Lilly Hajdu: opis przypadku kobiety nowoczesnej (cz. 1)

Czy sam fakt związania się przez Lilly Hajdu z psychoanalizą wprowadza coś dodatkowego do tezy o jej szczególnym uwikłaniu w zachodzące wówczas w Europie Środkowej procesy asymilacyjne i emancypacyjne? W istocie ruch psychoanalityczny pierwszej połowy XX wieku okazał się szansą dla kobiet dążących do społecznego uniezależnienia. Nawet jeśli wielu analityczkom-pionierkom daleko było do postępowych feministek pierwszej fali. Stało się tak nie tylko ze względu na obecność kobiet w samej teorii psychoanalitycznej. Wczesny rozwój freudyzmu (począwszy od opublikowania studiów Sigmunda Freuda i Josefa Breuera nad histerią aż po utworzenie w 1902 roku Środowego Towarzystwa Psychologicznego przekształconego później w Wiedeńskie Towarzystwo Psychoanalityczne, założenie w 1910 roku Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego oraz powstawanie kolejnych towarzystw narodowych) pokrył się w czasie z coraz wyraźniejszą zmianą społecznej i kulturowej pozycji środkowoeuropejskiej kobiety. To właśnie w latach 90. XIX wieku pierwsze studentki przekroczyły progi uczelni Monarchii Naddunajskiej, dokładnie w roku opublikowania słynnego opisu przypadku Anny O. (1895). Istotnym czynnikiem była również kwestia krystalizującego się ruchu psychoanalitycznego jako otwartego na zainteresowane nim osoby niezależnie od ich rangi społecznej, tożsamości etnicznej czy narodowej, wyznania lub jego braku, wieku, częstokroć wykształcenia i – co szczególnie dla nas interesujące w tym przypadku – płci.

Ferenczi i kobiety w węgierskiej psychoanalizie

Zanim jednak przejdzie się do rozważań nad rolą kobiet w węgierskiej psychoanalizie i opowieści o losach bohaterki konieczne wydaje się jeszcze cofnięcie się do 2 lutego 1908 roku, kiedy w swoim wiedeńskim mieszkaniu Freud spotkał się z budapesztańskim, niespełna trzydziestopięcioletnim neurologiem i psychiatrą Sándorem Ferenczim. Ten drugi, mimo otwartości na nowe tendencje w nauce i kulturze, przejawiał początkowo nieufność wobec freudyzmu. Jednak powyższe spotkanie dało początek nie tylko dożywotniej przyjaźni, lecz także umożliwiło transfer psychoanalizy za Litawę. Została ona tam przyjęta wyjątkowo pozytywnie przez redakcję medycznego czasopisma „Gyógyászat”, w kręgach literacko-artystycznych zgromadzonych wokół modernistycznego pisma „Nyugat” czy w postępowym otoczeniu organizacji studenckiej A Galilei Kör. Szybki wzrost popularności psychoanalizy doprowadził do powstania w 1913 roku Węgierskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego. W 1918 roku zorganizowano w Budapeszcie V Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny, a w latach 1918−1919 Ferenczi pełnił funkcję prezesa założonego z jego inicjatywy Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego. W końcu w psychoanalizie węgierskiej ukonstytuował się nieformalny nurt, zrzeszający wokół osoby Ferencziego analityczki i analityków. W literaturze przedmiotu znany jest on pod terminem „budapesztańskiej szkoły psychoanalitycznej”. Dla międzywojennego węgierskiego środowiska psychoanalitycznego charakterystyczna była wysoka reprezentacja kobiet w jego obrębie. W 1937 roku stanowiły one aż 48% Węgierskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego (po 19 latach od wstąpienia do niego pierwszej analityczki − Erzsébet Révész). Z czasem kobiety związane z węgierskim nurtem wprowadziły liczne innowacje na polu choćby analizy szkoleniowej, relacji z obiektem, interdyscyplinarnej psychoanalizy o zwrocie etnologicznym i antropologiczno-kulturowym czy terapii schizofrenii.

Podobnie jednak jak w przypadku Lilly Hajdu losy budapesztańskiej szkoły psychoanalitycznej zostały naznaczone kolejnymi zmianami ustrojowymi na Węgrzech, nasilającym się w okresie rządów Miklósa Horthyego antysemityzmem, a ostatecznie wybuchem II wojny światowej. W późnych latach 30., po śmierci Ferencziego (zm. w 1933 roku) oraz wprowadzonych w 1938 i 1939 roku ustawach antysemickich skutkujących kolejną falą emigracji z Węgier, rozpoczął się powolny „zmierzch węgierskiej szkoły psychoanalitycznej”. Zbiór tych kolektywnych strat i dramatów osobistych stał się też immanentny dla życiorysu bohaterki artykułu.

Lilly Hajdu jako „dziewczyna jutra”

Powiedziałeś mi, że zakochałeś się we mnie za moją rozumność, za moje bycie dziewczyną jutra. Wiedziałam o tym wcześniej, ale kiedy powiedziałeś mi o tym tamtego dnia, byłam tak szczęśliwa jak nikt dotąd, ponieważ czegoś takiego nie usłyszała nigdy żadna dziewczyna.

Napisała w 1910 roku do swojego przyszłego męża Miklósa Gimesa Lilly Hajdu, jedna z zaledwie 85 kobiet, które rozpoczęły rok wcześniej studia medyczne w węgierskiej części Austro-Węgier. Choć w samym tym cytacie, a także poprzedzającej go części listu, gdzie Hajdu oświadcza, że brak jej „dziewczęcości”, można dopatrywać się śladów zinternalizowanej mizoginii, bez wątpienia biografia przyszłej psychoanalityczki zaświadcza o jej związku z XX-wiecznym „jutrem” – emancypacją, drogą ku niezależności, a w końcu doświadczeniem walki z wykluczeniem, tym pozornie niewidocznym, jak i umotywowanym prawnie.

Lilly Hajdu urodziła się 1 listopada 1891 roku w (tak samo jak „ojciec” węgierskiej psychoanalizy) Miszkolcu położonym po wschodniej stronie Gór Bukowych. Była trzecim dzieckiem kupca Mihály Hochmanna oraz Terézii Kellner. Jak dominująca część węgierskich psychoanalityczek pierwszego pokolenia, pochodziła ze średniozamożnej rodziny żydowskiej o wyraźnych tendencjach asymilacyjnych. Choć matka dbała jeszcze o obchodzenie najważniejszych dla judaizmu świąt, młodsi bracia Lilly nie odbyli już nauki w chaderze, a w okolicach 1900 roku rodzina zmieniła nazwisko na węgiersko brzmiące Hajdu – podobnie zresztą, jak miało to miejsce w przypadku polsko-żydowskiej rodziny Ferencziego, którego ojciec dokonał na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku hungaryzacji nazwiska Fränkel. Poza odchodzeniem od tradycji i religii żydowskiej na przykładzie młodości Hajdu można też zaobserwować powolne rozbijanie norm płciowych – kiedy jeszcze jej rodzice funkcjonowali w ramach tradycyjnego podziału ról, ich jedynymi dziećmi, które uzyskały wykształcenie wyższe, okazali się nie synowie, a córki – Lilly i jej starsza siostra Margit.

Polecamy e-book Michała Rogalskiego – „Bohaterowie popkultury: od Robin Hooda do Rambo”

Lilly Hajdu rozpoczęła swoje studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Budapesztańskiego w roku 1909 – dokładnie wtedy, gdy Marinetti opublikował na łamach „Figara” „Manifest futuryzmu”, na deskach drezdeńskiej Königlisches Opernhaus miała miejsce prapremiera „Elektry” Straussa, europejska publika żyła przelotem Blériota nad kanałem La Manche, a świat polityki z zapartym tchem śledził informacje o układach w sprawie Maroka czy niepokojących zmianach terytorialnych i politycznych na Bałkanach.

Pomiędzy aktywizmem politycznym a psychoanalizą

W okresie swoich studiów Lilly Hajdu związała się z organizacją A Galilei Kör (pol. Koło Galileusza), która została założona w znamiennym dla freudyzmu 1908, a zatem roku spotkania Ferencziego z Freudem. Data powstania jednak nie była jedynym czynnikiem łączącym Koło z węgierskim środowiskiem psychoanalitycznym – przed wybuchem Wielkiej Wojny stanowiło ono w istocie jeden z głównych organów zaangażowanych w popularyzację psychoanalizy na terenie Węgier. Można je również uznać za „dziecko” burzliwych początków węgierskiej drogi ku nowoczesności, swoistą fuzję koła naukowego budapesztańskich studentek i studentów kierunku lekarskiego oraz radykalnej organizacji politycznej o wyraźnie lewicowym zwrocie. W praktyce przejawiało się to w łączeniu aktywności naukowej z czynnym zaangażowaniem w węgierskie życie polityczne. Związek koła z freudyzmem sprawia jednocześnie, że wydawało się ono działać gdzieś w cieniu debat o polityczności psychoanalizy toczących się przede wszystkim w środowiskach niemieckich i austriackich – oporu Freuda przed jakimkolwiek uwikłaniom światopoglądowym swojej teorii.

Równie „dwukierunkowa” była ówczesna działalność Lilly Hajdu. Dołączyła ona do Koła za pośrednictwem starszej siostry oraz Zsigmonda Kendego, swojego przyszłego szwagra, wkrótce stając się osobą odpowiedzialną za protokołowanie zebrań. Zaangażowała się zarówno w aktywności polityczne, wiążąc się z odłamem Koła określanym „żyrondystami” (analogicznie do tych doby rewolucji francuskiej zachowujących pewne umiarkowanie – w tym przypadku dystansujących się od wewnętrznych grup o orientacji komunistycznej), jak i w wydarzenia naukowe. Właśnie w ten sposób po raz pierwszy zetknęła się bliżej z teorią psychoanalityczną – w oparciu o jej korespondencję dysponujemy informacjami o udziale przyszłej analityczki między innymi w wykładzie Ferencziego na temat żartu w perspektywie psychoanalitycznego nieświadomego. Najpewniej było to wystąpienie związane z rozprawą Freuda „Dowcip i jego stosunek do nieświadomości” z 1905 roku. Pod tym względem droga Lilly Hajdu ku psychoanalizie była podobna do drogi innych członków Koła, a zarazem późniejszych węgierskich analityków – jej przyszłego współpracownika Imre Hermanna oraz Jenő Hárnika. Co również istotne, jako członkini A Galilei Kör, Hajdu poznała aspirującego do pracy pediatry Miklósa Gimesa, wówczas sekretarza Koła, który w najbliższych latach miał zostać jej mężem, a w latach 30. – kandydatem na psychoanalityka.

Lilly Hajdu u progu burzliwego dwudziestolecia

Do rozwiązania A Galilei Kör doszło w 1918 roku w obliczu niestabilności wywołanej rozpadem monarchii austro-węgierskiej, rozejmem w Belgradzie, liberalną „rewolucją astrów” (węg. Őszirózsás forradalom), narastającym kryzysem społecznym i gospodarczym oraz widmem kolejnego przewrotu politycznego. Krótki okres istnienia Węgierskiej Republiki Rad przyniósł zmiany nie tylko dla węgierskiego ruchu psychoanalitycznego − w obliczu przyjaznej wobec nowych prądów w nauce polityki władz możliwe stało się choćby założenie w Budapeszcie pierwszego w historii Wydziału Psychoanalizy i nadanie Ferencziemu tytułu profesorskiego. Skorzystała z niego także sama Lilly Hajdu. Jako już absolwentka kierunku lekarskiego podjęła się pracy dla Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia oraz Narodowego Wydziału Kryminologii Eksperymentalnej. W przemiany obfitowało również jej życie prywatne – w tym czasie była już żoną Gimesa i matką dwójki dzieci.

Zwrot przyniosła natomiast sytuacja po upadku Béli Kuna. Podpisanie traktatu w Trianon i będący jego skutkiem biały terror związany z przejęciem władzy przez admirała Miklósa Horthyego oraz początek prawodawstwa antysemickiego spowodowały, że Lilly Hajdu po raz pierwszy zaczęła rozważać opuszczenie Węgier. Była bezpośrednio narażona na represje jako osoba związana z obalonymi władzami komunistycznymi. Co istotne, w tym okresie szczególnego zagrożenia nie stanowiło jeszcze jej żydowskie pochodzenie – nie była już studentką, więc nie dotyczyło jej numerus clausus. Wyraźnie rasistowski charakter miał dopiero akt prawny z roku 1939, a Żydówką pod względem religijnym nie była ona z powodu dokonania w 1920 roku konwersji na unitarianizm. Ostatecznie Lilly Hajdu, jej mąż i dzieci nie stali się częścią pierwszej z dwóch międzywojennych fal emigracji z Węgier. Z czasem podobne sytuacje ukształtowały jej doświadczenia.

Ostatnie lata stabilności

Jak zauważyli zajmujący się historią węgierskiej psychoanalizy André Haynal i Judit Mészáros, okres pomiędzy połową lat 20. a rokiem 1937 przyniósł na Węgrzech stosunkową stabilizację polityczną i gospodarczą. Umożliwiła ona dalszy rozwój budapesztańskiego środowiska psychoanalitycznego – mimo jego znacznego „uszczuplenia” liczebnego wskutek emigracji wielu znaczących analityczek i analityków. Podobne zjawisko można dostrzec w życiu zawodowym Lilly Hajdu. Po odrzuceniu zamiaru emigracji i tymczasowym zahamowaniu tendencji antysemickich, Hajdu stale wykonywała rozpoczętą już w roku wybuchu I wojny światowej pracę psychiatryczną i neurologiczną. Znaczenia nabierał również znajdujący się pod jej pieczą od 1918 roku instytut − zajmowano się w nim osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Po jego przeniesieniu w 1927 roku do Óbudy (Starej Budy, obecnie północnej dzielnicy Budapesztu oznaczonej numerem III) Hajdu wspólnie z mężem założyła własny ośrodek – „Instytut Edukacji Specjalnej i Dziecięce Centrum Wakacyjne dr G. Lilly Hajdu”.

Jej nazwisko w nazwach obu instytutów można uznać za przypieczętowanie drogi od wychowywania się w rodzinie szczątkowo wyznającej nadal podział obowiązków na „męskie” i „żeńskie” do zdobywania pozycji samostanowiącej o sobie kobiety („jutra”) znajdującej się u progu kariery. Ktoś mógłby zapytać, czy zastanawiająca „nieobecność” Miklósa Gimesa (męża Lilly i współzałożyciela instytutu) wiążę się ze skojarzeniem roli kobiety z pracą pedagogiczno-opiekuńczą, czy raczej wręcz przeciwnie – jak odczytuje to Anna Borgos – świadczy o uczynieniu Lilly Hajdu „głową rodziny”. To ostatnie pokrywałoby się ze wspomnieniami córki analityczki.

Przejdź do drugiej części tekstu

Polecamy e-book Michała Przeperskiego „Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Bibliografia

• Appignanesi Lisa, Forrester John, Freud’s Women: Family, Patients, Followers, Weidenfeld & Nicolson, 1992.
• Bernfeld Siegfried, Czy psychoanaliza jest światopoglądem?, [w:] Imago psychoanalizy, red. Agnieszka Sobolewska, Słowo/obraz terytoria, 2021.
• Borgos Anna, A Woman Against the Current. The Life Paths of Edit Gyömrői (Gelb, Rényi, Glück, Ujvári, Ludowyk) [w:] Tradition Unchained: Jewish Intellectual Women in Central Europe 1860−2000, red. Maura Hametz, Andrea Pető, Judit Szapor, The Edwin Mellen Press, New York 2012, s. 293−326.
• Borgos Anna, Woman as Theory and Theory-Maker in the Early Years of Psychoanalysis, [w:] Gender and Modernity in Central Europe: The Austro-Hungarian Monarchy and its Legacy, red. Agatha Schwartz, Judit Szapor, University of Ottawa Press, Ottawa 2010, s.153−168.
• Borgos Anna, Women in the Budapest School of Psychoanalysis. Girls of Tomorrow, Routledge, New York 2021.
• Borgos Anna, Women in the History of Hungarian Psychoanalysis, [w:] European Yearbook of the History of Psychology. Sources, Theories and Models, red. Mauro Antonelli, Horst Gundlach, t. 3 (2017), s. 155−180.
• Chodorow Nancy Julia, La psychoanalyse et les femmes psychoanalystes [w:] Les femmes dans l’histoire de la psychoanalyse, red. Sophie de Mijolla-Mellor, Perspectives Psychanalytiques, 1999, s. 11−32.
• Mészáros Judit, Ferenczi and Beyond. Exile of the Budapest School and Solidarity in the Psychoanalytic Movement during the Nazi Years, Karnac, London 2014.
• Mészáros Judit, Sándor Ferenczi and the Budapest School of Psychoanalysis, Psychoanalytic Perspectives, nr 7(1), 2010, s. 69−89.
• Mühlleitner Elke, Reichmayr Johannes, Following Freud in Vienna. The Psychological Wednesday Society and the Viennese Psychoanalytical Society 1902−1938, International Forum of Psychoanalysis, nr 6(2), New York 1997, s. 73−102.
• Szarota Piotr, Wiedeń 1913, słowo/obraz terytoria, 2013.
• Więckiewicz Agnieszka, Rewolucjoniści i pariasi. Historia narodzin i zmierzchu węgierskiej szkoły psychoanalitycznej, [w:] Ksenologie, red. Ksenia Olkusz, Krzysztof Maj, Ośrodek Badawczy, Facta Ficta, Kraków 2018, s. 65−84.

Dziękuję dr Annie Borgos z Węgierskiej Akademii Nauk za udzielenie mi dodatkowych informacji na temat działalności Lilly Hajdu w ramach A Galilei Kör.

Redakcja: Natalia Stawarz