Mirosław Szumiło – „Gierek. Droga do władzy” – recenzja i ocena
Mirosław Szumiło – „Gierek. Droga do władzy” – recenzja i ocena
Znamienne, że spośród rządców komunistycznej Polski ukazała się jedynie monografia poświęcona ostatniemu z nich – Mieczysławowi Rakowskiemu. Zdziwienie może budzić, że oprócz wspomnień i wywiadu rzeki, które w istocie stanowiły próbę obrony dorobku lat siedemdziesiątych, opracowań zupełnie popularnych oraz poważniejszego szkicu pióra Jerzego Eislera, szczególnie postać Edwarda Gierka nie doczekała się jak dotąd naukowej biografii. Biorąc pod uwagę, jakie emocje budzi wciąż były I sekretarz KC PZPR, skalę mitów towarzyszących jego działalności czy wreszcie niemały sentyment, jakim wielu Polaków darzy nadal okres „epoki edwardiańskiej” – recenzowana książka zdaje się wypełniać dotkliwą lukę w polskiej historiografii.
Autorem niniejszej pracy jest Mirosław Szumiło, historyk związany z Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Instytutem Pamięci Narodowej. Jego zainteresowania badawcze skupiają się w ostatnich latach na szerokim zagadnieniu komunistycznych elit w Polsce Ludowej. Nie jest to przy tym jego pierwsza próba zmierzenia się z biografią. W 2014 roku Szumiło opublikował bowiem znakomicie przyjętą i wielokrotnie nagradzaną książkę dotyczącą Romana Zambrowskiego. Oryginalne ujęcie zdradzał już podtytuł: „Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce”, gdyż tematyka pracy daleko wykraczała poza losy owego polityka, usiłując sportretować szersze zjawisko – całej grupy czołowych działaczy PPR/PZPR.
Omawiana biografia to wedle zapowiedzi autora zaledwie pierwsza część, którą doprowadzono do sięgnięcia przez Gierka po pełnię władzy w PRL w grudniu 1970 roku. Na kolejnych stronach Mirosław Szumiło przedstawia dzieciństwo, młodość, początki kariery zawodowej oraz pierwsze kroki w ruchu komunistycznym swego bohatera. Następnie szczegółowo analizuje lata spędzone na emigracji we Francji oraz Belgii, gdzie Gierek zdołał wyrobić sobie poważną pozycję, wyrastając po wojnie na lidera tej części belgijskiej Polonii, która przychylniejszym okiem spoglądała na powojenne porządki w kraju.
Punktem zwrotnym jego kariery politycznej był powrót do kraju i mozolne wspinanie się po kolejnych szczeblach aparatu partyjnego. Jak przekonująco wskazuje autor, w roli kluczowych politycznych promotorów, którzy dostrzegli w Gierku odpowiedni potencjał, występowali Roman Zambrowski oraz Bolesław Bierut. Znakomicie rozwijającą się karierę zahamowały nieco wydarzenia roku 1956 i powrót na szczyty władzy Władysława Gomułki. W warunkach nowego rozdania Edward Gierek odnalazł się jednak nad wyraz sprawnie, a zwłaszcza po objęciu funkcji I sekretarza KW PZPR w Katowicach konsekwentnie budował własną pozycję. Jego ambicje sięgały znacznie wyżej. W dogodnym momencie przystąpił do rozgrywki o pełnię władzy – uwieńczoną sukcesem w grudniu 1970 roku.
Książka Mirosława Szumiły opiera się na wręcz imponującej bazie źródłowej. Wykorzystano w niej dokumenty z kilkunastu archiwów polskich oraz zagranicznych, nierzadko zupełnie nieznanych. Wymienić tu należy chociażby intrygujące materiały pochodzące z okresu nauki Gierka w Szkole Partyjnej przy KC PZPR w latach pięćdziesiątych czy przyczynkarskie, acz niezwykle istotne w kontekście pewnej demitologizacji jego działalności na emigracji, dokumenty proweniencji francuskiej oraz belgijskiej. Najbardziej interesujące są jednakże z pewnością akta pozyskane z trudno dostępnych archiwów rosyjskich. Szczególnie ciekawie jawią się tu zapisy rozmów, jakie Edward Gierek regularnie prowadził z radzieckimi dyplomatami. Całość uzupełniają odtajnione materiały CIA oraz te wytworzone przez Radio Wolna Europa, które zawierają niezwykle barwne i niepozbawione złośliwości opinie na temat poszczególnych działaczy partyjnych.
W tym kontekście warto dodać, że podobnie jak w przypadku wspomnianej biografii Zambrowskiego, autor stara się szkicować wnikliwy portret swego bohatera na szerokim tle, przedstawiając jego stronników czy sojuszników, ale także rywalizujących z Gierkiem działaczy. Poznajemy więc dokładnie jego polityczne otoczenie, co pozwala lepiej zrozumieć najbardziej cenione przez Gierka kompetencje oraz kryteria doboru najbliższych współpracowników. W dużej mierze wynikało to z osobowości samego bohatera książki. Mirosław Szumiło silnie akcentuje bowiem fakt, że Gierek wśród partyjnej wierchuszki pozostawał komunistą dość nietypowym. Nie należał bowiem nigdy do nielegalnej KPP, ani konspiracyjnej PPR w latach okupacji niemieckiej, nie posiadał także przed wojną bezpośrednich relacji z Sowietami, ani nie odwiedził wówczas Kraju Rad. Brak tego rodzaju doświadczeń miał decydujący wpływ na ukształtowanie mentalności Gierka, który wyżej cenił pragmatyzm i skuteczność w działaniu, aniżeli ideologiczne wzmożenie tak charakterystyczne dla fanatycznej wiary w komunizm przedwojennych zawodowych rewolucjonistów.
Mając to wszystko na uwadze oraz będąc świadomym tzw. efektu tła, który na zasadzie kontrastu z siermiężnym Gomułką czy cynicznym Jaruzelskim, każe postrzegać Gierka w znacznie korzystniejszym świetle, nie można zapominać, że pozostawał on nieodrodnym dzieckiem systemu komunistycznego oraz wieloletnim partyjnym aparatczykiem. Autor przekonująco wykazał, że był on również wytrawnym politycznym graczem, cierpliwie rozgrywającym swoją partię szachów, by w decydującym momencie sięgnąć po pełną pulę. W tym celu Gierek zawierał szereg doraźnych sojuszy: czy to sprzyjając stalinowskim „natolińczykom”, czy w latach sześćdziesiątych taktycznie współdziałając z frakcją „partyzantów” Mieczysława Moczara. Nade wszystko dla rozwoju jego politycznej kariery istotne były jednak doskonałe stosunki z Sowietami, na co autor dostarcza mnogość przykładów. Ten aspekt wydaje się kluczowy, tym bardziej, że w obiegowej opinii Edward Gierek nie jest raczej postrzegany jako faworyt towarzyszy radzieckich.
Szczególnie trzeba podkreślić, że autor oparł się pokusie charakterystycznej dla wielu biografów ulegających pewnej fascynacji bohaterem swoich badań. Mirosław Szumiło prezentuje wyważone oceny, podkreślając chociażby rolę Gierka jako sprawnego organizatora, który bezsprzecznie osiągał sukcesy na niwie gospodarczej, co owocowało między innymi podniesieniem poziomu życia na terenie województwa katowickiego. Autor wielokrotnie konfrontuje relacje samego Gierka z dostępnymi dokumentami, konsekwentnie mówiąc „sprawdzam” różnego rodzaju mitom czy utartym opiniom na jego temat. Tym samym wskazuje na usilną kreację wizerunku, jaką poprzez koloryzowanie czy wręcz ewidentne kłamstwa, Edward Gierek bezsprzecznie uprawiał. Doskonałą ilustrację może stanowić sprawa strajku z 1934 roku w kopalni w Leforest i następnie wydalenie z Francji, co przez lata uchodziło za jedną z głównych zasług Gierka w ruchu komunistycznym, a w rzeczywistości jego udział w rzeczonych wydarzeniach był marginalny.
Jeszcze bardziej wymownym przykładem jest rzekomy sprzeciw przyszłego I sekretarza KC PZPR wobec drastycznej podwyżki cen żywności w 1970 roku, która bezpośrednio doprowadziła do grudniowej tragedii. Autor jednoznacznie wykazał, że Gierek brał wówczas udział we wszystkich kluczowych posiedzeniach kierownictwa partyjnego i ani słowem nie wyartykułował rzekomej niezgody. Wedle niektórych relacji miał natomiast przekonać Gomułkę, aby – co znamienne – nie ogłaszać drażliwej decyzji przed Barbórką.
Nie wydaje się, aby autor pominął jakiekolwiek istotne wątki życiorysu swego bohatera. Drobny niedosyt pozostawia może jedynie przedstawienie roli Gierka podczas Poznańskiego Czerwca 1956, a następnie kierowanej przez niego komisji, która początkowo miała znaczący wpływ na partyjną interpretację owych wydarzeń. Dla biografii politycznej ma to niewielkie znaczenie, jednak osobiście z dużym zainteresowaniem przeczytałbym więcej na temat kibicowskiej pasji bohatera książki i jego zaangażowania po stronie Zagłębia Sosnowiec. Nie bez przyczyny klub ten uchodził za darzony przez Edwarda Gierka specjalnymi względami, co nie pozostawało zapewne bez wpływu na odnoszone w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych sukcesy sportowe.
Wreszcie dyskusyjna może wydawać się teza o politycznej prowokacji, do jakiej w wyniku działań spiskowców miało dojść w grudniu 1970 roku, a do której autor zdaje się ostrożnie przychylać. Jeżeli chodzi natomiast o kwestie redakcyjne, to nieliczne literówki nie zmieniają również wysokiej oceny technicznego przygotowania publikacji. Warto dodać, że całość uzupełniają interesujące i chyba szerzej nieznane ilustracje.
Przed laty w PRL krążył dowcip portretujący pierwszych sekretarzy jako władców Polski. Bierut występował w nim jako Bolesław Otruty, Gomułka w roli Władysława Ociemniałego, natomiast Gierek nosił dumne miano Edwarda Obiecującego. Choć odnosiło się to do licznych obietnic związanych ze skokiem cywilizacyjnym, jaki dokonywał się w latach siedemdziesiątych i wszechobecną wówczas propagandą sukcesu, to z powodzeniem można też odwrócić znaczenie tego porównania. Edward Gierek był z pewnością świetnie zapowiadającym się politykiem PZPR, którego drogę do władzy w znakomitej publikacji przedstawił Mirosław Szumiło. Nie pozostaje nic innego, jak trzymać autora za słowo i oczekiwać na zapowiadaną drugą część biografii, która ukaże Gierka już na stanowisku I sekretarza KC PZPR. Apetyty czytelników zostały z pewnością rozbudzone.
