Nigdy więcej Września! 25. rocznica wybuchu II wojny światowej na łamach „Trybuny Ludu” (cz. 1)
Zobacz też: 1 września 1939 roku i kampania wrześniowa - jak Niemcy zaatakowały Polskę?
System komunistyczny, szczególnie w Polsce lubujący się w świętach i uroczystościach, nie mógł przegapić takiej okazji do wykorzystania. Warto zbadać, na co partyjni i państwowi dygnitarze kładli nacisk w obowiązkowych w tego typu sytuacjach przemówieniach, gdzie propagandyści szukali pola do wykonywania swojej pracy. Służyć temu będzie analiza dwóch numerów dziennika „Trybuna Ludu” z 1 i 2 września 1964 r. Wybór źródła nie jest przypadkowy – gazeta ta jako oficjalny organ Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jest jednym z symboli peerelowskiej propagandy. Nie przypadkowa jest też data – okres gomułkowski jest ciekawym przykładem bogatej retoryki łączącej treści komunistyczne z narodowymi, a 25. rocznica wybuchu wojny musiała być jeszcze lepszą okazją do jej zastosowania.
W poniższym artykule będę starał się jak najobszerniej cytować analizowane przeze mnie źródła, by jak najlepiej pokazać całość przekazu, jaki płynął od partii, poprzez partyjny dziennik, do społeczeństwa.
Marcin Zaremba w swojej książce Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce (Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005) udowadnia tezę, że władza komunistyczna w Polsce mimo rzeczywistego lub deklarowanego kierowania się w swoich działaniach ideologią markismu-leninizmu (z założenia internacjonalistyczną), używała z różnym natężeniem odwołań do treści narodowych, które miały wzmacniać legitymizację władz Polski Ludowej. Spojrzenie na kwestię obchodów rocznicy wojny światowej z wykorzystaniem tej optyki może w znaczny sposób wzbogacić rozważania zarówno o tej konkretnej tematyce, jak i o całym systemie władzy w Polsce w latach 1944-1989.
Polska-Niemcy
Kanclerz Konrad Adenauer (fot. Katherine Young, źródło: Deutsches Bundesarchiv, B 145 Bild-F078072-0004, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution ShareAlike 3.0 Germany) Z kwestią pamięci o wojnie nierozerwalnie wiąże się kwestia stosunku PRL do Niemców. Konflikt z nimi leżał u podstaw Polski Ludowej, która narodziła się w wyniku drugiej wojny światowej. Polska Partia Robotnicza od momentu wydania w 1943 r. swojego manifestu O co walczymy? za podstawowy cel stawiała sobie walkę z hitlerowcami. W momencie gdy na radzieckich bagnetach partia komunistyczna przejęła władzę, zaczęto wykorzystywać kwestię niemiecką jako jeden z głównych czynników budujących solidarność narodową. Niektóre z haseł propagandowych przed referendum czerwcowym odwoływały się wprost do niechęci do Niemców: 3 razy TAK – to wyraz naszej czujności na niebezpieczeństwa niemieckie, 3 razy TAK – Niemcom nie w smak. W pismach instytucji państwowych i partyjnych słowo „niemcy” było pisane z małej litery a nawet udowadniano, że polskie prawo powinno zostać zmienione, gdyż czerpie z nauki i orzecznictwa niemieckiego. Jednocześnie nagłaśniano sukcesy w zagospodarowywaniu Ziem Zachodnich zwanych „Odzyskanymi”. Sytuacja jeszcze bardziej rozwinęła się w 1949 r., kiedy to najpierw we wrześniu na zachodzie powstała Republika Federalna Niemiec (w Polsce stosowano nazwę „Niemiecka Republika Federalna”), a miesiąc później w radzieckiej strefie okupacyjnej proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. O ile pierwsza z nich nie zrezygnowała z roszczeń terytorialnych m.in. do polskich Ziem Zachodnich (kanclerz Adenauer zapowiadał: Nie przestaniemy w normalnym trybie prawnym dochodzić naszych roszczeń do tych obszarów) o tyle NRD w układzie zgorzeleckim uznała granicę na Odrze i Nysie. Propaganda PRL zweryfikowała wówczas obraz społeczeństwa niemieckiego – na zachodzie dalej kwitł „rewizjonizm” i „militaryzm”, natomiast na wschodzie powstało pierwsze w historii pokojowo nastawione państwo niemieckie, którego istnienie i przyjacielskie z nim stosunki są gwarantem polskiej granicy zachodniej.
W pierwszej połowie lat 50-tych głównym według propagandy zagrożeniem PRL był nie militaryzm zachodnioniemiecki, ale raczej imperializm amerykański. W czasie „odwilży październikowej” pojawiały się nieśmiałe oznaki rozluźnienia w stosunkach polsko-niemieckich, mające zmierzać do normalizacji stosunków PRL i RFN. Niestety, niechętna postawa nowego pierwszego sekretarza PZPR Władysława Gomułki oraz działania Konrada Adenauera i trzymanie się przez niego założeń doktryny Hallsteina nieutrzymywanie stosunków dyplomatycznych z krajami bloku socjalistycznego z wyjątkiem ZSRR, nie doprowadziły do zmiany sytuacji. W czasie wizyty w Moskwie w październiku 1958 r. Gomułka stwierdził: Rząd Niemieckiej Republiki Federalnej zdobył palmę pierwszeństwa w torpedowaniu wszystkich pokojowych inicjatyw. Rozpoczął się okres największego napięcia na linii Warszawa-Bonn.
Niepokój w Polsce wywoływały liczne wydarzenia za zachodnią granicą. W maju 1952 r. mocarstwa zachodnie i RFN zawarły dwa układy, które kończyły okupację terytorium zachodnioniemieckiego oraz ustalały wielkość kontyngentu armii RFN w Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Już wcześniej, gdy pojawiały się wieści o planowanej remilitaryzacji Niemiec Zachodnich (od 1950 r.), Bolesław Bierut nazwał je tworzeniem nowego Wehrmachtu pod patronatem amerykańskim. W październiku 1954 r. na mocy układów paryskich RFN stała się członkiem NATO. W 1958 r. Bundestag przyjął uchwałę dopuszczającą możliwość posiadania przez Niemcy Zachodnie taktycznej broni atomowej. Rząd Adenauera (a od 1963 r. Ludwiga Erharda) podjął starania o włączenie RFN w obręb wielostronnych sił jądrowych NATO. Jednocześnie Polska Ludowa wraz z innymi państwami bloku socjalistycznego zaczęła aktywnie działać na rzecz rozbrojenia. 2 października 1957 r. na forum ONZ polski minister spraw zagranicznych, dawny działacz PPS Adam Rapacki przedstawił plan utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej, obejmującej obydwa państwa niemieckie, Polskę i Czechosłowację. Propozycję tę, zwaną Planem Rapackiego popierały państwa bloku socjalistycznego. 29 lutego 1964 r. Polska przedstawiła memorandum w którym proponowała zamrożenie zbrojeń jądrowych na terenie Europy środkowej. Propozycja ta, nawiązująca do pomysłów Władysława Gomułki z 1960 r. (stąd jej nazwa: Plan Gomułki), uzupełniała pomysły Rapackiego. Natomiast od 1959 r. kraje bloku socjalistycznego zaangażowane były w promowanie idei traktatu pokojowego z obydwoma państwami niemieckimi, którego projekt przygotowano w ZSRR. Intensywna kampania na rzecz tego pomysłu trwała do 1963 r., z okresem szczególnego natężenia w związku z drugim kryzysem berliński (13 sierpnia 1961).
Wydarzenia te stały się podstawą do powrotu silnej propagandy antyniemieckiej i nacjonalistycznej. Do obiegu weszły lub wróciły słowa: niemieccy militaryści, rewizjoniści czy odwetowcy. Z okazji 20-stej rocznicy wybuchu II wojny światowej w 1959 r. Wydział Propagandy i Agitacji KC przewidywał zorganizowanie w zakładach pracy i środowiskach wiejskich odczytów pt. Przyczyny klęski wrześniowej czy też Wysiłek narodu polskiego w II wojnie światowej, ze szczególnym naciskiem na zasługi Związku Radzieckiego. Zaczęto też łączyć tradycję komunistyczną z patriotyczną – przykładem może być próby stworzenia „kultu” Mariana Buczka: legionisty, przedwojennego komunisty i więźnia sanacyjnych więzień, który po amnestii we wrześniu 1939 r. zaciągnął się do wojska i zginął prowadząc atak na niemiecki CKM. Od 1957 r. trwały przygotowania do przypadającej w 1960 r. 550. rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Kampania propagandowo-polityczna miała oprzeć się na czterech filarach: ukazywaniu polskości ziem zachodnich, umacnianiu wielowiekowej tradycji współpracy z narodami Rosji, Litwy, Ukrainy, Białorusi i Czechosłowacji, prezentowaniu narodu polskiego jako siły zdolnej powstrzymać rewizjonistyczny „Drang nach Osten” oraz umacnianiu patriotyzmu i pogłębianiu związków Polaków żyjących po za krajem z macierzą. Centralnym punktem były obchody na polach grunwaldzkich w których planowano udział ponad 60 tys. osób (propaganda mówiła o 200 tys. uczestników). W czasie tych uroczystości oprócz przemówień i meldunków o czynach społecznym odsłonięto pomnik bitwy pod którym wkopano urnę z ziemią z ok. 100 miejsc bitew z Niemcami: z okresu 963-1918, powstań śląskich i wielkopolskiego, miejsc walki Wojska Polskiego w czasie II wojny światowej oraz z miejsc walk partyzanckich.
Pole bitwy grunwaldzkiej z widocznymi elementami odsłoniętego w 1960 r. Pomnika Zwycięstwa Grunwaldzkiego (autor: Andrzej Barabasz, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution ShareAlike 3.0) Podobną celebrę powtórzono rok później w związku z 630 rocznicą bitwy pod Płowcami. Bitwa ta miała rozbić mit o niepokonanych mnichach krzyżackich oraz ukazać jedność społeczeństwa polskiego wokół idei zjednoczeniach ziem polskich przez Łokietka. Obchody bitwy pod Grunwaldem i Płowcami miały pokazać, że zagrożenie niemieckie jest wciąż takie same, zmieniają się tylko „mundury” (Gomułka pewnego razu mówił o wilczej naturze imperializmu niemieckiego, który nie zmienił się od czasu Ulricha von Jungingena do czasu K. Adenauera). Niesamowitym prezentem dla propagandzistów było więc zdjęcie kanclerza Adenauera w krzyżackim płaszczu. Z wielką pompą obchodzono też w 1961 r. rocznicę wybuchu drugiej wojny światowej. Wykorzystano ją do propagowania idei traktatu pokojowego, a jednocześnie poprzez masowe odsłanianie pomników i tablic upamiętniających wojnę władza komunistyczna stawiała siebie w roli strażnika narodowej pamięci.
25. rocznica wybuchu II wojny światowej: uroczystości w całej Polsce
Pierwsza strona Trybuny Ludu z 1 września 1964 r. Uroczystości rocznicowe rozpoczęły się już w poniedziałek 31 sierpnia. Wieczorem w Warszawie na Placu Zwycięstwa odbył się uroczysty apel poległych, w którym uczestniczyli m.in. przedstawiciele kierownictwa Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (J. Zarzycki i K. Banach) oraz dowódca obrony Warszawy gen. dyw. Juliusz Rómmel. Kwiaty na Grobie Nieznanego Żołnierza złożyli przedstawiciele partii politycznych, Ministerstwa Obrony Narodowej, Stołecznej Rady Narodowej, Frontu Jedności Narodu, organizacji społecznych i kombatanckich. Uroczysty apel poległych odczytał dowódca garnizonu warszawskiego gen. bryg. Józef Dziadura. Natomiast w Bytomiu na placu im. Thaelmanna odbył się wiec mieszkańców miasta i przedstawicieli ludności Śląska i Zagłębia. Według informacji „Trybuny Ludu”, miało brać w nim udział ponad 100 tys. osób. Uczestnicy tej manifestacji wydali rezolucję, stwierdzającą m.in.: Całym sercem popieramy politykę naszej partii i ludowego rządu, gwarantującą bezpieczeństwo ojczyzny wypróbowanymi sojuszami, opartymi o jedność ideowo-polityczną państwo socjalistycznych, wspieraną siłą materialną i obronną całego naszego obozu a zwłaszcza – potęgą Związku Radzieckiego. Zakłady przemysłowe Pomorza gościły w tych dniach szefów central związkowych Czechosłowacji, NRD i Polski. W rezolucjach wydanych przy tej okazji robotnicy m.in. zapewniali o zjednoczeniu wysiłków ludzi dobrej woli w walce o pokój oraz poświęceniu wszystkich sił aby nie powtórzyła się sytuacja z września 1939 r. Uroczystości odbyły się także w innych dużych miastach kraju (Kraków, Poznań, Łódź, Wrocław). Organ prasowy KC PZPR podsumowuje przebieg poniedziałkowych uroczystości w następujący sposób: W czasie manifestacji które odbyły się w tym dniu, społeczeństwo dało wyraz nieugiętej woli walki o trwały pokój. Manifestacje stały się ostrzeżeniem przed konsekwencjami polityki odradzania militaryzmu zachodnioniemieckiego, protestem przeciwko uzbrajaniu Bundeswehry w broń nuklearną.
W podwarszawskim Teresinie otwarte zostało tego dnia europejskie seminarium młodzieży O pokój i bezpieczeństwo. Do odbudowanej stolicy (o czym przypomina m.in. nagłówek działu stołecznego gazety) przybyły delegacje z 22 krajów europejskich, nadal planowany był też przyjazd kolejnych. I sekretarz KC Związku Młodzieży Socjalistycznej Marian Renke w przemówieniu inauguracyjnym przypomniał o drugiej wojnie światowej podkreślając konieczność zwołania tego seminarium właśnie w rocznicę jej wybuchu. Mówił też o licznych niebezpieczeństwach, napięciach międzynarodowych i punktach zapalnych. Dla nas Polaków – zaznaczał lider największej organizacji młodzieżowej - dla młodzieży polskiej powodem szczególnego niepokoju jest proces odradzania się militaryzmu w NRF – podnoszenie głowy przez te same siły, które w ciągu ostatniego półwiecza dwukrotnie wtrąciły Europę w przepaść niszczycielskiej wojny. Mimo wszystko Renke pochwalił próby pokojowego działania i rozwiązywania konfliktów. Wśród tematów referatów wygłoszonych na seminarium znalazły się m.in.: Nauki wypływające z doświadczeń walki z faszyzmem i II wojny światowej i Drogi prowadzące do pokojowej rozwiązania problemu niemieckiego.
W numerze „Trybuny Ludu” z 2 września znajduje się opis uroczystości odbywających się w całej Polsce dzień wcześniej, w dniu 25. rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej. Na pierwszej stronie zwraca uwagę przede wszystkim relacja reporterów dziennika pt. Wielki wiec w Warszawie z udziałem tow. Władysława Gomułki. Dziennikarz w ten sposób maluje przygotowanie do rozpoczęcia wiecu na Starym Mieście: Idą przedstawiciele wszystkich chyba warszawskich zakładów pracy, wiele, bardzo wiele młodzieży, wśród nich ci, którzy nie mogą przecież pamiętać tamtych, tragicznych dni od których dzieli nas teraz ćwierćwiecze [...] Jakże wymowny to fakt, że dzisiejsza antywojenna manifestacja w 25 rocznicę tragicznego Września – odbywa się właśnie tu, na rynku miasta, które przeżyło najcięższy dramat wojenny! Tak pieczołowicie zrekonstruowane elewacje domów staromiejskiego Rynku stwarzają najwspanialszą, najbardziej wymowną scenerie takiej właśnie antywojennej manifestacji. W tłumie pojawiają się transparenty i plakietki głoszące: Pokój ludom, Świat bez wojny, Wrzesień nie powtórzy się nigdy, Precz z zachodnioniemieckim militaryzmem, Niech żyje przyjaźń ze Związkiem Radzieckim – niezawodną rękojmią bezpieczeństwa Polski. Na frontonach domów okalających rynek hasła: Nigdy więcej wojny, Pracą walczymy o pokój, Nie zapomnimy września, Cześć bohaterom obrony i walki.
Trybuna honorowa na Rynku Starego Miasta w Warszawie w czasie manifestacji antywojennej z 1 września 1964 r. Widoczni m.in. Władysław Gomułka i Józef Cyrankiewicz (źródło: „Trybuna Ludu”, 2 września 1964 r.) O godz. 18 na trybunę wkraczają przedstawiciele najwyższych władz partyjnych i państwowych, przede wszystkim I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysław Gomułka i premier PRL Józef Cyrankiewicz. Wraz z nimi na trybunie znajdują się członkowie Rady Państwa i rządu, generalicja, działacze polityczni i społeczni, przedstawiciele organizacji młodzieżowych oraz gospodarze stolicy – I sekretarz KW PZPR Stanisław Kociołek i przewodniczący Prezydium Stołecznej Rady Narodowej Janusz Zarzycki. Nie brakuje też weteranów kampanii wrześniowej – na trybunie znalazło się miejsce dla gen. Juliusza Rómmla oraz dowódców partyzanckich: gen. dyw. Mieczysława Moczara i gen. bryg. Tadeusza Pietrzaka. Zrywają się okrzyki na cześć partii i je kierownictwa. Szczególnie gorąco witają zebrani towarzysza Wiesława. Tłum skanduje jakże aktualne dla nas od wielu lat hasło „Praca i pokój” – informuje entuzjastycznie reporter. Wiec zagaja tow. Zarzycki. Przypomina historię Września, przechodząc sprawnie do dnia dzisiejszego: Jeśli dziś, po 25 latach przypominamy tamte dni, to nie dla rozbudzenia chęci zemsty [...] Przypominamy te dni sobie i całemu światu, aby pamiętać o naukach, które przyniosła ludzkości i naszemu narodowi ta gigantyczna i straszliwa lekcja. Historia września 1939 roku uczy nas, że dbać należy nade wszystko o moralną i polityczną jedność narodu, że konsekwentnie i z najwyższym wysiłkiem budować trzeba siłę państwa zdolną wytrzymać wszelkie próby. Zapowiada też, że trzeba zrobić wszystko by nie dopuścić do odrodzenia faszyzmu i powstawania ognisk wojennych. Następnie głos zabrał premier Józef Cyrankiewicz. Jego przemówienie przerywają okrzyki precz z faszyzmem, precz z wojną, pokój, pokój, pokój. Wiec zakończył program artystyczny przygotowany przez warszawskie chóry i artystów scen stołecznych. Tego dnia również w innych miejscach Warszawy odbywały się rocznicowe uroczystości, m.in. na Woli zapalono dziesiątki lampek dla uczczenia pamięci polskich komunistów, którzy wprost z sanacyjnych więzień podążali na barykady Reduty Sowińskiego, aby stawić opór czołgom i hitlerowskim wozom pancernym.
Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte (autor: Topory, opublikowano na licencji GNU Free Documentation License 1.2) Obchody rocznicowe odbywały się także na Długim Targu w Gdańsku, w sercu z pietyzmem odbudowanej gdańskiej Starówki. W wiecu na który przybyło kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców Trójmiasta uczestniczyli przedstawiciele central związkowych: członek Biura Politycznego KC PZPR i przewodniczący Centralnej Rady Związków Zawodowych Ignacy Loga-Sowiński, sekretarz Światowej Federacji Związków Zawodowych Louis Saillant, Herbert Warnke z NRD i Frantisek Zupka z CSRS. Na trybunie znajdują się także dowódca Marynarki Wojennej wiceadm. Zdzisław Studziński oraz weteran obrony Westerplatte por. Leon Pająk. Wiec zagaił sekretarz KW PZPR Jan Ossowski: Przed 25 laty, nie opodal miejsca, w którym się znajdujemy, padły pierwsze strzały II wojny światowej. Po wojnie, tu w Gdańsku, prawie wszystko zaczynaliśmy od gruzów. Stoczniowcy gdańscy najpierw pocięli na złom wrak hitlerowskiego pancernika „Schleswig-Holstein” a potem przystąpili do budowy statków. Dziś stocznia gdańska jest piątą stocznią świata. Przemówienia okolicznościowe wygłosili zaproszeni związkowcy. Także na Westerplatte odbyły się uroczystości z udziałem przybyłych gości. Przy pamiątkowej płycie wkopana została urna z ziemią z pobojowiska pod Studziankami, gdzie w 1944 r. bitwę z doborowymi oddziałami hitlerowskimi stoczyła Pierwsza Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte. Następnie odbyła się uroczystość złożenia wieńców przez gości, przedstawicieli partii, Wojewódzkiej Rady Narodowej, ZBOWiD-u, wojska oraz organizacji społecznych i młodzieżowych.
Władysław Gomułka, pseud. „Wiesław” 1 września wiece antywojenne odbyły się w całej Polsce, m.in. w Białymstoku, Rzeszowie, Krakowie, miastach Śląska i Zagłębia, Olsztynie oraz Łodzi. Manifestacja taka odbyła się też w Sieradzu – miejscowa ludność gorąco poparła pokojowe inicjatywy rządu polskiego i państw socjalistycznych oraz potępiła militaryzm zachodnioniemiecki. I Sekretarz KW PZPR w Łodzi Stefan Jędryszczak przypomniał, iż w pamiętnych dniach września 1939 r. z więzienia sieradzkiego pod kierownictwem starosty komuny więziennej Władysława Gomułki wyrwało się na wolność i chwyciło za broń 400 komunistów odsiadujących tu długoletnie wyroki. Dołączyli do nich też więźniowie polityczni z innych miast, by wspólnie walczyć w szeregach robotniczej brygady ochrony Warszawy. Zgromadzeni uchwalili tekst listu do Władysława Gomułki. Dziennik przytacza jego fragment: społeczeństwo Sieradza doskonale pamięta, że w tragicznych dniach przed 25 laty grupa komunistów pod Waszym, towarzyszu Wiesławie, kierownictwem wydostała się z sieradzkiego więzienia i poszła bronić Ojczyzny. Pragniemy Was zapewnić, że bohaterstwo i trud polskich komunistów stanowi dla nas bodziec do nowych wysiłków w realizacji uchwał naszej partii dla dobra ludowej ojczyzny. 31 sierpnia uroczystości rocznicowe odbyły się też w Janowicach w pow. Miechów – wsi spacyfikowanej w 1943 r. Brał w nich udział były komendant Obwodu Armii Ludowej. Tragiczną rocznicę wspominał też Wieluń - jego mieszkańcy dali wyraz uczuciom gorącego poparcia dla pokojowych inicjatyw podejmowanych przez rząd polski i inne kraje obozu socjalistycznego, ostro zaprotestowali przeciwko działalności w NRF odwetowych organizacji neohitlerowskich i uzbrajania Bundeswehry w broń masowej zagłady.
Okolicznościowe przemówienia: o przeszłości, o teraźniejszości...
W czasie obchodów głos zabierali dygnitarze partyjni. 31 sierpnia na wiecu w Bytomiu jednym z najważniejszych punktów było wystąpienie lokalnego „pierwszego” – sekretarza KW PZPR w Katowicach i członka Biura Politycznego Edwarda Gierka. My Polacy – mówił - pierwsi w Europie stanęliśmy do walki w obronie swego narodowego bytu, w obronie ideałów człowiekowi najdroższych, w obronie ludzkiej godności deptanej przez faszystów. Wiele uwagi poświęcił obrońcom Ojczyzny: Ich czyny, ich nienawiść do podstępnego wroga były natchnieniem dla nas wszystkich w walce o ostateczne zwycięstwo. Chylimy dziś czoła przed naszymi braćmi i siostrami, którzy w obronie ziemi ojczystej padli w nierównej walce dając światu dowód, że Polak ze Śląska, z Pomorza, Wielkopolski czy Ziemi Krakowskiej dla swego kraju zdolny jest ponieść najwyższą ofiarę. Przyszły I sekretarz KC podkreślał też osiągnięcia województwa katowickiego i całej Polski a także zaznaczył, że gwarancją pokoju jest rozwój gospodarczy i militarny obozu socjalistycznego, w który to rozwój Polska ma duży wkład.
Tego samego dnia w Fabryce Gazomierzy w Tczewie głos zabrał jeden z czołowych członków politbiura, szef CRZZ Ignacy Loga-Sowiński. Podkreślał, że osiągnięcia gospodarcze Polski Ludowej i starania w celu poprawy produkcji i warunków bytowych ludzi pracy są ściśle związane z kwestią bezpieczeństwa granic Polski i pokojową przyszłością świata. Rozpoznawał też zagrożenie: Zdajemy sobie sprawę z tego, że w Niemczech Zachodnich te same monopole, które wyhodowały faszyzm, ci sami generałowie, którzy dowodzili oprawcami hitlerowskimi chcą sięgać po ziemię NRD, Polski, Czechosłowacji i innych krajów. W tym też celu siły te uparcie dążą do uzyskania pod szyldem NATO broni nuklearnej. Dlatego spotkania bratnich centrali związkowych poświęcone było nowym inicjatywom zmierzającym do zespolenia ludzi pracy, związków zawodowych całej Europy we wspólnej walce pod hasłem „NIGDY WIĘCEJ WOJNY”.
Pierwsza strona Trybuny Ludu z 2 września 1964 r. Loga-Sowiński przemawiał także następnego dnia w czasie wiecu w Gdańsku. Przyczynę klęski wrześniowej widział w antyradzieckiej polityce rządów polskiej burżuazji i obszarnictwa, która ponosi za nią główną odpowiedzialność. Uświadomieni robotnicy i przede wszystkim komuniści świadomi byli zagrożenia jakie wisiało nad Polską. Gdy w Warszawie nie było już ani jednego sanacyjnego ministra, komuniści i socjaliści tworzyli bataliony robotnicze. Jak długa i szeroka jest nasza Ojczyzna – mówił – chylą się sztandary nad grobami ofiar pomordowanych przez oprawców faszystowskich, składane są wieńce i kwiaty na cmentarzach i przed pomnikami, zaciągane są warty honorowe w miejscach masowych egzekucji i straceń. Biją werble, oddające hołd pamięci żołnierzy i partyzantów poległych w walce o wolność Ojczyzny. Ważną rolę w dziele wyzwolenia narodowego i społecznego odegrała Polska Partia Robotnicza – jej program, konsekwentna walka z okupantem, krew żołnierzy GL i AL, walka patriotycznych jednostek BCh i AK, które wyszły po za rozkaz „stania z bronią u nogi” udowodniły, że naród nasz nie złożył broni.
Udało się wyciągnąć wnioski z klęski wrześniowej, która nigdy się już nie powtórzy. Polska Ludowa, odrodzona w swych sprawiedliwych historycznych granicach, oparła się na sojuszu z ZSRR oraz innymi krajami bloku socjalistycznego. Szczególnie ważne jest powstanie NRD – moment ten zapowiada zwrot w stosunkach polsko-niemieckich. W dzisiejszej sytuacji granica pokoju – to granica na Łabie i jej bronią wszystkie bratnie narody obozu socjalistycznego. Są jednak siły, które pragną naprawiać szaleńczą politykę balansowania na krawędzi wojny – podkreśla sekretarz KC PZPR. Wydarzenia w Wietnamie, Kongo, na Cyprze i Kubie pokazują, że zaostrzeniu sytuacji międzynarodowej winny jest imperializm USA popierany przez militaryzm zachodnioniemiecki. Niemcy zachodnie – kontynuuje - pozostają niezmiennie jedynym krajem, który oficjalnie głosi swoje dążenia do zmiany granic powojennych w Europie. W tym celu zwalczają one wszystkie pokojowe inicjatywy krajów socjalistycznych. Loga-Sowiński wymienia niektóre z nich: zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami, uznanie obecnych granic, zamrożenie zbrojeń w Europie środkowej. Związki zawodowe i masy pracujące Polski Ludowej nie szczędzą wysiłków w dążeniu do umacniania pokoju i pokojowej współpracy narodów – przewodniczący CRZZ wezwał do spotkania przedstawicieli europejskich związków zawodowych z udziałem centrali niemieckiej, na którym ustalono by wspólne stanowisko przeciwne zbrojeniom nuklearnym, szczególnie uzbrojeniu Bundeswehry w broń atomową. Jedność wszystkich ludzi dobrej woli na całym świecie przeciwko najbardziej agresywnym kołom imperialistycznym jest dziś najpilniejszym nakazem chwili – kończy swoje przemówienie Loga-Sowiński - Połączmy więc nasze wysiłki w walce o postęp społeczny i dobrobyt, o trwały pokój i przyjaźń między narodami.
Na wiecu w Gdańsku głos zabrali także inni przywódcy związkowi. Louis Saillant, sekretarz Światowej Federacji Związków Zawodowych przypomniał rozbicie w łonie ruchu robotniczego które nastąpiło przed pierwszą i drugą wojną światową. Dziś Polska, Czechosłowacja i NRD odgrywają wielką rolę na arenie międzynarodowej. Zaniepokojenie budzi jednak sytuacja w NRF. Ale faktem jest, i pragnę to podkreślić – powiedział Saillant – że zachodnioniemieckie masy pracujące i ogromna większość ludności NRF nie chcą nowej wojny światowej. Przytoczył też oświadczenie zachodnioniemieckiej centrali związkowej DGB, popierające hasło „Nigdy więcej wojny” oraz program ograniczenia broni masowego rażenia. Jednak rząd NRF nadal stara się o dostęp do broni atomowej. Saillant pyta, czy zachodnioniemieckim związkowcom uda się powstrzymać te plany – nie udało im się to ani w 1914 r., ani w 1933 i 1939 r. Czyż nie nadszedł obecnie czas, aby skończyć z systemem polegającym na wypowiadaniu się za zakończeniem wyścigu zbrojeń, a z drugiej strony na odrzucaniu wszelkich propozycji w sprawie jedności międzynarodowych sił robotniczych?
My, związkowcy NRD – podkreślał drugi z gości, Herbert Warnke – nie chcemy Niemiec imperialistów i militarystów. Chcemy, aby niemiecka klasa robotnicza wywalczyła Niemcy pokojowe, demokratyczne i socjalistyczne, które z narodami całego świata, a szczególnie ze swoimi sąsiadami żyć będą w pokoju i przyjaźni. Przyszłością naszego narodu jest pokojowa praca. Dowodzi tego istnienie NRD, która wkrótce obchodzić będzie swe 15-lecie i która stała się trwałą ostoją pokoju i socjalizmu w Europie. Warnke nawiązał też do apelu poprzednich mówców o spotkanie z udziałem przedstawicieli zachodnioniemieckich central związkowych.
Przemówienie Cyrankiewicza, czyli klęska, zwycięstwo i nowa Polska
Premier Józef Cyrankiewicz Najważniejsze przemówienie zostało jednak wygłoszone 1 września podczas wiecu na Starym Mieście w Warszawie. Tekst wystąpienia premiera Józefa Cyrankiewicza zajmuje całą niemalże trzecią stronę numeru „Trybuny Ludu” z 2 września. Mówca rozpoczął od przypomnienia tamtego tragicznego wrześniowego dnia. Hitler nie taił zbójeckiego charakter swej napaści – podkreśla Cyrankiewicz - pouczał swych generałów: „Dam wam propagandowy pretekst do rozpoczęcia wojny. Nie troszczcie się, czy będzie wiarygodny czy nie. Zwycięzcy nikt nie będzie pytał, czy mówił prawdę czy kłamał, w wojnie decyduje nie słuszność lecz zwycięstwo. Zapomnijcie o litości. Bądźcie bezwzględni i brutalni. Racja jest po stronie silniejszego...” Mieści się w tych słowach cała filozofia, cała istota niemieckiego imperializmu w jego wszystkich postaciach – od Bismarcka do pogrobowców Hitlera w NRF. Premier Polski Ludowej przypomniał o ogromnych stratach Polski – szczególnie o zabitych Warszawiakach, inteligencji i młodzieży oraz o stratach materialnych. Nie może pójść w zapomnienie choćby cząstka hitlerowskiej przeszłości – informuje wytłuszczony i powiększony fragment tekstu. Nie przyznajemy ani jednego grama dobre woli tym ludziom na Zachodzie, którzy starają się teraz rzucić zasłonę niepamięci na lata faszyzmu, wojny i okupacji – ciągnie dalej tow. Cyrankiewicz - Zdolność zapominania o nieszczęściach jest błogosławioną cechą umysłu ludzkiego. Pod warunkiem, że dotyczy to nieszczęść czysto osobistych. Zapominanie natomiast i nie wyciąganie wniosków ze zbiorowych doświadczeń narodów – grozi powtórzeniem nieszczęść, powtórzeniem klęsk, jest brakiem odpowiedzialności wobec przyszłych losów własnego narodu. Według niego kampania wrześniowa to szczytowy punkt polityki Drang nach Osten. Hitler podbił Polskę, by oczyścić ją dla germańskiej rasy panów. Istniała możliwość zapobieżenia katastrofie. Widzieli tę możliwość i wskazywali na nią komuniści i znaczna część ludzi antyfaszystowskiej lewicy w Polsce i innych krajach. Cyrankiewicz podkreśla, że istniała szansa stworzenia systemu zbiorowego bezpieczeństwa, który powstrzymałby Hitlera - Nasz najbliższy sąsiad na Wschodzie, Związek Radziecki, był od pierwszej chwili rzecznikiem takiej zbiorowej samoobrony w postaci systemu zbiorowego bezpieczeństwa, opartego na aliansie trzech wielkich mocarstw ówczesnej Europy: Francji, Anglii i ZSRR [...] Tymczasem rząd polski rozumował i postępował na odwrót. Wbrew elementarnemu pojmowaniu polskiej racji stanu zużył całą swoją energię – na zniweczenie każdej próby zorganizowania zbiorowej samoobrony przed Hitlerem.
Kolejny wyróżniony fragment tekstu mówi: Polityka sanacji i jej iluzorycznych sojuszników – polityką głupoty i zaślepienia. Cyrankiewicz oskarża zachodnich polityków z kręgów prawicy społecznej o to, że chcieli użyć Hitlera do zorganizowania krucjaty antybolszewickiej. Robili wszystko, by skierować ekspansje Niemiec w kierunku ZSRR (jedynego państwa socjalistycznego, żyjącego jak oblężona twierdza), przymykali oczy na ekspansje hitleryzmu, w Monachium zdradzili Czechosłowację. Sanacja, uczestnicząca w rozbiorze południowego sąsiada, postąpiła nie tylko haniebnie, ale i zbrodniczo. Cyrankiewicz przywołuje m.in. opinię Emigracyjnej komisji historycznej tzw. Polskiego Sztabu Głównej w Londynie, że przedwojenna Polska uważała za główne zagrożenie ZSRR. Zarzuca ówczesnemu kierownictwu państwa brak planu operacyjnego i słabe uzbrojenie armii (W dniu wybuchu wojny armia polska rozporządzała jedną brygadą pancerno-motorową o kilkunastu czołgach i 36 samolotami typu „Łoś” – jedynymi, które były na poziomie ówczesnej techniki). Jedyną szansą Polski było dopełnienie gwarancji brytyjskich przez system zbiorowego bezpieczeństwa z ZSRR. Heroizm polskiego żołnierza nie wystarczał, by przeciwstawić się hitlerowskiej nawale – mimo poświęcenia żołnierzy, ochotników z batalionów robotniczych, cywilów i młodzieży przy jednoczesnym rozkładzie dowództwa i władzy państwowej oraz panice ewakuacyjnej organizowanej zresztą od góry przez przysłowiowego już płk. Umiastowskiego. Cyrankiewicz przypomina: nie była to jednak, jak wiadomo tylko nasza wojna. Wspomina o masowych zbrodniach hitlerowskich, przypomina o obozach na Majdanku, w Oświęcimiu i Mauthausen (warto dodać, że w dwóch ostatnich sam był więźniem). Cyrankiewicz zaznacza, że Polacy walczyli na wszystkich frontach wojny a żołnierze Gwardii Ludowej, AL i AK – mieli sojuszników w milionach członków ruchu oporu wszystkich krajów. Najważniejszym momentem wojny stało się zdobycie Berlina: Na ruinach stolicy agresji zawisły obok radzieckich także polskie sztandary. Polski żołnierz zatykał je na miejscu swastyk; symbol, że wojna, która zaczęła się atakiem na niemieckim na Polskę kończy się wejściem zwycięskiego żołnierza polskiego do Berlina. Mówca przekazuje pozdrowienia dla narodów ZSRR, Francji, Anglii, Stanów Zjednoczonych oraz innych sojuszników z koalicji antyhitlerowskiej.
Czas wojny pomógł przekształcić polską świadomość, dojrzeć edukacji politycznej, znaleźć słabości Polski przedwrześniowej. Jednak nie było to łatwe: Na emigracji i częściowo w podziemiach konspiracji działały nadal te same siły polityczne, które już raz wtrąciły naród w otchłań katastrofy. Zarówno walka z okupantem jak i stworzenie nowej koncepcji politycznej jest zasługą komunistów i sprzymierzonych z nią lewicowców (najbardziej ofiarnych bojowników w walce z faszyzmem). Polska Partia Robotnicza i siły skupione w Krajowej Radzie Narodowej – ciągnął dalej premier PRL - wprowadziły w życie program, o którym marzyły i myślały pokolenia rewolucjonistów polskich, program połączenia w jedną nierozerwalną całość walki o wyzwolenie narodowe i walki o wyzwolenie społeczne, oparcie walki o wyzwolenie narodowe na ludzie pracującym. Trud Armii Radzieckiej oraz walczących Polaków stworzył Polskę Ludową. Polakom udało się usunąć odpowiedzialnych za wrześniową klęskę i zacofanie Polski, a masy pracujące, pod wodzą partii robotniczych, ujęły mocno władze w wyzwolonej Polsce. Był to konieczny warunek wcielenia w życie polskiej racji stanu, czyli granicy na Odrze i Nysie oraz stworzenia nowoczesnego uprzemysłowionego kraju z nowoczesnymi siłami zbrojnymi i otoczonego przyjaciółmi ze wszystkich stron. Obywatele! Świat, w którym dziś żyjemy jest zupełnie inny od tego, który wtrącony został przed ćwierć wiekiem w otchłań wojny – podkreśla mówca - Powstał blok socjalistyczny, ZSRR nie jest już izolowane a stało się mocarstwem, a za zachodnią granicą Polski po raz pierwszy jest pokojowy sąsiad – Niemiecka Republika Demokratyczna, pierwsze w dziejach demokratyczne i pokojowe państwo niemieckich robotników i chłopów.
W świecie wzrastają siły pokoju a system kolonialny upadł. Zagrożeniem nadal jest jednak broń atomowa. Siły pokoju rozumieją to zagrożenie: Nie oznacza to, by nie wisiała nad światem groza katastrofy. Są bowiem złowrogie siły, które spychają świat ku krawędzi wojny. Antykomunizm stał się ich zawołaniem, tak jak niegdyś był zawołaniem Hitlera. Łatwo jest ustalić źródło największego zagrożenia: Jest takie miejsce w środkowej Europie, gdzie antykomunizm urósł do roli naczelnej idei politycznej, stał się wyznaniem zasadniczej wiary politycznej kół rządzących. Nie przypadkiem miejscem tym jest to państwo niemieckie, które uważa się za spadkobiercę rzeszy przedwojennej i wojennej – to Niemiecka Republika Federalna, gdzie antykomunizm określa w ostatniej instancji politykę jej rządu. I nie przypadkiem zbiega się on z antypolską postawą, z atakiem na nasze granice, a tym samym atakiem na pokój. Odwet, rewizjonizm, antykomunizm – trójhasło polityczne, które czyni z NRF ognisko zapalne w samym środku Europy. To nie granice NRF ale Polski Ludowej są kwestionowane, to Bonn uniemożliwia inicjatywy pokojowe. Należy o tym przypomnieć (także dawnym aliantom) w rocznicę wybuchu wojny, by sytuacja więcej się nie powtórzyła. Niemcy nie są jeszcze taką potęgą jak przed wojną (odpór może dać im silny blok socjalistyczny), ale są już najsilniejsi w Europie, mają sprawną armię a teraz żądają dostępu do broni atomowej. Ich awanturnicza polityka może wplątać Zachód w wojnę. Niepokoją głosy w USA np. dotyczące użycia broni atomowej w Wietnamie. Cyrankiewicz podkreśla, że to siły imperializmu rozpętały „zimną wojnę” w której nie odnoszą sukcesu, wstrzymując możliwość poprawy losu człowieka pracującego. Blok socjalistyczny pracuje wytrwale, by świat uwolnić od zagrożenia atomowego, od wyścigu zbrojeń, zimnej wojny i by pokojowo uczestniczyć w wielkim wyścigu postępu i rozwoju cywilizacyjnego.
Pamiętając o tragicznej przeszłości należy też myśleć o przyszłości – budowie socjalizmu, cementowaniu solidarności państw socjalistycznych, zwalczaniu sił zimnej wojny, imperializmu i militaryzmu. Efektem tej pracy będzie to, że tamta wojna będzie już ostatnią. Józef Cyrankiewicz wspominając apel poległych z poprzedniego dnia wystosowuje własny apel do żyjących: Robotnicy warszawscy, robotnicy polscy od Śląska, Wrocławia, Krakowa po Poznań, Gdańsk i Szczecin, od ziemi rzeszowskiej i lubelskiej, chłopi polscy – inteligencjo pracująca – młodzieży polska! Budujmy dalej wytrwale pod przewodem naszej partii, solidarni we Froncie Jedności Narodu, siłę gospodarczą i duchową Polski Ludowej, szczęśliwą i bezpieczną przyszłość naszej Ojczyzny.
Bibliografia:
Źródła:
- „Trybuna Ludu”, wrzesień 1964
Opracowania:
- Dmitrów Edmund, Spuścizna II wojny światowej i okupacji niemieckiej w „polityce wobec przeszłości” PRL. Zarys problematyki, „Rocznik Polsko-Niemiecki”, t. 8, 1999, 55-78.
- Holzer Jerzy, Uraz, nacjonalizm, manipulacja. Kwestia niemiecka w komunistycznej Polsce, „Rocznik Polsko-Niemiecki”, t. 1, 1992, s. 7-17.
- Kiwerska Jadwiga, W atmosferze wrogości (1954-1970) [w:] Polacy wobec Niemców. Z dziejów kultury politycznej Polski 1945-1989, pod red. Anny-Wolff-Powęskiej, Poznań 1993, s. 45-93.
- Kukułka Józef, Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945-2000, Warszawa 2001.
- Kostro Robert, Niemiecka Republika Federalna w propagandzie PRL 1956-1970, „Rocznik Polsko-Niemiecki”, t. 5, 1996, s. 99-134.
- Zaremba Marcin, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005.
