Nowy Testament a historia
Zobacz też: Wielkanoc i początki chrześcijaństwa
CZEGO NALEŻY SPODZIEWAĆ SIĘ W ROZDZIALE
Do jakiego gatunku literackiego należą Ewangelie? Czy to bajki? Powieści religijne? Antyczne biografie? To ważne pytanie, ponieważ w odmienny sposób czytamy różne gatunki literackie - powieść fantastycznonaukową inaczej niż reportaż, biografię inaczej niż poemat epicki.
W tym rozdziale przyjrzymy się, w jak dużym stopniu Ewangelie przypominają inne antyczne biografie, i rozważymy, jaki był ich cel. Różnił się on od celu współczesnych biografii, ponieważ ich antyczne odpowiedniki powstały na długo przed początkiem współczesnej obsesji na punkcie wierności faktom i metod ich ustalania (np. systemów wyszukiwania danych). W świecie starożytnym istniało niewiele bibliotek i badacze nie mogli korzystać z ich katalogów ani z wyszukiwarek internetowych!
Św. Piotr (mal. Rubens, własność publiczna) Skoro już trochę wiemy o tradycjach o Jezusie, które krążyły w pierwszej połowie I wieku n.e., możemy zacząć zastanawiać się nad Ewangeliami Nowego Testamentu, w których się one w pewnym momencie znalazły. Ewangelie kanoniczne nie są jedynymi tego typu tekstami pochodzącymi ze świata starożytnego. Dysponujemy również takimi źródłami jak Ewangelia Tomasza i Ewangelia Piotra. Nasz uwaga będzie skupiać się jednak na najstarszych tekstach chrześcijańskich, dlatego będziemy zajmować się głównie kanoniczną czwórką.
Wiemy już o tych księgach wiele. Zostały napisane od trzydziestu pięciu do sześćdziesięciu pięciu lat po śmierci Jezusa przez nieznanych nam autorów, którzy posługiwali się greką, ale żyli w różnych krajach, pisali w różnym czasie, mieli różne problemy i zainteresowania, a podczas tworzenia swoich tekstów czerpali z różnych źródeł. Łukasz wprost przyznaje, że korzystał zarówno ze źródeł pisemnych, jak i ustnych. Zawierały one zapewne opisy słów i czynów Jezusa, o których opowiadano w gminach chrześcijańskich w basenie Morza Śródziemnego. Kwestie wiarygodności historycznej kanonu zostawmy na później, na razie natomiast przyjrzyjmy się Ewangeliom jako przykładom literatury wczesnochrześcijańskiej.
Należy zauważyć, że tak jak tradycje ustne miały zaspokajać potrzeby wczesnych chrześcijan (potrzebę nawracania, nauczania i pouczania), tak samo Ewangelie zostały napisane z konkretnych powodów, których autorzy i pierwsi czytelnicy mogli być świadomi, ale my, żyjący wieki później, możemy wyłącznie się domyślać. Naszym zadaniem będzie przeanalizowanie każdej z najstarszych zachowanych Ewangelii, co pozwoli nam przekonać się, że ich autorzy przyjmowali własną perspektywę lub „podejście” do życia i śmierci Jezusa. Zanim jednak to zrobimy, musimy powiedzieć kilka słów o Ewangelii jako gatunku literackim.
PYTANIA O GATUNEK LITERACKI
Czytelnicy żywią odmienne oczekiwania względem różnych gatunków literackich. Gdy czytamy opowiadanie, spodziewamy się czegoś innego niż po wstępniaku w gazecie codziennej. Jako wykształceni czytelnicy wiemy, po co pisze się opowiadanie, po co wstępniak, a co za tym idzie, będziemy oczekiwali innych cech od jednego tekstu, a innych od drugiego – np. informacja prasowa nie zawiera opisu charakteru bohaterów, nie ma w niej też intrygi ani jej rozwiązania. Czegoś innego oczekujemy od powieści fantastycznonaukowej niż od podręcznika naukowego, czegoś innego od limeryku niż od romansu. Takie oczekiwania wpływają na sposób, w jaki czytamy dany gatunek literacki. Załóżmy, że przeczytałem o przełomowym odkryciu w dziedzinie genetyki, które może ocalić ludzkość od najgorszych chorób. Prowadzenie dalszych badań jest jednak wysoce niebezpieczne, jeżeli bowiem zrekombinowany gen wydostanie się z laboratorium, to może mutować poza kontrolą i doprowadzić do ogólnoświatowej katastrofy i tragedii. Jeżeli o czymś takim przeczytałbym w powieści fantastycznonaukowej, to gdyby była ciekawa, mógłbym polecić ją przyjacielowi. Jeśli natomiast taką informację znalazłbym na głównej stronie „New York Timesa”, przeraziłbym się i napisał list do swojego kongresmena. O tym, czego oczekiwać od danego gatunku literackiego, wiemy, ponieważ zostaliśmy zaznajomieni z różnymi konwencjami literackimi. Do tego samego gatunku literackiego zaliczamy teksty o podobnych cechach: a) formie (poezja czy proza? krótkie czy długie? narracja czy opis?), b) treści (temat: natura czy społeczeństwo? dwudziestowieczna filozofia czy podróże międzygalaktyczne w XXII wieku?) i c) funkcji (czy tekst ma bawić? informować? przekonywać? a może wszystkiego po trochu?).
Do jakiego gatunku literackiego zaliczyć można Ewangelie? Mówiąc inaczej, jakie oczekiwania wiązali z takim gatunkiem literackim ludzie starożytności? Jeszcze do niedawna badacze byli zgodni, że Ewangelie Nowego Testamentu w niczym nie przypominają innych tekstów literackich epoki i jest to gatunek wynaleziony przez chrześcijan. Oczywiście Ewangelie opowiadały o człowieku imieniem Jezus, w czym przypominały biografię, ale widać też bardzo wyraźne różnice. To założenie całkiem racjonalne – jak się przekonamy, Ewangelie różnią się od współczesnych biografii. Koncepcja absolutnej unikalności Ewangelii została jednak w pewnym momencie odrzucona, choćby z tego powodu, że taki absolutnie wyjątkowy gatunek literacki jest praktycznie niemożliwy – gdyby takie niemające żadnego precedensu dzieło powstało, nikt nie wiedziałby, jak je czytać ani jak je rozumieć. Jeżeli ludzie w starożytności mogli czytać Ewangelie ze zrozumieniem, to nie mogły być one dla nich czymś zupełnie obcym.
Powyższy fragment pochodzi z:
Pytanie o sposób pojmowania jakiejś księgi w starożytności powinno dać nam do myślenia. Chociaż Ewangelie różnią się od współczesnych biografii, to mogły nie różnić się od ich antycznego odpowiednika – i rzeczywiście: badacze literatury starożytnej dostrzegli istotne paralele między Ewangeliami a kilkoma antycznymi gatunkami literackimi. Wyniki tych badań potwierdzają opinie, że Ewangelie najlepiej uznać za przykład biografii grecko-rzymskiej (skądinąd różniącej się od współczesnej biografii).
BIOGRAFIA JAKO GATUNEK LITERACKI W ŚWIECIE GRECKO-RZYMSKIM
Publiusz Korneliusz Tacyt (domena publiczna) Jesteśmy w posiadaniu wielu przykładów biografii grecko-rzymskich, a gatunkiem tym parali się najsłynniejsi rzymscy pisarze, choćby Plutarch, Swetoniusz i Tacyt. Można zrozumieć ten gatunek literacki, konfrontując go ze współczesnymi biografiami, ponieważ możemy coś pojąć tylko w kontekście tego, co już wiemy. Musimy nieustannie pamiętać, że gatunki literackie zawsze były niesłychanie elastyczne – wystarczy przypomnieć sobie powieści i opowiadania, które sami czytaliśmy.
Współczesne biografie zawierają nazwiska, daty, miejsca i opisy zdarzeń, co ma podkreślać wierność autora faktom. Taka biografia może opowiadać o życiu konkretnej postaci historycznej lub o wybranych z tego życia epizodach. Opisane są w niej często zdarzenia z życia publicznego i prywatnego i to, jak wpłynęły one na losy bohatera. Współcześnie coraz częściej centralnym elementem biografii jest życie wewnętrzne i kształtowanie się charakteru głównej postaci, analizowane przez pryzmat jej doświadczeń, co ma wyjaśniać, dlaczego bohater w konkretnych sytuacjach zachował się tak, a nie inaczej. Współczesne biografie nie tylko więc informują, ale i wyjaśniają. Służą rozrywce i czasem propagowaniu określonych postaw i poglądów, zwłaszcza gdy opisują postacie ze świata religii lub polityki.
Większość antycznych biografii nie koncentrowała się na faktach z życia bohatera. Ówczesne metody badawcze były z konieczności inne niż nasze, ponieważ starożytni autorzy mogli opierać się tylko na kilku dokumentach i nie dysponowali właściwymi (według naszych standardów) metodami pozyskiwania i gromadzenia danych. Antyczni autorzy bazowali głównie na opowieściach, które od dawien dawna krążyły wśród ludzi. Wielu z nich preferowało źródła ustne, ponieważ mogli takich relacji osobiście wysłuchać! Współcześnie biografowie są bardziej sceptyczni wobec plotek. Większości starożytnych biografów nie interesowało to, co zdarzyło się w życiu jakiejś postaci historycznej, ale istota i cechy jej osobowości (patrz: Tabela 5.1). Kluczowa różnica między antycznymi i współczesnymi biografiami polega na tym, że w czasach starożytnych, gdy nikt nie słyszał jeszcze o powstałej w oświeceniu koncepcji formowania się ludzkiej psychiki, nikt nie zakładał, że osobowość człowieka może ulegać zmianom w wyniku nowych doświadczeń i spotykania nowych ludzi.
Dlatego biografie grecko-rzymskie z reguły nie opowiadały o życiu wewnętrznym bohaterów ani kształtowaniu się ich osobowości, ich autorzy zakładali bowiem, że cechy charakteru człowieka są względnie stałe i w określonej sytuacji mogą się co najwyżej zamanifestować. Nie było jeszcze znane pojęcie „rozwoju osobowości”. Starożytni biografowie, wykorzystując ramy czasowe do uporządkowania życia swoich bohaterów, robili to ze względów kompozycyjnych, a nie po to, by pokazać, jak ktoś stał się tym, kim jest. Człowiek jest tym, kim jest – co najwyżej można naśladować cnoty wielkich postaci historycznych i unikać ich słabości.
SPOJRZENIE W PRZESZŁOŚĆ
TABELA 5.1 PLUTARCH O BIOGRAFII
Plutarch (46-120 r. n.e.) jest jednym z najbardziej znanych i cenionych pogańskich autorów świata starożytnego. Był filozofem, historykiem i biografem, niezwykle płodnym zwłaszcza na początku II wieku n.e. Zasłynął siedemdziesięcioma ośmioma esejami o filozofii moralności i religii (w tym m.in. Zalecenia małżeńskie, De discernendo adulatore ab Amico [O odróżnianiu pochlebcy od przyjaciela], O zabobonności i O odwlekaniu kary przez bogów), ale największą sławę przyniosło mu pięćdziesiąt biografii znanych Greków i Rzymian.
Plutarch nazwał je Żywotami (gr. bioi) i pisał nie po to, aby dostarczyć wyczerpującego opisu ważnych zdarzeń z życia różnych sławnych ludzi, ale by pokazać ich charakter, który manifestował się poprzez ich dokonania. Plutarch uważał, że charakter człowieka najłatwiej poznać, analizując nie jego wielkie czyny, ale detale z życia: przypadkowe zdarzenia, spontaniczne uwagi i tym podobne drobiazgi. Chciał, by jego biografie stały się portretami charakterów, które ukażą czytelnikowi, jakie cnoty należy pielęgnować, a jakich przywar unikać. A oto jak sam podsumowuje swoje poglądy w krótkiej i często cytowanej przedmowie do Życia Aleksandra Wielkiego :
Żywot króla Aleksandra i Cezara, pogromcy Pompejusza, będący przedmiotem tej księgi, stawia nas przed taką obfitością faktów, że w przedmowie wypada mi jedynie prosić czytelnika, by mi tego nie brał za złe, jeżeli wiele rzeczy tutaj pominę i nie opowiem po kolei i szczegółowo wszystkich rozgłośnych ich czynów. Nie piszę przecież historii, ale biografię. Niekoniecznie także w najsławniejszych czynach ludzi objawiają się najlepsze wady i cnoty ich charakterów. Przeciwnie, nieraz jakiś prosty czyn, jakieś krótkie powiedzenie czy nawet żart lepiej naświetlają wrodzone cechy ludzkiego charakteru niż bitwy, w których padały tysiące zabitych, niż ustawianie do walk olbrzymich wojsk czy też obleganie potężnych miast.
Postąpię więc tak, jak postępują malarze, kiedy oddając podobieństwo twarzy, starają się uchwycić w niej te cechy zewnętrzne, które wyrażają charakter danej jednostki, i nie troszczą się wiele o resztę szczegółów. Tak właśnie i mnie wolno będzie wnikać raczej w te rysy, które odmalowują ludzką duszę, i z ich pomocą kreślić obraz opisywanego życia. Samo zaś zajmowanie się wielkością czynów i zmagań wojennych pozostawiam innym.
Powyższy fragment pochodzi z:
Celem biografii było podkreślenie cnót i słabości. Nie chodziło w nich o wykład historii, ale o pouczenie czytelnika, jak należy zachowywać się w życiu. Cechy osobowości można było przedstawić za pomocą opowieści. Wiele z nich wywodziło się z przekazów ustnych, obejmujących maksymy, mowy, anegdoty i opowieści o sporach.
Apoloniusz z Tiany (własność publiczna) Pisałem już, że starożytni biografowie w plastyczny sposób opisywali życie swoich bohaterów, a forma tych opowieści różniła się w zależności od tego, kim byli opisywani: wielkimi wodzami, politykami, filozofami czy przywódcami religijnymi. Tak doszło do tego, że w ramach biografii jako gatunku literackiego rozwinęły się podgatunki, od których czytelnicy oczekiwali różnych rzeczy. Np. cuda przywoływano zazwyczaj w biografiach przywódców religijnych (np. biografii Apoloniusza z Tiany autorstwa Filostrata): ich narodzinom towarzyszyły często cudowne znaki, oni sami mogli manifestować boską moc i głosić natchnione nauki, a po śmierci wstąpić do nieba lub stać się przedmiotem szczególnej czci tych, na których życie wpłynęli.
Jeżeli miałbym zdefiniować biografię grecko-rzymską, to skrótowa definicja powinna brzmieć tak: antyczna biografia to utwór literacki opowiadający o życiu jednostki osadzonym w ramach chronologicznych, do którego opisu wykorzystywano wiele podgatunków (maksymy, mowy, anegdoty i opowieści o sporach), aby ukazać istotne cechy charakteru bohatera lub bohaterki w celu pouczenia (opowiedzenia, jakim człowiekiem był/lub była), napomnienia (zachęty do naśladowania) lub propagandy (pokazania wyższości nad rywalami).
EWANGELIE JAKO ANTYCZNE BIOGRAFIE
Współcześnie wielu badaczy uważa, że Ewangelie nowotestamentowe można uznać za formę antycznych biografii, a ich unikatowe cechy wynikają z tego, że w ramach jednego gatunku literackiego zawsze można wyróżnić wiele podgatunków. Zresztą każdy tekst jest inny. Unikatowość Ewangelii bezpośrednio wiąże się z ich chrześcijańskim rodowodem. Zostały napisane przez chrześcijan, czyli grupę ludzi oddających cześć pewnemu człowiekowi, w którym widzieli Syna Bożego, który umarł, aby zbawić świat. Ewangelie nowotestamentowe kładą szczególny nacisk na śmierć swojego głównego bohatera, co istotnie jest rzeczą niezwykłą w przypadku antycznych biografii. Ta waga przykładana do śmierci Jezusa stanowi o unikatowości Ewangelii, które jednak nadal mieszczą się w ramach gatunku, tyle że uznać je można za odrębny podgatunek – typ starożytnej biografii religijnej. Ewangelie zresztą nie tylko różnią się od innych biografii grecko-rzymskich, ale również między sobą.
Punktem wyjścia było dla nas pytanie, jak formę Ewangelii mógł rozumieć człowiek żyjący w czasach antycznych. Otóż starożytni czytelnicy i słuchacze Ewangelii widzieli w nich biografię przywódcy religijnego. W jaki sposób takie rozumienie wpływało na ich lekturę? Starożytni oczekiwali, że główny bohater księgi będzie ważną postacią religijną, wokół której będą rozgrywać się wszystkie opisane w tekście zdarzenia. Mogli się spodziewać, że narodził się i zmarł w cudownych okolicznościach, a także, że udzielał natchnionych nauk i dokonał nadludzkich czynów. Nie oczekiwali natomiast, że znajdą opis „rozwoju charakteru”. Chcieli wiedzieć, w jaki sposób bohater biografii reagował na różne wyzwania, którym stawiał czoło, dowodząc, kim jest, poprzez pamiętne słowa i budzące podziw czyny. Zapewne spodziewali się też, że już na początku opowieści będą w stanie rozpoznać tożsamość i istotne cechy charakteru głównego bohatera. Znajomość tych oczekiwań bardzo się przydaje w trakcie lektury Ewangelii.
W SKRÓCIE
TABELA 5.2 EWANGELIE CHRZEŚCIJAŃSKIE
a) zazwyczaj opierały się na źródłach ustnych i pisanych (biografowie czasami woleli źródła ustne),
b) nie przykładały szczególnej wagi do opisu faktów historycznych, ale koncentrowały się na charakterze głównego bohatera, który manifestował się w jego słowach i czynach,
c) nie wykorzystywano w nich pojęcia „rozwoju osobowości”, ponieważ większość starożytnych sądziła, że charakter praktycznie nie zmienia się w trakcie życia,
d) charakter głównego bohatera przedstawiano w nich już na początku narracji.
KLUCZOWE POJĘCIA - ROZDZIAŁ 5
Każde pojęcie lub jego pochodną (np. apokaliptyczny/apokaliptyzm, apostoł/apostolski itp.) można znaleźć w glosariuszu; pierwsze pojawienie się pojęcia w istotnym kontekście zaznaczone jest pogrubioną czcionką.
Aleksander Wielki
Apoloniusz z Tiany
biografia (starożytna)
Ewangelia
gatunek literacki
Plutarch
poganin
Swetoniusz
świat grecko-rzymski
Tacyt
tradycja
LITERATURA POLECANA
Aune, David, The New Testament in its Literary Environment, Westminister, Philadelphia 1987. Świetne wprowadzenie do gatunków literackich Nowego Testamentu zestawionych z innymi tekstami literackimi świata grecko-rzymskiego.
Burridge, Richard, What Are the Gospels? A Comparison with Greco-Roman Biography, Cambridge University Press, Cambridge 1992. Gruntowne studium rzetelnie dowodzące, że Ewangelie najlepiej rozumieć jako antyczne biografie.
Cartlidge, David R. i David L. Dungan (red.), Documents for the Study of the Gospels, wyd. II, Fortress, Philadelphia 1994. Doskonały wybór starożytnych tekstów literackich paralelnych do Ewangelii Nowego Testamentu. Zawiera m.in. wyciąg z Żywotu Apoloniusza Filostrata i O życiu Mojżesza Filona.
Talbert, Charles, What Is a Gospel? The Genre of the Canonical Gospels, Fortress, Philadelphia 1977. Jedna z najwcześniejszych prób umieszczenia Ewangelii w kontekście literatury świata grecko-rzymskiego.
