Menedżerowie zbrodni: Heydrich i hitlerowska bezpieka

Gleichschaltung

Utworzenie na mocy zarządzenia Heinricha Himmlera z 27 września 1939 r. Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA) było ostatnim etapem w trwającym od 1933 r. procesie integracji służb policyjnych Niemiec pod egidą Reichsführera SS. Jednocześnie, akt ten konsolidował organizacyjnie i decyzyjnie cały podległy Himmlerowi aparat terroru w perspektywie rozpętania wojny totalnej. Wojny, w której – wedle słów samego Hitlera – nie chodziło już wyłącznie o zdobycie określonego terytorium, lecz złamanie ducha oporu przeciwnika, jego „żywej siły”: Bądźcie bez litości, bądźcie brutalni. […] Obecnie tylko na wschodzie umieściłem oddziały SS Totenkopf, dając im rozkaz nieugiętego i bezlitosnego zabijania kobiet i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy, bo tylko tą drogą zdobyć możemy potrzebną nam przestrzeń życiową. W realizacji tego ludobójczego przedsięwzięcia pierwszoplanową rolę odegrać miała centrala hitlerowskiej bezpieki – RSHA.

W skład nowopowstałej RSHA weszły istniejące dotąd samodzielnie, choć połączone osobą wspólnego szefa, Reinharda Heydricha, Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS (Sicherheitsdienst des Reichsführers SS – SD) oraz Policja Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei – Sipo). Początki tej pierwszej sięgają 1931 r., kiedy to w ramach Sztafet Ochronnych (Schufzstaffeln – SS) zorganizowano, na wzór kontrwywiadu wojskowego, specjalną służbę informacyjną, zwaną początkowo Służbą Wywiadu (Ic-Dienst). Twórcą i szefem Ic-Dienst, przemianowanej rok później na SD, był Heydrich. Jej zadaniem była infiltracja NSDAP i oczyszczanie jej z „wrogich elementów”, w następnej zaś kolejności również inwigilacja organizacji społecznych i partii politycznych działających w Niemczech. Z kolei w 1934 r. pruska Tajna Policja Państwowa (Geheime Staatspolizei – Gestapo), dotychczas podlegająca premierowi tego największego kraju związkowego Rzeszy, Hermannowi Göringowi, została podporządkowana Himmlerowi. W ten sposób centrale policyjne wszystkich 18 landów znalazły się w rękach szefa SS. Na czele Gestapo postawił on swojego starego i wypróbowanego współpracownika, Heydricha. W ramach glajchszaltowania (ujednolicania) struktur hitlerowskiej policji politycznej, nazwa „Gestapo” została wkrótce rozciągnięta na analogiczne służby policyjne w pozostałych krajach Rzeszy.

Wydarzenia z 30 czerwca 1934 r., zwane „nocą długich noży”, znacznie wzmocniły – kosztem rozgromionej SA – pozycję SS i samego Himmlera, który wykorzystał ten fakt do pełnego scentralizowania i podporządkowania całego aparatu policyjnego. Ten stan rzeczy został usankcjonowany 17 czerwca 1936 r. objęciem przez Reichsführera SS funkcji szefa niemieckiej policji. Stanowisko to, odpowiadające randze wiceministra spraw wewnętrznych, było w praktyce niezależne od szefa tego resortu. Dzięki temu Hitler mógł przekazywać swoje polecenia bezpośrednio Himmlerowi, z pominięciem ministra Wilhelma Fricka. Już 26 czerwca tego roku podległe Reichsführerowi SS struktury policyjne zostały podzielone na dwa podstawowe człony: Policję Porządkową (Ordnungspolizei – Orpo), na czele której stanął Kurt Daluege, oraz Policję Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei – Sipo) pod dowództwem dotychczasowego szefa Gestapo i SD, i tym samym zastępcy Himmlera – Reinharda Heydricha.

Sipo i SD

Jedną z pierwszych decyzji Heydricha po napaści Niemiec na Polskę było wydanie 20 września 1939 r. rozporządzenia, w którym nakazał on bezwzględne tępienie wszelkich aktów sabotażu na zapleczu frontu. W praktyce oznaczało to natychmiastową eksterminację „polskich warstw przywódczych” (jak w nazistowskiej terminologii określano przedstawicieli inteligencji) przez, powołane do tego celu jeszcze przed wybuchem wojny, szwadrony morderców, określane mianem grup operacyjnych Sipo i SD (Einsatzgruppen).

W skład nowoutworzonej Sipo weszła zarówno Gestapo, na czele której stanął Heinrich Müller, jak i Policja Kryminalna (Kriminalpolizei – Kripo). Tej ostatniej szefował Arthur Nebe. Pionem od Heydricha niezależnym, podległym bezpośrednio Himmlerowi, pozostała jedynie Orpo. I chociaż formacja ta formalnie nie wchodziła w skład Schutzstaffeln (nie wszedł zatem również do struktur RSHA), wszyscy wyżsi funkcjonariusze i znaczna część kadry oficerskiej Orpo należeli do SS. Po wybuchu II wojny światowej policjanci porządkowi brali również czynny udział w ludobójczych akcjach podejmowanych przez bezpiekę Heydricha.

W dziejach hitlerowskiego aparatu terroru podległe Heydrichowi służby – SD i Sipo – były jego najbardziej skutecznym narzędziem, a postać ich szefa rysuje się, nawet na tle całokształtu zbrodniczej działalności SS, szczególnie złowrogo. Nieprzeciętna inteligencja, zdolności retoryczne, organizacyjny talent, silna osobowość, a także spryt i przebiegłość, szły u Heydricha w parze z cynizmem, bezwzględnością i brakiem jakichkolwiek skrupułów. „Posiadał niewiarygodnie ostrą zdolność dostrzegania moralnych, ludzkich, zawodowych i politycznych słabości innych” – pisał o swoim zwierzchniku Walter Schellenberg, od 1941 r. szef wywiadu zagranicznego SS (SD-Ausland) – a „jego niezwykłej inteligencji dorównywał instynkt drapieżnego zwierzęcia, zawsze wyczulonego na niebezpieczeństwo i gotowego do szybkiego i bezwzględnego działania”. Z podległej sobie SD Heydrich uczynił w krótkim czasie szeroko rozbudowaną organizację, która już w połowie lat 30. stała się jedyną służbą informacyjną NSDAP. Z jednej strony ludzie Heydricha gromadzili informacje o wewnątrzpartyjnych przeciwnikach Hitlera oraz penetrowali środowiska wrogów narodowego socjalizmu, z drugiej – prowadzili działania w obszarze wywiadu i kontrwywiadu politycznego. Dokonywanie aresztowań i prowadzenie śledztw leżało w gestii Kripo i – przede wszystkim – Gestapo. Wszyscy funkcjonariusze Sipo mieli obowiązek wstąpienia do SS, a to oznaczało poddanie ich kontroli Służbie Bezpieczeństwa (SD).

Istotnym ogniwem w podległym Heydrichowi aparacie bezpieczeństwa, a jednocześnie formacją powszechnie kojarzoną z największymi zbrodniami niemieckimi w czasie II wojny światowej, było Gestapo. Tajna Policja Państwowa składała się z pięciu, a od 1941 r. – sześciu wydziałów. Szczególną rolę w dziele masowych zbrodni odegrał Wydział IV („Rozpoznanie i zwalczanie przeciwnika”), którego sekcja 4, tzw. referat do spraw żydowskich (IV B 4), koordynowała akcję tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlösung der Judenfrage), jak w terminologii nazistowskiej określano operację wymordowania Żydów europejskich. Mimo że Gestapo zazdrośnie strzegło swojego monopolu „egzekutywy”, tj. likwidacji przeciwnika, do akcji bezpośrednich włączały się i pozostałe służby czarnego zakonu SS. Obok gestapowców znaczny odsetek członków plutonów egzekucyjnych Einsatzgruppen działających w Polsce i na terenach Związku Sowieckiego stanowili funkcjonariusze SD, Kripo i Orpo oraz żołnierze Waffen-SS. W dziele masowych zbrodni niebagatelną rolę odegrali również, współpracujący z Einsatzgruppen, kolaboranci z ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej policji pomocniczej (Hilfspolizei). Spory kompetencyjne, do jakich dochodziło między Gestapo, Orpo i SD (dotyczące m.in. planowania akcji policyjnych i pacyfikacyjnych), były jedynie „nieporozumieniami rodzinnymi” – wobec przeciwników hitleryzmu zarówno SD-mani, „porządkowi”, jak i gestapowcy byli jednakowo bezwzględni i okrutni.

RSHA

Przedstawiony wyżej strukturalny podział hitlerowskiej policji politycznej z 1936 r. obowiązywał bez większych zmian przy podziale kompetencji, między utworzonymi cztery tygodnie po napaści na Polskę RSHA oraz Głównym Urzędem Policji Porządkowej (Hauptamt Ordnungspolizei). Choć formalnie zadania policji politycznej pozostały w rękach Sipo i SD (scalonych w ramach RSHA), w praktyce obie centrale policyjne – Sipo i Orpo – ściśle ze sobą współpracowały. Przykładem takiego współdziałania był urząd Wyższego Dowódcy SS i Policji (Höhere SS und Polizei Führer), w ręku którego spoczywała terytorialna władza policyjna i któremu podlegały terenowe struktury Sipo, SD i Orpo.

Jako centrala scalonych kierownictw Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy został jednym z 12 głównych urzędów SS. Jego szefem został nie kto inny, jak dotychczasowy führer Sipo i SD. Jednym z zasadniczych celów utworzenia RSHA było dążenie, w obliczu rozpoczynającej się wojny i perspektywy poszerzenia strefy wpływów Rzeszy Niemieckiej, do koordynacji działań SD oraz Sipo (z jej najważniejszą składową – Gestapo). Kompetencje SD, ograniczone dotychczas głównie do problematyki wewnątrzniemieckiej, uległy znacznemu rozszerzeniu, obejmując praktycznie cały kontynent europejski. Z kolei rozbudowujący swoje struktury w krajach okupowanych pion wykonawczy (Gestapo) opierał swoje działania na materiałach i raportach SD. Wraz z kolejnymi sukcesami armii niemieckiej w pierwszej fazie wojny (1939–1942), trend rozwojowy RSHA szedł coraz bardziej w stronę przystosowania działań SD do wzrastających potrzeb „egzekutywy” (Sipo).

Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”

SD, Gestapo i Kripo, skupione instytucjonalnie w dzielącym się na sześć (od 1940 r. – siedem) urzędów RSHA, weszły w jego skład na równorzędnych prawach: SD jako Urząd III (wywiad wewnętrzny) i Urząd VI (wywiad zagraniczny), Gestapo jako Urząd IV, policja kryminalna jako Urząd V. Szefem „trójki” został Otto Ohlendorf, późniejszy dowódca Einsatzgruppe D, tylko w okresie lipiec 1941 – marzec 1942 odpowiedzialnej za wymordowanie 90 tys. obywateli sowieckich, głównie Żydów. Szefem centrali Gestapo w RSHA (Urząd IV) i jednocześnie zastępcą Heydricha był przez cały okres wojny Heinrich Müller. Kierownictwo policji kryminalnej (Urząd V) spoczywało podobnie jak przed 1939 r. w ręku Arthura Nebe. Latem i wczesną jesienią 1941 r. był on jednocześnie dowódcą Einsatzgruppe B, której członkowie rozstrzelali w masowych egzekucjach 45 tys. ludzi. Szefem „szóstki” był w latach 1939–1941 Heinz Jost, w 1942 r. dowódca oddziału morderców na terenie państw bałtyckich (Einsatzgruppe A), po nim zaś wspomniany wyżej Schellenberg.

Po reorganizacji wewnętrznej RSHA, do której doszło w połowie 1940 r., szefem Urzędu I („Kadry, szkolenie, organizacja Sipo i SD”) został Bruno Streckenbach, we wrześniu 1939 r. dowódca Einsatzgruppe I, następnie szef Sipo i SD w Generalnym Gubernatorstwie oraz organizator operacji zagłady polskiej inteligencji w ramach tzw. akcji AB (Außerordentliche Befriedungsaktion – AB Aktion). Kierownictwo nad Urzędem II („Budżet i gospodarka”) przejął Werner Best, w 1939 r. jeden z architektów operacji Tannenberg (Unternehmen Tannenberg), której ofiarą padło ok. 50–60 tys. przedstawicieli polskiej inteligencji. Pierwszym szefem nowego, siódmego departamentu RSHA („Badanie i ocena światopoglądu”) został Franz Six, w czasie wojny niemiecko-sowieckiej dowodzący oddziałem specjalnym Vorkommando Moskau, odpowiedzialnym za eksterminację ponad 20 tys. jeńców sowieckich i Żydów.

„Ostateczne rozwiązanie”

27 września 1941 r., dokładnie dwa lata po objęciu funkcji szefa RSHA, Heydrich został faktycznym protektorem Czech i Moraw (nominalnie był tytułowany zastępcą protektora), zachowując jednocześnie dotychczasową funkcję szefa RSHA. W stosunku do poprzedniego rządcy Protektoratu, Konstantina von Neuratha, nowy szef hitlerowskiej bezpieki zdecydowanie zaostrzył kurs wobec Czechów. W odwecie członkowie czechosłowackiego ruchu oporu dokonali 27 maja 1942 r. zamachu na Heydricha, w wyniku którego po tygodniu, nazistowski prominent zmarł w praskim szpitalu.

Niespełna pół roku przed swoją śmiercią, 20 stycznia 1942 r. został jeszcze pomysłodawcą, organizatorem i przewodniczącym konferencji, w czasie której podjęto decyzję o eksterminacji europejskich Żydów. Na spotkaniu postanowiono również, że machina Zagłady zostanie zlokalizowana w okupowanej Polsce, i z tego względu w pierwszej kolejności zgładzeni zostaną obywatele polscy wyznania mojżeszowego. Operację likwidacji skupisk żydowskich w Polsce nazwano na cześć zmarłego w międzyczasie Heydricha operacją Reinhardt (Einsatz Reinhardt).

Przez ponad pół roku Himmler zwlekał z obsadzeniem wakującego stanowiska szefa RSHA. Za zgodą Hitlera przez kolejne miesiące urzędem kierował bezpośrednio Reichsführer SS, choć nominalnie pełniącym obowiązki został tymczasowo Streckenbach. W rzeczywistości Himmler zdawał sobie sprawę z potęgi machiny RSHA, toteż na stanowisku jej szefa chciał widzieć człowieka mniej błyskotliwego i bardziej uległego, niż np., kojarzonych z Heydrichem, Müllera, Ohlendorfa czy Schellenberga. Ostatecznie dopiero w styczniu 1943 r. zdecydował się powołać na ten urząd Austriaka Ernsta Kaltenbrunnera, postać w SS dotychczas mniej znaną, zajmującą peryferyjne stanowisko Wyższego Dowódcy SS i Policji w Wiedniu i prowincji Dunaj (anektowane do Rzeszy obszary Austrii). Nowy führer RSHA kierował urzędem do upadku III Rzeszy. W tym czasie struktura podległej mu placówki nie uległa już poważniejszym zmianom. Do ostatnich dni wojny zbrodnicza machina berlińskiej centrali przy Prinz-Albrecht-Straße 8 pracowała na pełnych obrotach.

Hitler i Himmler na pogrzebie Heydricha – 9 czerwca 1942 r.

Był on jednym z najlepszych narodowych socjalistów, jednym z najpotężniejszych obrońców idei Rzeszy Niemieckiej i jednym z największych przeciwników wszystkich wrogów tej Rzeszy. Adolf Hitler

Ty, Reinhardzie Heydrichu, byłeś naprawdę dobrym esesmanem. Heinrich Himmler

Odpowiedzialność

SS oraz podległe Heydrichowi Gestapo i SD zostały uznane przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze za organizacje przestępcze. Dziwić może natomiast fakt, że analogicznej kwalifikacji nie uzyskała cała RSHA. To przecież nie kto inny, jak Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy – pion wykonawczy czarnego zakonu Himmlera i trzon aparatu represji nazistowskich Niemiec był odpowiedzialny za brutalny terror i eksterminację ludności podbitych krajów, piekło obozów koncentracyjnych, inspirowanie działań grup operacyjnych, wreszcie organizację i realizację Zagłady. Zbrodnicza działalność RSHA nie została też należycie osądzona i ukarana. Wyrokiem Trybunału Norymberskiego na karę śmierci skazano i stracono jedynie Ernsta Kaltenbrunnera, Otto Ohlendorfa, Artura Nebe oraz szefa Orpo, Kurta Daluege.

W pełni zasłużonego, najwyższego wymiaru kary uniknęli natomiast inni führerzy RSHA: Werner Best (skazany na śmierć, po trzech latach zwolniony z więzienia, zmarł na wolności w wieku 86 lat), Heinz Jost (skazany na dożywocie, zwolniony po trzech latach), Franz Six (20 lat więzienia, zwolniony po czterech latach), Bruno Streckenbach (więziony do 1955 roku w ZSRS, zmarł w Republice Federalnej w wieku 75 lat), Walter Schellenberg (odsiedział dwa z zasądzonych sześciu lat), a także Karl Wolff – szef Osobistego Sztabu Reichsführera SS i jego adiutant, skazany dopiero w 1964 r. na 15 lat pozbawienia wolności i już po pięciu latach zwolniony. Główny „logistyk Holokaustu”, kierownik komórki IV B 4 w RSHA, Adolf Eichmann ukrywał się po wojnie w Ameryce Południowej. Dopiero w 1960 r., po brawurowej akcji porwania z Argentyny do Izraela przez Mosad, został postawiony przed sądem w Jerozolimie, który skazał go na śmierć. Szef Gestapo, Heinrich Müller, zniknął bez śladu w maju 1945 r. i jego dalszy los pozostaje nieznany. Odpowiedzialności karnej i publicznego napiętnowania uniknęli Adolf Hitler, główny inicjator nazistowskiego genocydu oraz jego „wierny cień” – Heinrich Himmler. W obliczu klęski „tysiącletniej” Rzeszy obaj dygnitarze popełnili samobójstwo. Człowiekowi numer dwa w SS, Heydrichowi, sprawiedliwość wymierzyli Czech Gabčík i Słowak Kubiš. Same zbrodnie, których dopuścił się szef RSHA nigdy nie zostały jednak rozliczone. W żadnym z toczących się w latach 1945–1949 procesów norymberskich nie wydano na Heydricha pośmiertnego, choćby symbolicznego wyroku.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

• Dederichs M., Heydrich. Twarz zła, Wrocław 2008.
• Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1985.
• Hamšik D., Drugi człowiek Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1991.
• Majewski R., Waffen-SS. Mity i rzeczywistość, Wrocław 1983.
• Padfield P., Himmler. Reichsführer SS, t. 1–2, Warszawa 1997.
• Ramme A., Służba Bezpieczeństwa SS, Warszawa 1984.
• Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław 1985.
• Schellenberg W., Wspomnienia, Wrocław 1987.