członkostwa w Partii. Wówczas ścieżki polityczne brytyjskiego szlachcica na zawsze zboczyły z głównego nurtu tamtejszej polityki.

Oswald Mosley i brytyjscy faszyści

Pierwszym radykalnym ugrupowaniem, które założył Mosley było „New Party”. Powołana w 1931 roku partia zakładała zdecydowaną walkę ze skutkami kryzysu gospodarczego: zapowiadano m.in. ograniczenie importu i stworzenie nowych miejsc pracy. Wizja nowej polityki nie przekonała wyborców, którzy w 1931 roku nie zapewnili mandatu żadnemu z 15 kandydatów „New Party”. W skali kraju ugrupowanie uzyskało zaledwie 36 tysięcy głosów.

Partia zaczęła się radykalizować, a Mosley uwierzył, że odpowiedzią na kryzys gospodarczy mogą być rozwiązania siłowe. W 1932 roku skorzystał z zaproszenia Benito Mussoliniego do Włoch. Wizyta na Półwyspie Apenińskim utwierdziła go w przekonaniu o rychłym upadku demokracji parlamentarnych i konieczności przygotowania w Wielkiej Brytanii ugrupowania faszystowskiego. Co ciekawe sam Mosley miał wówczas wiele opcji do kontynuowania kariery w polityce. O jego zaangażowanie zabiegali bowiem różni parlamentarzyści, związani zarówno z Partią Konserwatywną jak i Partią Pracy. Mosley był jednak przekonany do pomysłu budowy nowego ciała politycznego. Straszył, że Wielka Brytania pójdzie w ślady Hiszpanii i podobnie jak dawne mocarstwo kolonialne, czeka ją powolny upadek. Odpowiedzią na ówczesne problemy gospodarcze miał być faszyzm, który w wypowiedziach Mosleya pojawiał się coraz częściej.

Ostatecznie w październiku 1932 roku Oswald Mosley powołał Brytyjską Unię Faszystów (BUF). U podstaw ugrupowania leżał nacjonalizm brytyjski. Choć początkowo nie miał on cech rasistowskich, to należy pamiętać, że z czasem poglądy Mosleya uległy radykalizacji, stając się w istocie filozofią rasizmu wymierzonego w Żydów brytyjskich. Lider BUF utrzymywał jednak, że nie atakuje Żydów z uwagi na wyznanie czy rasę, ale ze względu na ich uderzenia wymierzone w faszyzm i Wielką Brytanię. W programie nowej partii znalazły się postulaty takie jak: korporacjonizm (czyli sposób organizacji państwa, mający na wzór dawnych gildii, zrzeszać grupy poszczególnych profesji), kontrola gospodarki krajowej, imperializm i dążenie zapobieżeniu wojnie. Mosley zapowiadał rewolucję w sferze kultury i moralności oraz stworzenie nowego narodu, który opierałby się na tradycyjnych formach gospodarki wiejskiej.

Polecamy e-book Natalii Pochroń „Dowody zbrodni. Początki kryminalistyki”

Książka dostępna również jako audiobook!

O ile program polityczny w wielu aspektach różnił się od faszyzmu włoskiego czy nazizmu niemieckiego, to oprawa wizualna wyraźnie naśladowała utarte schematy. Oficjalnym ubiorem były czarne koszule, symbolem były tzw. fasces (rózgi liktorskie), a pozdrowieniem stał się salut rzymski. Bojówki BUF ścierały się z komunistami i żydowską klasą robotniczą. Brutalizacja działań partii, która przyspieszyła zwłaszcza po 1934 roku, zniechęciła do Mosleya wielu intelektualistów, w tym sponsorów, którzy popierali BUF z obawy przed rozwojem nastrojów komunistycznych.

Mosley starał się przekonać Brytyjczyków do faszyzmu, dostosowując go do lokalnych realiów. Wyborców przekonać miało to, że władza nie musi być despotyczna, ani osiągnięta drogą przemocy, a drogą porozumień politycznych. Widział on potrzebę zyskania powszechnego poparcia społecznego dla swojego projektu, co miało być „nowoczesną dyktaturą” z silnym przywództwem, ale bez tyranii. Trudno nie uznać poglądów Mosleya za sprzeczne lub przynajmniej bardzo zagmatwane. Wydaje się, że były obliczone na stworzenie „miękkiej” wersji faszyzmu, co miało zapewnić poparcie także mniej radykalnych grup społecznych. Rzeczywiście warto przypomnieć, że Brytyjska Unia Faszystów nie była najbardziej skrajnym ugrupowaniem w Wielkiej Brytanii lat 30. XX wieku. Ostro krytykował ją choćby Arnold Leese, twórca antysemickiej Imperialnej Ligi Faszystów.

Członków Brytyjskiej Unii Faszystów bardziej przyciągała otoczka związana z kultem siły i ulicznymi walkami niż zawoalowane propozycje zmian gospodarczych i społecznych. Marszom i demonstracjom organizowanym przez sympatyków BUF właściwie zawsze towarzyszyła przemoc – najczęściej ścierali się oni z komunistami i Żydami. Trudno oczekiwać, by większość chuliganów ubranych w czarne koszule, była w równym stopniu zainteresowana założeniami mosleyowskiego korporacjonizmu. Po prostu część poglądów lidera BUF trafiała na bardzo podatny grunt, tworząc uliczną siłę jego ugrupowania. Być może to właśnie była też przyczyna upadku brytyjskiego faszyzmu.

Mosley: akt ostatni

Po jednym z marszów (zorganizowanym w rocznicę powołania BUF), doszło do regularnych starć, które zapisały się w historii jako bitwa na Cable Street. Po spacyfikowaniu zamieszek, rząd brytyjski podjął uchwałę zakazującą manifestowania poglądów politycznych w miejscach publicznych. Był to początek końca partii faszystowskiej. Zdelegalizowanie marszów i zakazanie manifestowania emblematów politycznych, zepchnęły działalność BUF do wydarzeń zamkniętych. Zradykalizowane ugrupowanie cieszyło się coraz mniejszym poparciem społecznym, a jak zauważył B. Rubin, „w dniu 1 września 1939 roku brytyjski faszyzm był już martwą ideologią”.

Decyzją władz brytyjskich Oswald Mosley został internowany na początku 1940 roku. Po zakończeniu II wojny światowej i wyjściu na wolność starał się wrócić do polityki w pozornie nowej formule – głosił poglądy socjalistyczne, w myśl których robotnicy sami mieli sprawować kontrolę nad przemysłem. Wciąż postulował jednak poglądy nacjonalistyczne i rasistowskie, domagał się m.in. blokowania migracji, czy ograniczenia małżeństw mieszanych w celu ochrony rasy. Można zatem mówić o niewielkiej modyfikacji kontrowersyjnych poglądów, w których wciąż zagnieżdżone były hasła bezpośrednio faszystowskie lub przynajmniej powiązane z faszyzmem. Powrót Mosleya do wielkiej polityki ostatecznie się nie powiódł. Zmarł on w 1980 roku w politycznej izolacji i zapomnieniu.

Zdecydowanie dłużej niż jego polityczne dziedzictwo, trwała zła sława Mosleya w popkulturze. Był on bohaterem książek i produkcji filmowych, sportretował go m.in. brytyjski serial Peaky Blinders, wplatając prawdziwą postać w fikcyjne wydarzenia.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Bibliografia:

• Drabik Jakub, Oswald Mosley’s Concept of a United Europe. A Contribution to the Study of Pan-European Nationalism, „Dvacáté Století”, t. 2, 2012, s. 53-65.
• Kundera Elżbieta, Maciej Cesarz, Od „Większej Brytanii” do zjednoczonej Europy. Faszystowska doktryna Oswalda Mosleya Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, ss. 389 [recenzja], „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” t. 31, 2009, s. 436-440.
• Love Gary, 'What's the Big Idea?': Oswald Mosley, the British Union of Fascists and Generic Fascism, „Journal of Contemporary History”, v. 42, n. 3, 2007, s. 447-468.  
  
• Rubin Bret, The Rise and Fall of British Fascism: Sir Oswald Mosley and the British Union of Fascists, „Intersections” 11, nr 2, 2010, s. 323-380.
• Sacks Benjamin, Sir Oswald Mosley and British Fascism, „New Mexico Quarterly” v. 7, 1937, s. 243-254. 
  
• Thurlow Richard C., The Guardian of the 'Sacred Flame': The Failed Political Resurrection of Sir Oswald Mosley after 1945, „Journal of Contemporary History” v. 33, n. 2, 1998, s. 241-254.
  
• Tomaszewski Patryk, Maciej Cesarz, Od „Większej Brytanii” do zjednoczonej Europy. Faszystowska doktryna Oswalda Mosleya, Wrocław 2006, ss. 389 [recenzja], „Historia i Polityka”, nr. 1 (8), 2009, s. 210-215.