Od NPD do neonazizmu. Skrajna prawica w RFN 1964-1980

W 1964 roku w terminologii partyjnej Deutsch Reichspartei zostało wprowadzone pojęcie „narodowej demokracji”, co towarzyszyło wnioskowi, by powołać nową partię polityczną, której celem byłoby zjednoczenie niemieckich nacjonalistów. 28 listopada 1964 roku w Hanowerze powstała Natinaldemokratische Partei Deutschlands (NPD). W zjeździe założycielskim wzięło udział 700 nacjonalistów z czego 473 zgłosiło akces do nowej formacji.

Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec

Adolf von Thadden (fot. Eric Koch/Anefo, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands).

Kierownictwo partii składało się z przewodniczącego, trzech zastępców, prezydium oraz zarządu. Przewodniczącym partii został Fritz Thielen, funkcję wiceprzewodniczących objęli Heinrich Fassbender, Wilhelm Gutmann oraz Adolf von Thadden. Błyskotliwość i charyzma tego ostatniego spowodowały, iż praktycznie to on przewodniczył ugrupowaniu. Warto dodać, że von Thadden w odróżnieniu od wielu innych polityków nie miał nazistowskiej przeszłości – do NSDAP wstąpił w wieku 18 lat, 1 września 1939 roku, a jego rodzina była powiązana z zamachem na Adolfa Hitlera z 20 lipca 1944 roku (m.in. w skutek represji pozamachowych została stracona siostra von Thaddena). Ogólny liczba ludzi związanych z działalnością w NSDAP wynosiła w NPD ok. 35%. Największa ilość członków (ok. 30%) pochodziła z warstwy średniej niemieckiego społeczeństwa.

Najlepszy okres NPD to lata 1965-1969. W 1967 roku partia liczyła około 30 tys. członków. Bardzo szybko zbudowano sieć komórek partyjnych we wszystkich landach RFN. Najniższym szczeblem struktury partyjnej był związek miejscowy ([Ortsvereine]), następnie powiatowy ([Kreisverbände]), okręgowy ([Bezierksverbände]) i krajowy ([Landesverbände]). Najliczniejsze związki znajdowały się w Bawarii i zrzeszały łącznie 6300 osób, zaś najmniej liczne to Berlin Zachodni i Brema (skupiały po ok. 500 osób). Istniały również sekcje młodzieżowe Junge Nationaldemokraten (młodzież 14-18 lat) i studenckie Naionaldemokratischer Hochschulband. W 1968 roku powołano służbę porządkową partii NPD – Ordnungsdienst, która słynęła z brutalności (porównywaną ją do SA), wobec czego z powodu złego odbioru w społeczeństwie rozwiązano ją w maju 1970 roku. Zastąpiła ją Organisationdienst.

Pierwszy, ogólny program partii został przyjęty w dniach 7-9 maja 1965 roku w Hanowerze. Tzw. „Manifest NPD” ([Manifest der NPD]) złożony był z trzech punktów: nawiązywał do podziału Niemiec, określał stosunek NPD do integracji Zachodniej Europy oraz stosunek partii do systemu politycznego RFN. Powojenne rozbicie Niemiec uznane było za tragedię narodową, a ponowna unifikacja miała być naczelnym celem partii. Integracja RFN z państwami układu NATO, a NRD z państwami sowieckimi stanowiło istotne zagrożenie dla zjednoczenia. Partia stała na stanowisku, iż bez zjednoczonych Niemiec nie powstanie zjednoczona Europa. Koncepcje dotyczące wewnętrznych uwarunkowań RFN zostały wyłożone w „Zasadach naszej polityki” ([Die Grundsatze unsere Politik]). Krytykowano ówczesne RFN za brak wolności osobistej, materializm i liberalną demokrację. Zdaniem NPD Niemcy potrzebowały silnego państwa posiadającego autorytet u obywateli i otaczającego ich opieką.

NPD i wiele innych ugrupowań nacjonalistycznych negowało postanowienia konferencji poczdamskiej w sprawie granic niemieckich. Na ilustracji rosyjski znaczek pocztowy upamiętniający spotkanie Wielkiej Trójki w lipcu 1945 roku (domena publiczna)

Po pierwszych sukcesach wyborczych w Bawarii i Bremie w 1966 roku partia musiała sprecyzować swój program. W dniach 10-12 listopada 1967 roku odbył się III zjazd NPD, na którym przedstawiono doktrynę ugrupowania. Było to połączenie „Manifestu” oraz „Zasad polityki”. Po raz kolejny nawiązano do koncepcji zjednoczenia Niemiec, gdzie „jedna część Niemiec i Europy uległa wpływom komunistycznym, druga zaś została zamerykanizowana”. Aby temu zapobiec należało rozbudzić „wolę wolności i samostanowienia”. NPD deklarowała się jako partia antyamerykańska, antysowiecka i proeuropejska. Partia chciała utworzenia zjednoczonej Europy będącej „trzecią siłą” między USA i ZSRS. Państwo niemieckie miało być wielką wspólnotą narodową ([Volksgemeinschaft]). Solidarystyczna koncepcja nawiązywała do dawnej koncepcji Niemieckiej Partii Rzeszy. Żądano odbudowy niemieckiej armii, aby broniła nie tylko RFN, ale również Europy. Nawiązywano także do nadania weteranom SS takich samych świadczeń, jak żołnierzom Wehrmachtu. NPD nie uznawała granic państwa niemieckiego z 1945 roku, nazywając je „komunistycznymi podbojami” które należało cofnąć i oddać Niemcom „prastare niemieckie ziemie”.

Dużo miejsca NPD poświęciła sprawom społeczno-ekonomicznym. Partia dostrzegała rolę i znaczenie klasy średniej i uważała iż należy bronić jej interesów. Z drugiej strony twierdziła, że potrzebny jest również wielki przemysł pozostający w niemieckich rękach. Zdaniem NPD należało przezwyciężyć walkę klasową, w czym pomóc miały silne związki zawodowe i związki przedsiębiorców działające we wspólnym, narodowym charakterze. Chłopi jako żywiciele narodu powinno zostać objęci szczególną ochroną.

NPD posiadała rozbudowaną prasę partyjną. Najbardziej znane były ogólnoniemieckie tygodniki „Deutsche Nachrichten” (nakład w latach 1965–1970 ok. 40 tys. egzemplarzy) oraz formalnie niezwiązany z partią „Deutsche Wochenzeitung” (nakład w latach 1965–1970 25 tys. egzemplarzy). Pisma wydawał Waldemar Schutz. Oprócz tego istniało wiele tytułów o zasięgu lokalnym. Za partyjną propagandę odpowiedzialny był Otto Hess (do 1967 roku) a następnie Benno Herrmannsdorfer.

Siedziba bawarskiego Landtagu (fot. Christoph Radtke, opublikowano na licencji Creative-Commons-Lizenz „Namensnennung 3.0 nicht portiert“).

To za ich kadencji partia osiągała największe sukcesy wyborcze. Po raz pierwszy do wyborów ogólnokrajowych NPD przystąpiła w 1965 roku, uzyskując 2% głosów po zaledwie dziesięciu miesiącach istnienia. W latach 1966-1968 NPD wprowadziła 60 posłów do siedmiu z dziesięciu parlamentów krajowych. Największe poparcie osiągnęła w Badenii-Wirtembergii (9,8% i 12 posłów) oraz Bawarii (7,4% i 14 posłów). Wyniki te pozwalały z optymizmem patrzeć na nadchodzące wybory parlamentarne, które odbyły się 28 września 1969 roku. NPD liczyła na uzyskanie 8-12% głosów, ostatecznie jednak poniosła porażkę zyskując zaledwie 4,3% głosów.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Oprócz NPD w latach 1964–1969 swoją obecność na arenie politycznej zaznaczyła Aktiongemeinschaft Unabhangiger Deutscher (AUD, Wspólnota działania niezależnych Niemców), powołana 15 maja 1965 roku jako porozumienie wyborcze przed nachodzącymi wyborami do Bundestagu. Na czele formacji stanął Hermann Schwann. Mimo porażki w wyborach (0,2% oddanych głosów) AUD kontynuowała swoją działalność. Wpisała się w nurt „narodowego neutralizmu”, doktryny głoszącej zachowanie niezależności od USA i ZSRS oraz szukania porozumienia z NRD. AUD głosiła hasła skrajnego nacjonalizmu, antykomunizmu oraz socjalizmu. Postulowała połączenie podzielonych Niemiec i nacjonalizację przemysłu. AUD przystępowała kilkukrotnie do wyborów jednak bez znaczących sukcesów w skutek tego rozpadła się pod koniec lat 60. XX wieku.

Innym interesującym ugrupowaniem była Unabhangige Arbeiterpartei (UAP, Niezależna Partia Robotnicza), założona w październiku 1961 roku przez Erharda Kliese w wyniku rozłamu w strasserowskim Deutsche Soziale Union. Była partią kadrową, krytyczną wobec dziedzictwa Trzeciej Rzeszy i bazującą na doktrynie niemieckiego socjalizmu Ottona Strassera. Posiadała około 1000 członków. Nie osiągnęła nigdy sukcesu w wyborach. Rozpadła się w 1972 roku.

Wyniki NPD w wyborach do Bundestagu (aut. SFfmL in der Wikipedia auf Deutsch, opublikowano na licencji Creative-Commons-Lizenz „Namensnennung – Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 nicht portiert“).

Regres NPD i powstanie Nowej Prawicy

Porażka wyborcza zapoczątkowała upadek NPD. W latach 1970-71 odbyły się wybory do dziesięciu Landtagów RFN. Partia utraciła wszystkie mandaty, a w większości regionów nie przekroczyła 1% poparcia. W wyborach do parlamentu w latach 1972-1980 tylko raz udało się przekroczyć 0,5% oddanych głosów. NPD nie utrzymała poparcia nawet na najniższym szczeblu samorząd – w 1970 roku partia posiadała 426 przedstawicieli, w 1980 roku zaledwie 10. W tym samym okresie trzykrotnie zmniejszyła się liczba członków NPD – z 21 tys. do 7 tys.

Linia ideologiczna partii nie uległa zmianie. W polityce międzynarodowej w dalszym ciągu promowała koncepcję zjednoczenia Niemiec oraz zjednoczonej, narodowej Europy. Jedynym novum była krytyka ówczesnej władzy, bowiem chadecja utraciła rządy na rzecz koalicji SPD-FDP. Głównym celem ataków była polityka RFN wobec państw bloku wschodniego. Podpisanie traktatów o normalizacji stosunków z Polską, Czechosłowacją i NRD oraz nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Węgrami oraz Bułgarią zostało uznane za zdradę stanu. Zarzucono rządzącym wyrzeknięcie się dawnych niemieckich ziem oraz kolaborację z Rosjanami.

W związku z tym NPD wprowadziła Aktion Widerstand (Akcja Opór) – działanie na rzecz zespolenia skrajnej prawicy przeciwko działaniom rządu niemieckiego w polityce wschodniej. Organizowano szereg manifestacji, spotkań informacyjnych i palono kukły kanclerza. We wrześniu 1971 roku w Monachium działacz NPD Viktor Gislo opluł publicznie Willego Brandta. Swoje działanie motywował „zdradą kanclerza na rzecz Moskwy”. Mimo tego NPD regularnie traciła na znaczeniu, a młodych działaczy zaczął interesować ruch Nowej Prawicy oraz Deutsche Volksunion, której złote lata dopiero miały nadejść.

16 stycznia 1971 roku dr Gerhard Frey założył Deutsche Volksunion (DVU, Niemiecka Unia Ludowa) która koordynowała tzw. National-Freiheitliche Rechte (Prawica Narodowo-Wolnościowa). Było to zrzeszenie organizacji narodowych o charakterze nacjonalistycznym i antykomunistycznym. Organizacja zrzeszała początkowo 4 tys. członków, w 1979 roku natomiast już 10 tys. Ruch domagał się zjednoczenia Niemiec i Europy i krytykował ówczesną politykę wschodnią RFN. Pozytywnie odnosił się do dziedzictwa III Rzeszy, miał charakter szowinistyczny i antysemicki. Największe sukcesy zaczął odnosić w latach 80. XX wieku.

Gerhard Frey (aut. Brigitte Graf, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

W 1971 roku działało w RFN dwanaście organizacji związanych z ideą Neue Rechte. Pierwszym dużym ugrupowaniem Nowej Prawicy była Partei der Arbei – Deutsche Sozialisten (Partia Pracy – Niemieccy Socjaliści), założona przez Friedhelma Bussea po odejściu z NPD w czerwcu 1971 roku. Była to silnie scentralizowana organizacja kierowana przez jedną osobę. Budowano ją na wzór partii komunistycznych z Komitetem Centralnym oraz Biurem Politycznym. Najbardziej rozpoznawalnym ugrupowaniem Nowej Prawicy była natomiast Aktion Neue Rechte, powstała 9 stycznia 1972 roku i licząca ok. 750 działaczy. 10 stycznia opublikowała swój dziesięciopunktowy manifest. Najważniejszym celem organizacji była budowa zjednoczonej, narodowej Europy. Potępiano jednocześnie imperializm sowiecki i solidaryzowano się z europejskimi narodami, które znalazły się w obozie socjalistycznym. Krytykowano też imperializm USA, jednak nie stawiano go na równi z sowieckim. Warto dodać, iż zdaniem ANR w ówczesnej sytuacji politycznej budowa europejskiego narodu była możliwa tylko dzięki współpracy z USA.

Aktion Neue Rechte posiadała struktury krajowe, regionalne, okręgowe, powiatowe i miejscowe. Członkowie ANR brali udział w wielu manifestacjach krajowych i nawiązali kontakty z działaczami z innych państw Europy – brali udział w kilku spotkaniach z nacjonalistami z Francji z ugrupowania Ordre Nouveau, np. w marcu (Nicea) i czerwcu (Paryż) 1972. Po rozpadzie ANR (koniec 1974 roku) istniało jeszcze kilka grup związanych z ideą nowej prawicy. Były to m.in. powstała w sierpniu 1974 roku Sache des Volkes National-Revolutionare Aufbaorganisation (SdV NRAO – Sprawy narodu – Narodowo-Rewolucyjna Organizacja w Odbudowie) czy utworzona w grudniu 1976 roku Solidaristische Volksbewegung (SVB – Solidarystyczny Ruch Ludowy). W 1976 roku powołano kolejną inicjatywę, która miała zjednoczyć nową prawicę: Aktionsgemainschaft Demokratische Neuordnung (ADN – Wspólnota Działania Demokratycznego Nowego Porządku). Jednak jej działania nie przyniosły efektu, a sam ruch na przełomie 1977 i 1978 roku rozpadł się tworząc luźne grupy dyskusyjne. Idee nowe prawicy były prezentowane na łamach kilku pism, m.in. „Neue Zeit” „Junges Forum” „Junge Kritik” „Rebbel” czy „Barricade”.

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Niemiecka Neue Rechte nie stworzyła jednolitej doktryny. Według Nowej Prawicy rozwój człowieka warunkowany był przez sześć podstawowych potrzeb: terytorialną, dominacji, osiedlenia, agresji, socjalizacji i seksualną. W związku z tym należało doprowadzić do rewolucji nacjonalistyczno-socjalistycznej, aby zmienić ten system. Występowano przeciwko tradycyjnemu, imperialistycznemu nacjonalizmowi niemieckiemu. Dla twórców Nowej Prawicy najważniejsza miała być jedność terytorialna, która tworzyła naród w całej jego różnorodności kulturowej. Nowa Prawica nie uznawała marksistowskiej doktryny i podziału społeczeństwa na klasy. Podmiotem miał być lud – pierwotny nosiciel socjalizmu. Kluczowym elementem budowy nowego socjalistycznego społeczeństwa miał być solidaryzm, stanowiący wyzwolenie ludu spod kajdan konsumpcyjnego terroru i państwowej biurokracji.

Roszczenia terytorialne niektórych odłamów niemieckiej skrajnej prawicy sięgały aż Kłajpedy, zajętej przez Hitlera w marcu 1939 roku (domena publiczna)

Nowa Prawica występowała przeciwko USA – symbolowi kapitalizmu, „ahumanistycznemu techno-maszynowemu systemowi” oraz zdecydowanie przeciw ZSRS, „pseudo rewolucyjnemu antyrewolucyjnemu marksizmowi”. Postulowano zjednoczenie Niemiec, a nawet budowę Wielkich Niemiec: połączenia RFN, NRD, Austrii, Tyrolu Południowego oraz okręgu Kłajpedy. Mówiono o europejskiej misji Niemiec, wspominano Waffen SS i jej antysowiecką kampanię w Rosji. Krytykowano koncepcje multikulturowe, które zdaniem twórców Neue Rechte doprowadzą do upadku Niemiec.

Narodowi socjaliści

W latach 70. XX wieku zaczął odradzać się ruch nazistowski. Skupiał on głównie młodych ludzi, którzy nie mieli prawa pamiętać NSDAP czy nawet Socjalistycznej Partii Rzeszy. Jedną z pierwszych organizacji była Nationalsozialistische Kampfgruppe Grossdeutschland (NSKG – Narodowo-Socjalistyczna Grupa Walki „Wielkie Niemcy”), założona w kwietniu 1972 roku. Miała ona charakter terrorystyczny. Program ugrupowania nawiązywał otwarcie do NSDAP i Adolfa Hitlera. W październiku 1972 roku grupa została rozbita przez służby RFN – aresztowano 25 osób pod zarzutem udziału w grupie przestępczej oraz nielegalnego posiadania broni. Zarekwirowano granaty ręczne, broń maszynową oraz krótką.

W latach 1972–1977 powstało wiele kolejnych grup, które nawiązywały do nazizmu. Jedną z najbardziej niebezpiecznych był Aktionfront Nationaler Sozialisten powstały 26 listopada 1977 roku. Liderem organizacji był Michael Kuhnen. Organizacja stała się znana poprzez spektakularne akcje propagandowe, m.in. rozprowadzała ulotki o tematyce nazistowskiej, prowadziła wartę honorową pod domem szefa SD i Gestapo w Rzymie Herberta Kapplera po jego ucieczce z Italii do RFN czy zorganizowała wiece pod hasłem „sprawiedliwość dla Hitlera”. W ramach organizacji działała tajna grupa Werwolf, która dokonała wiele zamachów o charakterze terrorystycznym m.in. w maju 1978 roku członkowie organizacji podłożyli materiały wybuchowe pod siedzibę Komunistische Bund Westdeutschland w Kolonii (budynek zniszczono, nikt nie ucierpiał). 19 grudnia 1977 roku dokonano napadu na kasę oszczędnościową w Hamburgu, z której skradziono 60 tys. marek. W czerwcu 1978 roku aresztowano Kuhnena, a w marcu 1980 roku jego zastępcę Christiana Worcha. Organizacja zawiesiła wówczas działalność.

Pomnik ofiar neonazistowskiego zamachu na Oktoberfest w 1980 roku (fot. Muenih, domena publiczna)

Najliczniejsza grupą neonazistowską była założona przez Karla-Heinza Hoffmana paramilitarna Wehrsportgruppe Hoffman, powstała na przełomie 1973/1974 roku i skupiająca ok. 400 członków. Jej celem była walka z „bolszewizmem i kapitałem”. Siedzibą organizacji był zamek Ermreuth, gdzie członkowie uczyli się taktyki walki partyzanckiej w mieście i terenie. Wehrsportgruppe Hoffman zabezpieczała wiece Deutsche Volksunion. Najgłośniejszym zamachem grupy Hoffmana był wybuch bomby podczas Oktoberfest w Monachium 26 września w 1980 roku. Zginęło wówczas 13 osób, a 211 zostało rannych. 2 grudnia 1980 roku wyrokiem Federalnego Sądu Administracyjnego działalność organizacji została zakazana. Wiele osób aresztowano, a część wyjechała do Libanu, gdzie przeszła szkolenie zorganizowane przez członków Organizacji Wyzwolenia Palestyny.

Przemiany niemieckiej skrajnej prawicy

Druga połowa lat 60. XX wieku to bezwzględna dominacja NPD w środowisku nacjonalistycznym zakończona równie głośnym upadkiem. Lata 70. przyniosły nowy prąd intelektualny jakim była idea nowej prawicy. Pociągnęła ona za sobą wielu młodych nacjonalistów, jednak po kilku latach wypaliła się. Istotną zmianą w tym okresie było powstanie Deutsche Volksunion, która na wiele lat zastąpiła NPD. Lata 70. to również początki ruchów neonazistowskich w RFN, których największa aktywność przypadnie na lata 80. XX wieku.

Bibliografia:

• Bartsch Gunter, Revolution von rechts? Ideologie und Organisation der Neuen Rechten, Herder Verlag, Freiburg/Br. 1975.
• Hoffmann Uwe, Die NPD. Entwicklung, Ideologie und Struktur, Verlag Peter Lang, Frankfurt am Main 1999.
• Krzyżaniak Wojciech, Zorganizowana skrajna prawica w RFN 1949-1980, WUAM, Poznań 1986.
• Lippóczy Piotr, Sułek Jerzy, Spadkobiercy swastyki NPD, Wydawnictwo MON, Warszawa 1969.
• Schedler Jan, Häusler Alexander, Autonome Nationalisten. Neonazismus in Bewegung, Wiesbaden 2011.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”