Lunia Nester – burzliwe losy „tancerki trzech kontynentów”

Lunia Nester (fot. M. Bil, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-K-11903-1).

W przedwojennej Polsce Lunia Nester, primabalerina Metropolitan Opera w Filadelfii i opery San Carlo w Nowym Jorku, była uważana za prawdziwą gwiazdę. Dziennikarze zachwycali się nie tylko jej wyjątkowymi zdolnościami tanecznymi, ale i nietuzinkową urodą. Platynową blondynkę o ciemnych oczach porównywano nawet do słynnej amerykańskiej aktorki Ginger Rogers. Mimo że łącznie spędziła w Polsce jedynie kilkanaście lat swojego życia, zawsze aktywnie angażowała się w promowanie polskiej kultury i sztuki za granicą. Dziś Lunia z Nesterów Jachimowiczowa jest postacią zupełnie zapomnianą, chociaż jej historia to materiał na pełen niesamowitych przygód, rodzinnych dramatów i nagłych zwrotów akcji film.

Bajka zmienia się w koszmar

Helena Nester (według innych źródeł: Nestor lub Nesteruk) urodziła się 16 marca 1907 roku w Warszawie jako córka inżyniera wojskowego z zaboru rosyjskiego Michała Nestera i Stefanii z Dobrosławskich. Rok urodzenia potwierdza między innymi jej karta pokładowa z 1920 roku, doniesienia polskiej prasy z 1921 roku i akt zgonu. Mylili się zatem amerykańscy dziennikarze, którzy opisując jej przybycie do Ameryki w 1921 roku, przedstawiali ją jako szesnastolatkę. Jako artystka Helena Nester używała przede wszystkim zdrobniałej wersji swojego imienia – Lunia. Jej babcia, Albina z Korsaków Dobrosławska, była blisko spokrewniona z polskim kompozytorem i dyrygentem Stanisławem Moniuszką. Zapewne to za jej przyczyną Lunia przez całe życie miała do dzieł Moniuszki szczególny sentyment.

Kiedy Lunia miała trzy miesiące, jej rodzina zamieszkała w Piotrogrodzie. Potem przez pewien czas Nesterowie mieszkali w Chinach, gdzie 23 października 1909 lub 1910 roku w Harbinie przyszedł na świat młodszy brat tancerki, Stefan Michał, a następnie wrócili do Rosji. Od najmłodszych lat Lunia przejawiała zdolności taneczne. Już jako pięciolatka występowała w Piotrogradzie na charytatywnych koncertach. Talent dziewczynki zauważyła wielka księżna Tatiana Romanowa, córka cara Mikołaja II, która postanowiła objąć ją swoją opieką. Z jej pomocą Lunia dostała się do prestiżowej Cesarskiej Szkoły Baletowej w Piotrogrodzie. Musiała być jedną ze zdolniejszych uczennic, skoro już po dwóch latach nauki dawała własne recitale taneczne. W 1916 roku miała okazję dwukrotnie występować w Carskim Siole przed cesarzem Rosji Mikołajem II i jego rodziną. Podczas organizowanych w ulubionej rezydencji Romanowów balów i uroczystości Lunia spędzała czas z carskimi dziećmi, w szczególności zyskując sympatię carewicza Aleksego.

Tatiana Romanowa, patronka kariery Luni (domena publiczna).

Szczęśliwe życie rodziny Nesterów zburzyły obalenie caratu i wybuch rewolucji bolszewickiej w październiku 1917 roku. Odebrano im dobytek, ojca Luni przymusowo wcielono do armii, a matkę Stefanię zmuszono do sprzątania ulic. Jedynym dostępnym pożywieniem były wówczas konina, śledź i kiszona kapusta, a i tych często brakowało. Matka Luni zaczęła myśleć o ucieczce za granicę, lecz stosowna okazja nadarzyła się dopiero pod koniec 1918 roku. Stefanii Nesterowej z matką i dziećmi udało się przedostać do Omska, gdzie przebywała walcząca z bolszewikami Biała Armia. Niektórzy żołnierze zapamiętali Lunię z występów dla cara i zaoferowali pomoc. Wraz z nimi Nesterowie przedostali się na Syberię, gdzie Nesterówna dawała wieczorki taneczne, aby zarobić na podróż do Stanów Zjednoczonych. W międzyczasie Stefania Nesterowa zajmowała się chorymi na tyfus żołnierzami. Przez Jekaterynburg i Irkuck rodzina trafiła do Władywostoku, a stamtąd przypłynęła do Japonii.

Droga do sukcesu

W Japonii Lunia Nester spędziła dwa lata, ucząc się tajników tańca japońskiego, który mocno różnił się od europejskich standardów. „Podam dla przykładu, że u nas występ tancerki na scenie trwa zaledwie kilka minut; w Japonii taniec jednej tancerki (a nie zespołu!) trwa godzinę lub więcej. Tematem tańca mogą być takie rzeczy, jak na przykład zupełnie przeciętne czynności domowe, powiedzmy gotowanie obiadu” – tłumaczyła w 1937 roku dziennikarzowi polskiego tygodnika „As”. Łącznie dała w Japonii kilkadziesiąt wieczorków tanecznych, w czasie których prezentowała również tańce europejskie, w tym polskie tańce narodowe. W międzyczasie uczyła się języka japońskiego i kształciła w rysowaniu – sama tworzyła plakaty promujące jej sceniczne występy.

Dzięki zarobionym przez Lunię w Japonii pieniądzom rodzinę Nesterów było stać na podróż do Stanów Zjednoczonych. 25 grudnia 1920 roku Lunia i Stefan Nesterowie, ich matka Stefania i babcia Albina wsiedli w Yokohamie na pokład statku płynącego do Ameryki. 5 stycznia 1921 roku statek przypłynął do portu w Vancouver. Stamtąd Nesterowie udali się do Chicago, a następnie do Nowego Jorku. Historia tułaczki młodej utalentowanej tancerki wkrótce wzbudziła żywe zainteresowanie polskiej i amerykańskiej prasy. „Luna [sic!] jest atrakcyjną, dobrze zbudowaną młodą dziewczyną z brązowymi włosami, brązowymi lokami i młodzieńczym wyglądem” – opisywał ją amerykański dziennikarz Percy A. Adams w listopadzie 1921 roku. Wkrótce po przybyciu do Ameryki Lunia i jej matka dowiedziały się, że ojciec tancerki, który przez trzy lata nie dawał znaku życia, odnalazł się w chińskim Harbinie. Planował dołączyć do rodziny, lecz potem słuch o nim zaginął.

Lunia Nester, fotografia w atelier, lata 30. (fot. Janina Szawińska, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-K-11901-3).

Wkrótce Lunia rozpoczęła naukę u włoskiego baletmistrza Metropolitan Opera w Nowym Jorku, Luigiego Albertieri. Znany był on ze ścisłego przestrzegania tradycyjnych zasad baletu – nie pozwalał dziewczętom na spektakularne podskoki i podnoszenie nóg powyżej wysokości talii. Jeśli jednak widział w jakiejś uczennicy talent, dawał jej lekcje, nawet gdy nie była w stanie za nie zapłacić. Nesterówna spędziła w jego szkole kilka miesięcy, po czym stwierdziła, że powinna założyć własną.

W 1924 roku Lunia otworzyła szkołę baletową w Newark w stanie New Jersey. Należały do niej wyłącznie Polki urodzone i wychowane w Stanach Zjednoczonych. Siedemnastoletnia, lecz doświadczona tancerka nie tylko uczyła je tańca, ale również języka polskiego, którego często nie znały. W 1926 roku grupa zatańczyła w operach Halka i Straszny dwór w czasie „Polskich Dni” na międzynarodowej wystawie w Filadelfii. W 1927 roku Lunia została zaangażowana jako primabalerina do Metropolitan Opera w Filadelfii, a następnie do opery San Carlo w Nowym Jorku, gdzie spędziła dwa sezony. Wiosną tego samego roku wyruszyła również w podróż do ojczyzny, gdzie wystąpiła m.in. w Teatrze Komedia w Warszawie, Teatrze Miejskim w Grudziądzu i Teatrze Miejskim w Toruniu. Na łamach „Słowa Pomorskiego” tak reklamowano jej sceniczne występy:

Obdarzona przepiękną urodą, harmonijną budową ciała i wrodzonym poczuciem plastyki, popartym znakomitą techniką taneczną – jest obecnie ulubienicą publiczności amerykańskiej i jedną z najgłośniejszych gwiazd, oklaskiwaną gorąco na wszystkich scenach Nowego Świata.

Kup e-booka „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej”

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 16,90 zł.

W 1929 roku tancerka wyruszyła z własnym zespołem i ekipą Manhattan Opera, w której również została primabaleriną, na serię koncertów do Wenezueli, w latach 1929–1930 występowała też gościnnie w Kanadzie. Przez pewien czas tańczyła również jako primabalerina w operze w Chicago. W lipcu 1930 roku decyzją Sądu Najwyższego w Nowym Jorku otrzymała amerykańskie obywatelstwo.

Powrót do ojczyzny

Lunia Nester w jednej ze scen operetki (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-K-11433-2).

Na początku 1931 roku Lunia Nester ponownie odwiedziła Polskę – tańczyła m.in. w Konserwatorium Państwowym w Warszawie. 2 kwietnia 1933 roku występowała na charytatywnym koncercie „Wiosenny Poranek” w Teatrze Polskim w Warszawie na rzecz Instytutu Radowego im. Marii Curie-Skłodowskiej. W tym samym roku wyszła za mąż za majora Mariana Kajetana Śmietańskiego, kierownika oddziału w I Szpitalu Okręgowym w Warszawie, i podjęła decyzję o pozostaniu w ojczyźnie na stałe. Mąż Luni uzyskał w 1914 roku absolutorium na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Genewie, w 1921 roku stopień lekarza na Uniwersytecie Warszawskim, a 9 lipca 1924 roku dyplom doktora na tej uczelni. W Polsce Lunia Nester-Śmietańska rozpoczęła karierę aktorki teatralnej. Już wcześniej miała zresztą okazję zagrać tancerkę Belę w wystawianej w Nowym Jorku komedii Stefana Kiedrzyńskiego Najszczęśliwszy z ludzi. W 1935 roku występowała w Kaliszu i Toruniu w spektaklach Awantura w raju, Migo i Tajemniczy Dżems.

W 1936 roku pani Śmietańska rozpoczęła przygodę z operetką, występując między innymi w Zakochanej królowej i Tancerce z Andaluzji. Praca w operetce dawała jej dużo satysfakcji. „Tu mogę grać, tańczyć i śpiewać! Wtedy dopiero czuję, że naprawdę jestem całą duszą na scenie, którą tak ukochałam od dziecka!” – mówiła w lutym 1937 roku dziennikarzowi magazynu „As”. Prasa II Rzeczypospolitej przedstawiała Lunię Nester jako przykład nowoczesnej i wyemancypowanej kobiety, która ciężką pracą osiągnęła wielki sukces. Znała cztery języki obce: angielski, francuski, rosyjski i japoński.

Nowoczesne było również jej podejście do małżeństwa. W rozmowie z dziennikarzem „Asa” chwaliła życie rodzinne w Ameryce: „Nie ma tam poświęceń, kompromisów i niepotrzebnych tragedii. Gdy mąż żonę zdradza, ta bez dwóch zdań opuszcza go. Sąd zasądza jej (też bez dwóch zdań) solidne alimenty i kwestia skończona. Nie ma więc takich wypadków, niestety u nas bardzo częstych, iż żona poświęca się, tolerując zdrady małżonka niby z wielkiej miłości, a w zasadzie dlatego, że poza nim nie widzi swej niezależności”. Jej związek z Marianem Śmietańskim, choć z pozoru należeli do dwóch różnych światów, był zgodny i szczęśliwy.

Taniec w cieniu wojny

Spokój państwa Śmietańskich zburzył wybuch II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku ich dom został doszczętnie zniszczony przez bombardujących stolicę Niemców. W rozmowie z amerykańskim dziennikarzem w lipcu 1940 roku tak wspominała te chwile:

Musiałam opuścić dom, w którym pomagałam swojemu mężowi, doktorowi, opiekować się rannymi. Spędziłam pięć dni w hotelowej piwnicy, zamknięta z sześciuset rozhisteryzowanymi osobami. Nagle bomba uderzyła w dom, spadł sufit, coś uderzyło mnie w głowę. Nie pamiętam, co się dalej działo, dopóki nie wyciągnięto mnie na zewnątrz.

Jako obywatelka Stanów Zjednoczonych miała możliwość opuszczenia Polski już w chwili wybuchu wojny, lecz nie chciała opuszczać ukochanego męża. W końcu w marcu 1940 roku Marian Śmietański w trosce o życie żony nakazał jej wyjechać z kraju i udać się za granicę. Sam pozostał w Polsce, by opiekować się chorymi i rannymi mieszkańcami Warszawy w Szpitalu Ujazdowskim.

Jeden z zachowanych budynków Szpitala Ujazdowskiego (fot. Panek, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International).

2 kwietnia 1940 roku Lunia Nester-Śmietańska wsiadła na pokład statku SS Rex w porcie w Genui i po dziewięciu dniach znalazła się w Nowym Jorku. Cały czas żyły tam jej matka Stefania i babcia Albina. W Miami mieszkał zaś z żoną młodszy brat Luni Stefan, szef firmy Duotone, zajmującej się produkcją sprzętu muzycznego. W Stanach Zjednoczonych Lunia poświęciła się działalności artystycznej. 26 czerwca 1940 roku wystąpiła na nowojorskim Polish Wedding Festival na rzecz Joint Committee for Polish Relief, polonijnej organizacji wspierającej uciekinierów z Polski. Wkrótce po przybyciu do Ameryki otrzymała od męża krótki wzruszający list:

Nasz dom i wszystko, co w nim było, zostało zniszczone. Choć to dziwne, jakoś za nim nie tęsknię. Kiedy wszystko dotyczy wszystkich, nikt tak naprawdę tego nie czuje. Wierzę, że Polska wróci – kiedy, tego nie wiem. Ale wiem, że pewnego dnia wróci.

Lunia już nigdy nie zobaczyła ukochanego męża. Opiekował się rannymi w Warszawie, kiedy 1 sierpnia 1944 roku wybuchło powstanie. Na temat jego dalszych losów zachowały się sprzeczne relacje. Jan Bohdan Gliński w Słowniku biograficznym lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej podał, że zginął na ul. Górnośląskiej w pierwszym dniu walk. W dokumentach Polskiego Czerwonego Krzyża zachowała się informacja, że 1 sierpnia 1944 roku został jedynie ranny w nogę na Ochocie, a potem słuch po nim zaginął. W 1946 roku siostra Mariana Śmietańskiego Zofia stwierdziła, że najprawdopodobniej został zamordowany przez Ukrainców 5 sierpnia 1944 roku w piwnicy domu przy ul. Radomskiej 22 na Ochocie. Następnie miał zostać pochowany w zbiorowym grobie przy kościele św. Jakuba na Placu Narutowicza. Z kolei 17 października 1944 roku, w wieku 90 lat, zmarła w Nowym Jorku ukochana babcia Luni, Albina Dobrosławska, która towarzyszyła rodzinie Nesterów w trudnych latach niedoli.

Polecamy e-book Agaty Łysakowskiej – „Damy wielkiego ekranu: Gwiazdy Hollywood od Audrey Hepburn do Elizabeth Taylor”:

Powojenne losy

Lunia Nester (fot. Bil, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 1-K-11903-2).

Po śmierci męża Lunia Nester postanowiła ułożyć sobie życie na nowo w Stanach Zjednoczonych. Na emigracji poznała doktora Jana Jachimowicza, z którego usług przed wojną korzystali między innymi marszałek Józef Piłsudski i minister spraw zagranicznych Józef Beck. W 1946 roku wzięła z nim ślub. W domu państwa Jachimowiczów w Nowym Jorku bardzo często gościł zaprzyjaźniony z nimi poeta Jan Lechoń, regularnie korzystający z porad doktora Jachimowicza. Jesienią 1950 roku w wieku 64 lat zmarła matka Luni, Stefania Nesterowa. Jan Lechoń tak opisał w swoim dzienniku jej pogrzeb:

Pogrzeb starej pani Nestorowej, matki Luni Jachimowiczowej, według obrządku nowopolskiego, który kilkadziesiąt lat temu był tu jednoznaczny z postępem i był wyznawany przez najczynniejszych patriotycznie Polaków. Bardzo piękna jest ta biblijna staropolszczyzna i nie wiem, dlaczego nie dałoby się to pogodzić z ortodoksją katolicką, skoro grekokatolicy, faworyci Watykanu, mają liturgię grecką.

Z informacji Lechonia wiemy zatem, że rodzina Nesterów wyznawała popularną wśród amerykańskiej Polonii religię polskokatolicką.

Przez kolejne lata państwo Jachimowiczowie stanowili zgodne i szczęśliwe małżeństwo. Mąż Luni udzielał konsultacji medycznych kolejnym prezydentom Stanów Zjednoczonych i wielu znanym gwiazdom Hollywood (m.in. Marylin Monroe), zatem para nie narzekała na brak pieniędzy. Z upływem lat Lunia Jachimowiczowa coraz rzadziej występowała na scenie w charakterze tancerki, często za to pełniła funkcję jurorki w czasie rozmaitych tanecznych konkursów. Między innymi w 1963 i 1966 roku oceniała uczestników dorocznego amatorskiego turnieju tańca Harvest Moon Ball w Madison Square Garden. Z kolei w listopadzie 1965 roku w parze z tancerzem opery wiedeńskiej Haroldem Hornem zatańczyła mazurka i poloneza z Halki Moniuszki na eleganckim balu polonijnym w nowojorskim Plaza Hotel.

Helena „Lunia” Jachimowiczowa zmarła 3 lipca 1981 roku w Palm Beach na Florydzie. Została pochowana na Ferncliff Cemetery w Nowym Jorku. Mąż przeżył ją o osiem lat – zmarł 18 listopada 1989 roku w wieku 87 lat.

Bibliografia:

• Dzienniki:
• Lechoń Jan, Dziennik. T. 1, 30 sierpnia 1949–31 grudnia 1950, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
• Lechoń Jan, Dziennik. T. 2, 1 stycznia 1951–31 grudnia 1952, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
• Lechoń Jan, Dziennik. T. 3, 1 stycznia 1953–30 maja 1956, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.
• Prasa:
• Adams Percy A., Dances Her Way To Liberty From Bolshevism, „Wichita Daily Times”, 20 XI 1921 r.
• Around Monmouth, „The Daily Register”, nr 96, 10 XI 1965 r.
• Co wiem o miłości? 19. Lunia Nestor, „As”, nr 48, 28 XI 1937 r.
• Lake Talbot, Persons of Note In Today’s News, „Madera Tribune”, nr 70, 19 VII 1940 r.
• Muzyka i taniec, „Świat”, nr 13, 1 IV 1933 r.
• Przyjazd wybitnej polskiej tancerki do Grudziądza, „Goniec Nadwiślański”, nr 95, 26 IV 1927 r.
• Recital taneczny Luni Nestor, „ABC”, nr 38, 1 II 1931 r.
• Romil., Tancerka trzech kontynentów. Lunia Nestor, „As”, nr 9, 28 II 1937 r.
• Świat filmu, „Świat”, nr 1, 2 I 1937 r.
• Tancerka polska w Ameryce, „Kurier Płocki”, nr 72, 30 III 1921 r.
• Teatr miejski, „Słowo Pomorskie”, nr 115, 20 V 1927 r.
• Teatr miejski, „Słowo Pomorskie”, nr 116, 21 V 1927 r.
• Tripping the Light Fantastic Through Terror and Revolution, „Newark Sunday Call”, nr 2726, 10 VIII 1924 r.
• W operze operetka, „Świat”, nr 24, 15 VI 1935 r.
• Występ taneczny w Teatrze Komedja, „Świat”, nr 14, 2 IV 1927 r.
• Opracowania:
• Piast Rafał, Z herbem w plecaku. Opowieść o Tadeuszu Wieniawie-Dziekanowskim, czyli studium polskiego patriotyzmu, Legion, Newark 1979.
• Who's Who in Commerce and Industry, t. 10, Marquis Who's Who, Nowy Jork 1957.
• Zeller Jessica, Shapes of American Ballet: Teachers and Training before Balanchine, Oxford University, Nowy Jork 2016.
• Strony internetowe:
• 1963 Harvest Moon Ball [w:] Sonny Watson’s Street Swing [data dostępu: 19 czerwca 2018 roku] <[http://www.streetswing.com/histmain/z6hmb63.htm]>.
• 1966 Harvest Moon Ball [w:] Sonny Watson’s Street Swing [data dostępu: 19 czerwca 2018 roku] <[http://www.streetswing.com/histmain/z6hmb66.htm]>.
• Ferncliff Cemetery Hartsdale, Westchester County, New York [w:] Interment Cemetery Records Online [data dostępu: 19 czerwca 2018 roku] <[http://www.interment.net/data/us/ny/westchester/ferncliff-cemetery/records-jaa-jaz.htm]>.
• Powstańcze Biogramy: Marian Kajetan Śmietański [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [data dostępu: 19 czerwca 2018 roku] <[https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/marian-smietanski,55915.html]>.
• Virginia Blumenfeld Nester [w:] Circus Blennow & Blumenfeld Family [data dostępu: 19 czerwca 2018 roku] <[https://blennowgenealogy.wordpress.com/virginia-blumenfeld-nester/]>.

Przy tworzeniu artykułu wykorzystano również dokumenty dostępne na stronie Family Search.

Kup e-booka „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej”

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 16,90 zł.