„Olśnienie” według Daniiła Andriejewa
W 1937 roku Daniił Andriejew przeczytał powieść Bruno Franka o Cervantesie. Książka kończy się opowieścią o tym, jak Cervantes pisał w więzieniu pierwszą część Don Kichota i jak pisarz, pochłonięty pracą, gotów jest spędzić w celi więziennej jeszcze rok a nawet trzy lata, aby tylko dokończyć dzieło.
Daniił Andriejew w 1943 roku (domena publiczna) W 1955 roku w liście pisanym z włodzimierskiego więzienia do żony do obozu – po ośmiu latach spędzonych w zamknięciu! – znajdujemy podobne wyznanie u Daniiła Andriejewa: „[…] zupełnie nie wyobrażam sobie takiego życia, kiedy musiałbym kłamać przed samym sobą czy przed innymi. Tej jednej myśli wystarczy, żebym wybrał pozostanie tu, gdzie się znajduję… jeszcze przez wiele lat. Tu mogę nie kłamać ani jednym słowem, ani jednym gestem. Tu mogę nie pogardzać sobą. Tu, przynajmniej w części, mogę zajmować się tym, dla czego w ogóle żyję”. A celem, dla którego żył, było napisanie książek, które „bolą” […]
Daniił Andriejew urodził się 2 listopada (według starego stylu) 1906 roku w Berlinie. Jego ojciec, Leonid Nikołajewicz Andriejew, był jednym z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich początku XX wieku. Według rodzinnych przekazów był wnukiem śpiewaczki z wędrownego taboru i właściciela ziemskiego z guberni orłowskiej, Karpowa, z rodu Rurykowiczów. Czy prawdziwa jest rodzinna opowieść o prababce będącej cygańską śpiewaczką, nie wiemy. Ale powierzchowność zarówno Daniiła jak i Wadima, starszego brata, miała w sobie coś hinduskiego. Znajomi z lat młodości wierzyli w to, nazywali go hinduskim księciem i nie dziwili się jego zamiłowaniu do poezji hinduskiej. Matka ojca, Anastazja Nikołajewna, według świadectw Wadima, pochodziła z polskiej szlacheckiej rodziny Packowskich. Również matka poety, Aleksandra Michajłowna Wielhorska, w linii męskiej pochodziła ze zubożałej gałęzi znanej polskiej hrabiowskiej rodziny Wielhorskich, zaś w linii żeńskiej z ukraińskiej rodziny wielkiego poety ukraińskiego, Tarasa Szewczenki.
Aleksandra Michajłowna umarła dwa tygodnie po urodzeniu Daniiła z powodu gorączki poporodowej. Babka, Jefrosinja Warfołomiejewna, zabrała noworodka do Moskwy. Zostawiła go w domu drugiej córki, Jelizawiety Michajłowny, żony znanego moskiewskiego lekarza, Filippa Aleksandrowicza Dobrowa. Dom Dobrowych stał się domem rodzinnym Daniiła. Jego ojcem chrzestnym, podobnie jak brata Wadima, został ówczesny przyjaciel ojca, Maksym Gorki.
Rewolucja i wczesna śmierć ojca, 12 września 1919 roku w fińskiej wiosce Neivola, rozdzieliła Daniiła z rodziną Andriejewych, która znalazła się na emigracji.
Brat Daniiła, Wadim, wspominał o atmosferze znanego w przedrewolucyjnej Moskwie domu w zaułku Mały Lewszynski: „Dom Dobrowych… – to cała, już dawno miniona epoka, epoka rosyjskiej inteligenckiej rodziny… z nieodłącznymi «Russkimi Wiedomostiami», z niekończącym się wieczornym piciem herbaty, z równie niekończącymi się rozmowami o polityce… z gośćmi nieżegnającymi się przed północą, ze sporami wokół rewolucji, Boga i człowieczeństwa”. Któż tam nie przychodził: Gorki, Bunin, Bieły, Szalapin i Skriabin, znani pisarze, muzycy, aktorzy, artyści, adwokaci.
We wrześniu 1917 roku Daniił rozpoczął naukę w gimnazjum J. A. Repman, „jednym z najlepszych i najbardziej demokratycznych w Moskwie”, jak sam później pisał w Autobiografii. Wkrótce gimnazjum stało się szkołą radziecką. Sąsiadowała ona z domem, w którym mieszkał i umarł Gogol […]
Uzbrojeni żołnierze niosący transparent z napisem "Komunizm", Moskwa, październik 1917 r. (domena publiczna) Po siedmiu latach ukończył szkołę, uczył się w Instytucie Słowa i na Wyższych Kursach Literatury. Ale przede wszystkim był to czas wypełniony pracą literacką: wierszami, powieścią Grieszniki (Grzesznicy) i pracą duchową: poszukiwaniami, pokusami, wątpliwościami. Zajęcia literackie były przerywane koniecznością zarobkowania, pracował jako grafik, próbował zająć się literaturą popularnonaukową: napisał książkę o uczonych wynalazcach, ale nie przepuściła jej cenzura.
W dalszym ciągu doznawał „kosmicznych przebłyskow świadomości” – w lipcu 1931 roku pod Trubczewskiem, w listopadzie 1933 roku w moskiewskiej świątyni św. Błażeja […]
Tekst jest fragmentem książki Daniiła Andriejewa „Róża świata”:
Lata 30. to nie tylko letnie wyjazdy do Trubczewska i na Krym, to także studiowanie religii i historii Wschodu, z których później wyrósł pomysł wielkiego poematu Piesn’ o Monsalwatie (Pieśń o Monsalvacie). Próbę przemyśleń mistycznego doświadczenia zawarł też w niedokończonym utworze Kontury priedwaritielnoj doktriny (Zarys wstępnej doktryny). Zmieniał się Daniił, zmieniał się i czas, stając się coraz okrutniejszym.
W 1937 roku Andriejew zaczął pracę nad powieścią Stranniki noczi (Nocni wędrowcy). Bohaterami powieści, pisanej potajemnie, byli on i jego przyjaciele, ta inteligencja, która musiała albo się ukrywać, albo się przystosować, aby przeżyć w czasach stalinowskiej Moskwy – akcja toczy się w 1937 roku.
W październiku 1942 roku Andriejew otrzymał powołanie do wojska, mimo że stan zdrowia nie pozwalał mu odbywać służby wojskowej nawet w formacjach pomocniczych. W styczniu 1943 roku, służąc w dywizji strzeleckiej, brał udział w przejściu do oblężonego Leningradu po zamarzniętym jeziorze Ładoga. „Podczas marszu po wyludnionym, zaciemnionym mieście do miejsca dyslokacji – wspominał poeta – doznawałem czegoś podobnego do przeżycia z dawnych, młodzieńczych lat przed cerkwią Chrystusa Zbawiciela, teraz było to przeraźliwie mroczne i groźne […]. Ciemniało i pobłyskiwało starcie pierwiastków absolutnie nieskłonnych do ugody, a ich oszałamiające rozmiary i ziejąca za jednym z nich wielka, demoniczna istota napawała trwogą”.
W wojsku Andriejew znalazł się w oddziale pogrzebowym i, jak wspominali jego koledzy frontowi, starał się na każdą żołnierską mogiłę położyć choćby skromny bukiet polnych kwiatów. Wojna stała się źródłem nowych, tragicznych doświadczeń. Po powrocie do Moskwy kontynuował pracę nad powieścią. Pod koniec wojny los połączył go nierozerwalnie z malarką Ałłą Aleksandrowną Brużes, obdarzoną, jak przyznawali nawet zazdrośni współcześni, botticellowską urodą.
Szczęście ogniska domowego trwało krótko. 21 kwietnia 1947 roku Daniił Andriejew został aresztowany, dzień później jego żona.
Lenin i Stalin we wrześniu 1922 r. (domena publiczna) Śledztwo było prowadzone pod nadzorem wyższych urzędników Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Oskarżenie należało do najpoważniejszych – przygotowywanie zamachu na Stalina. Zarzuty zostały sformułowane na podstawie powieści Stranniki noczi. W jednym z rozdziałów jakoby opisywano działania tajnej grupy przygotowującej podobny plan. Czekiści nie mogli lub nie chcieli dać wiary, że nawet jeśli opisywana sytuacja jest niezgodna z prawem, to jest to tylko literacka fikcja. Pozostałe dowody wydobywano od oskarżonych w brutalnym śledztwie trwającym półtora roku. W poufnym raporcie w sprawie Andriejewa, przygotowanym dla Stalina, przedstawiono mało prawdopodobne zeznania uzyskane od oskarżonego: „[…] Niejednokrotnie przemyśliwałem możliwość urzeczywistnienia moich terrorystycznych planów przeciwko głowie państwa radzieckiego podczas uroczystych akademii lub spektakli w Teatrze Wielkim i za każdym razem dochodziłem do wniosku, że zadanie to jest niewykonalne, ponieważ zarówno podczas akademii, jak i przedstawienia, w sali gasną światła i bardzo trudno jest oddać celny strzał, a podczas przerwy trudno znaleźć chwilę, aby się ukryć, strzelać zaś będąc wśród publiczności wydawało mi się bezsensownym samopoświęceniem…”. Stalin podkreślił ten akapit.
Uznany za winnego przygotowywania zamachu na wodza i za przywódcę antyradzieckiej terrorystycznej organizacji, Andriejew został skazany na 25 lat więzienia. Razem z nim sądzono jeszcze 19 osób, które skazano na zesłanie do obozów na okres od 10 do 25 lat. Wina współsprawców – rodziny i przyjaciół – polegała na tym, że czytali nieszczęsną powieść. Skazani mieli szczęście, miesiąc po aresztowaniu autora powieści Stranniki noczi ukazał się dekret O zniesieniu kary śmierci, który obowiązywał przez dwa i pół roku.
Tekst jest fragmentem książki Daniiła Andriejewa „Róża świata”:
Po zakończeniu śledztwa główny dowód, wszystkie trzy rękopiśmienne egzemplarze powieści, mimo protestów autora zostały zniszczone. 27 listopada 1948 roku Daniiła Andriejewa przewieziono z więzienia w Lefortowie do więzienia we Władimirze. Jego współwięźniami byli tu w różnych czasach wysokiej rangi jeńcy niemieccy i japońscy, także Wasilij Witaljewicz Szulgin (w jego obecności jako przedstawiciela Dumy abdykował car Mikołaj II), syn znanego białogwardyjskiego generała Aleksandra Pawłowicza Kutiepowa, biolog-akademik Wasilij Wasiljewicz Parin, skazany w „sprawie leningradzkiej” historyk Lew Lwowicz Rakow i wielu innych znanych ludzi, często niewinnych. Zdarzali się także kryminaliści. Właśnie tam, w więzieniu, Daniił Andriejew napisał swoje najważniejsze dzieła […]
Więźniowie łagru pracujący w kopalni złota. Kołyma, 1934 r. (domena publiczna) Bezsenne, pełne wizji noce na więziennych pryczach, przenoszące go w transfizyczne wędrówki, wytężona praca twórcza, nie zważając na wyczerpujący więzienny rygor, niepokój o żonę, zesłaną do obozu Dubrawłag, o której przez wiele lat nie miał żadnych wiadomości – wszystko to doprowadziło Andriejewa do ciężkiej depresji, a następnie do zawału serca […]
Zwolnienie z więzienia nastąpiło równo 10 lat po aresztowaniu w wyniku nieustających starań żony. W latach chruszczowowskiej odwilży wypuszczono z obozów wielu więźniów politycznych. Zwolniono i zrehabilitowano z „powodu braku znamion przestępstwa” skazanych w sprawie Daniiła Andriejewa. Tych, którzy przeżyli.
Zadziwia wielość utworów, które poeta stworzył w więzieniu: poetycki cykl Russkije bogi (Rosyjscy bogowie), proroczy dramat poetycki Żeleznaja mistierija (Misterium żelazne), oratoria, wiersze liryczne i poematy, tryskające ostrym humorem i erudycją opowiadania z tomu Nowiejszyj Płutarch (Najnowszy Plutarch), rozprawy o poezji i na koniec monumentalny traktat poetycko-filozoficzny, zawierający wieloletnie przemyślenia i doświadczenia – Róża Świata. Ocalałe cudem rękopisy, cudem również wyniesione z więzienia przez Ałłę Aleksandrownę Andriejewą, która przyjechała zabrać liche rzeczy męża, istniały początkowo tylko w brudnopisach.
Dwadzieścia trzy miesiące, które Daniił Andriejew przeżył po zwolnieniu z więzienia, były czasem bezdomnej tułaczki, beznadziei, ciężkich chorób i pełnej samozaparcia pracy nad uratowanymi brudnopisami. Zmarł 30 marca 1959 roku.
Za życia poeta nie opublikował ani jednego wersu, zachowując wymuszony „krzyż milczenia” […]
