Michał Ostapiuk – „Komendant Bury. Biografia kpt. Romualda Adama Rajsa Burego (1913–1949)” – recenzja i ocena
Michał Ostapiuk – „Komendant Bury. Biografia kpt. Romualda Adama Rajsa Burego (1913–1949)” – recenzja i ocena
Pierwsza naukowa biografia kapitana Romualda Rajsa „Burego” to niewątpliwie opracowanie, na które czekali wszyscy pasjonaci tematyki antykomunistycznego podziemia zbrojnego w Polsce. Autor książki, Michał Ostapiuk, podkreśla, że przed 1989 rokiem rzetelne badania na temat kapitana „Burego” były niemożliwe, a nawet dziś są one w znaczniej mierze zniekształcone przez często nieuświadomioną, a mocno trzymającą się komunistyczną propagandę. Autor postawił więc sobie za cel sprostowanie „antymitów”, które w ciągu dziesięcioleci narosły wokół tej postaci.
Romuald Rajs uznawany jest przez wielu za jednego z najbardziej kontrowersyjnych żołnierzy polskiej powojennej konspiracji. Taki status związany jest nie tylko z rzeczywistymi bądź domniemanymi jego uczynkami i ich interpretacją, ale też z wzajemnie wykluczającymi się świadectwami na jego temat, których często nie można skonfrontować z dostępnym historykom materiałem archiwalnym. Mimo to, Michał Ostapiuk już od pierwszych stron biografii śmiało przedstawia Rajsa jako postać wybitną, zarówno pod względem charakteru, jak i wojskowego talentu. Już w dzieciństwie miał on zdradzać ponadprzeciętne zdolności. W Szkole Podoficerskiej w Koninie, która na całe życie związała go z polską armią, wyróżniał się dyscypliną, wysokimi wynikami w nauce i sztuce wojennej. Po 1939 roku zaangażował się w konspirację niepodległościową. Służył w trzech legendarnych „wileńskich” oddziałach, szybko piął się po szczeblach kariery i obejmował coraz bardziej odpowiedzialne stanowiska.
Zaletą biografii jest wykorzystany bogaty materiał źródłowy. Autor nawiązuje do materiałów archiwalnych zgromadzonych przez IPN oraz różnorodnych opracowań (między innymi monografii Jerzego Kułaka o 3. Wileńskiej Brygadzie NZW). Sięga także do wspomnień żołnierzy, którzy współpracowali z kapitanem „Burym”, rozmawia z jego synem, omawia prezentowane w mediach relacje świadków. Pokłosiem szeroko zakrojonej kwerendy jest także interesujący aneks dodany do książki – reprodukcje fotografii (niektóre z nich nie były dotychczas rozpowszechniane) przedstawiających kapitana Rajsa oraz różne osoby z jego otoczenia.
Wydaje się jednak, że Ostapiuk podchodzi do tych źródeł ze zbyt dużą dawką optymizmu. Zakłada, że Rajs to człowiek o niezłomnym charakterze i zbożnych intencjach, nietknięty przez patologie i brutalizację czasu wojny. Praktycznie każdą wypływającą ze źródeł wątpliwość rozstrzyga na korzyść swojego bohatera. Ostapiuk usprawiedliwia więc trupią czaszkę na mundurach 3. Brygady, która wielu nieuchronnie kojarzy się z symboliką używaną przez żołnierzy SS. Nieudany atak 3. Wileńskiej Brygady NZW na Hajnówkę z dnia 28 stycznia 1946 roku, funkcjonujący dotychczas w literaturze jako dowód zbytniej pewności siebie dowódcy, opisuje jako taktyczny sukces i potwierdzenie wysokiej sprawności wyszkolonych przez Rajsa żołnierzy.
Autor najszerzej komentuje jednak krwawą pacyfikację białoruskich wsi i zabójstwo furmanów – wydarzenia rzucających cień na sukcesy 3. Wileńskiej Brygady NZW. Badacz stara się udowodnić, że nie przyświecał im cel eksterminacji niepolskiej, niekatolickiej ludności. Jednocześnie popełnia tak kuriozalne stwierdzenie jak to, że „program polityczny, o który walczyło NZW, nie zakładał »czyszczenia« ziem polskich z mniejszości narodowych – zakładano polonizację ich przedstawicieli”. Może „czyszczenie” nie jest tu rozumiane jako fizyczna eksterminacja, ale czymże, jeżeli nie „czyszczeniem” z obcego elementu, jest wspomniana polonizacja reprezentantów mniejszości? Taka polityka przymusowej asymilacji została zresztą wprowadzona przez polskie władze w latach 30. XX wieku. Nie doprowadziła ona przy tym do niczego dobrego.
Ostapiuk pisze: „Bury był w stanie bezlitośnie traktować ludzi, ale tylko tych, których uznał za wrogów Ojczyzny. Nie kierował się religią czy narodowością, a zwalczał tylko osoby, działające na niekorzyść państwa polskiego lub dopuszczające się zbrodni na ludności polskiej”. Autor twierdzi przy tym, że wszelkie pozapolityczne ofiary były dziełem przypadku. Tak uzasadnia na przykład śmierć kilku mieszkańców spalonej wsi Zaleszany, niezwiązanych z komunistycznym aparatem represji. Zginęli oni tylko dlatego, że nie podporządkowali się wyraźnym instrukcjom kapitana Rajsa. Ostapiuk uważa, że ofiary „niezamierzone” nie mogą „obciążać »Burego« […] ani jego zastępcy”. Ocena ta wydaje się co najmniej osobliwa, tym bardziej, że dalej autor klarownie stwierdza, że to właśnie „Bury” wydawał rozkazy, względnie wykonywał wolę Komendy Okręgu NZW, na której terenie działał. Co więcej, gdyby był on rzeczywiście tak świetnym, przewidującym strategiem, jakim stara się go przedstawić badacz, wziąłby zapewne pod uwagę to, że część osób z takich czy innych powodów nie będzie w stanie wykonać jego poleceń.
Ogromną wartością pracy Michała Ostapiuka jest to, że pomaga usystematyzować losy kapitana Romualda Rajsa, postaci cieszącej się niezwykłym zainteresowaniem amatorów historii podziemia niepodległościowego. Jakkolwiek jednak biografia ta wydaje się opracowana bardzo solidnie w warstwie faktograficznej, tak rozbija się ona o pochopne, nazbyt entuzjastyczne w stosunku do motywacji bohatera książki interpretacje opisywanych wydarzeń. Książkę tę należałoby więc czytać dość ostrożnie, konfrontując poruszane w nich kwestie z innymi, rzetelnymi opracowaniami na ten temat.
