Oblicza zła. Wizerunek szatana w sztuce średniowiecznej (cz. I)

Liczba i różnorodność graficznych przedstawień szatana i jego podkomendnych czyni ich klasyfikację niezwykle trudną. W efekcie do dzisiaj „ikonografia zła” kryje wiele tajemnic, a składające się na nią dzieła (od wielkich fresków, po niepozorne miniatury) są rozrzucone po kościołach, archiwach, muzeach i bibliotekach całego świata. W niniejszym artykule chciałbym przedstawić subiektywny wybór przedstawień szatana pochodzących z epoki średniowiecza. Celowo pominąłem tu dzieła najbardziej znane, przede wszystkim pochodzące z przełomu epok drzeworyty Albrechta Durera i malowidła Hansa Memlinga. Skupiłem się na przykładach wcześniejszych, przede wszystkim tych, które mogą dzisiaj dziwić formą artystyczną, zamysłem. W pewnym stopniu zestawienie to stanowi uzupełnienie dla opublikowanego przed rokiem w „Histmagu” artykułu „Diabeł jako Murzyn. Średniowieczne korzenie rasizmu”, który ukazał się także drukiem.

Bestia

Przerażone diabły na XIV-wiecznym fresku z kościoła Santa Maria Novella we Florencji. Autor: Andrea da Firenze. Estetyka zbliżona do znanych powszechnie wyobrażeń diabłów, choć detale twarzy czy kolorystyka mogą dziwić.

Wyobrażenie dużo bardziej egzotyczne z dzisiejszej perspektywy. Takiej postaci spodziewalibyśmy się raczej w filmie science-fiction, niż w scenie spotkania ze św. Augustynem na obrazie późnogotyckiego malarza, Michaela Pachera.

Kolejny niezwykły diabeł. Wyobrażenie nieznanego twórcy zaginionego ołtarza z klasztoru kartuzów w Buxheim (ok. 1500). Nasuwa się pytanie, skąd George Lucas czerpał swoje inspiracje...

Te sylwetki dla ludzi średniowiecza były uosobieniem strachu. Dzisiaj mogą dziwić, lub wręcz śmieszyć. Ilustracja pochodzi z jednej z XV-wiecznych edycji Złotej legendy Jakuba de Voragine.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Belzebub i inne demony. Ilustracja z Livre de la Vigne Nostre Seigneur z ok. 1450-1470 r. Diabelską sylwetkę głównej postaci podkreśla pomnożona liczba odrażających twarzy, a także płomienie buchające z uszu, łuski pokrywające ciało, czy kolejna morda w miejscu przyrodzenia. Wszystkie diabły trzymają haki, służące torturowaniu potępionych.

Mozaika zdobiąca kopułę baptysterium we Florencji (XIII w.). Grzesznicy dosłownie pochłaniani są przez wcielenie otchłani: odrażającą bestię zasiadającą na pierwszym planie.

Diabeł w formie czterogłowej czarnej bestii. XV-wieczne malowidło z kościoła w Favrie pod Turynem

Miniatura z XIII-wiecznego kodeksu przedstawiająca diabła z czarną twarzą. Motyw popularny także w literaturze

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Książka dostępna również jako audiobook!

Kusiciel

Miniatura z rękopisu Le Somme Le Roy powstałego we Francji u schyłku XIII wieku. Brodaty sknera w łachmanach, podjudzany przez diabły, ukrywa monety w skrzyni, tym samym ukazując swoje skąpstwo.

Diabły zachęcają do grabieży i waśni, posiadają też moc sprowadzania burzy. Szatańskie działania ukazano iluminacji z francuskiego Breviari d'Amor (XIV wiek).

Inna scena z tej samej iluminacji: diabeł, na rozkaz swego pana, lucyfera, zachęca ludzi do lubieżności.

Szatan kusi mnicha do ziemskich marności, nakłaniając go do podziwiania własnej urody, a tym samym do pychy. Ilustracja z XIV-wiecznego Breviari d'Amor.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Diabeł ukazany w formie murzyńskiego mężczyzny nakłania do grzesznych ziemskich rozrywek, w tym przypadku polowań. Ilustracja z tego samego manuskryptu autorstwa Matfre Ermengau.

Diabły kuszą także poprzez przepych i uczty. Ponownie warto zwrócić uwagę na ich czysto murzyńskie sylwetki.

Ewa kuszona przez węża, utożsamianego w średniowieczu (podobnie jak dzisiaj) z diabłem. Ilustracja z interesującym przedstawieniem węża pochodzi z Speculum humanae salvationis (1470).

++Czytaj dalej – reszta ilustracji na kolejnej stronie >>++

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!