Lew Trocki: czego pragnął rywal Stalina?
Rok 1905 przyniósł carskiej Rosji niewykorzystaną okazję do zwycięskiego zakończenia konfliktu zbrojnego z Japonią. Rok 1905 przyniósł carskiej Rosji prawdopodobnie jeden z najbardziej znaczących przewrotów politycznych w historii. Jednak co najważniejsze - rok 1905 przyniósł zarówno carskiej Rosji jak i światu początek tragicznych w skutkach przemian, które będą miały swoje reperkusje i oddźwięki aż do początku XXI wieku. Wtedy to właśnie wzburzone społeczeństwo dokonało, począwszy od wystąpienia marynarzy, poprzez masowe strajki, a na powstaniu moskiewskim kończąc - modernizującego zrywu, którego jedną z długofalowych konsekwencji jest obalenie legalnej władzy oraz zmierzch trwającej od I połowy XVI wieku epoki caratu. Wiodącym stronnictwem w konflikcie władzy z ludnością była komunistyczna partia Rosji, związana z rewolucyjną ideą Karola Marksa. Na skutek tego przewrotu w kierownictwie dokonał się podział na bolszewików - zwolenników Włodzimierza Lenina i sprzeciwiających się terrorowi mienszewików. Jednym z „kół zamachowych” rewolucji, obok samego Uljanowa, okazał się być Lew Dawidowicz Bronsztein, znany jako Lew Trocki. Jako jedyny z ważniejszych działaczy komunistycznych zdecydował się, prawdopodobnie z powodu młodego wieku, na aktywny udział w rewolucji 1905 roku.
Lew Trocki i permanentna rewolucja
Lew Trocki (1879-1940) (domena publiczna) Wydarzeniem, które na zawsze zmieniło polityczny kierunek Komunistycznej Partii Rosji była śmierć Włodzimierza Lenina. Obok Trockiego, do walki o władzę przystąpił Józef Stalin. Zwycięstwo późniejszego dyktatora Związku Radzieckiego znacząco poróżniło obu działaczy, a podłożem konfliktu okazała się być sukcesja po Leninie. W konsekwencji Dżugaszwili stopniowo odsuwał Trockiego od stanowisk partyjnych, doprowadzając w końcu do jego wygnania z Kraju Rad. Pomimo pozbawienia obywatelstwa i życia poza granicami ojczyzny, Bronsztein nieustannie prowadził słowną, ideologiczną polemikę ze Stalinem oraz krytykował jego sposób prowadzenia polityki. Skierował działania na organizację zwolenników swoich poglądów w innych krajach. W miarę agitacji politycznej wyłaniał się nowy nurt ideowy nazwany od nazwiska jego założyciela trockizmem.
Podstawowym założeniem tego ruchu stała się teoria permanentnej rewolucji. Trockiści uważali, że zdobycie władzy przez proletariat oznacza rozpoczęcie, nie zaś zakończenie buntu, a socjalizm może być budowany tylko podczas walki klas nieograniczonej do poziomu krajowego, lecz międzynarodowej (Trocki, Czym jest Permanentna Rewolucja? Tezy podstawowe, pkt. 9). Ciągłe wybuchy rewolucji dotyczyć mają wszystkich krajów, niezależnie od ich zaawansowania gospodarczego i kulturowego. W ten sposób duch socjalizmu, kiełkujący w skali krajowej, poprzez poziom międzynarodowy miałby rozwinąć się do zajęcia całego świata - społeczeństwo proletariackie stanowiłoby wspólnie nową, lepszą, bezklasową władzę. Jest to bezpośrednia krytyka stalinowskiego Związku Radzieckiego, który Trocki uważał za wprawdzie socjalistyczny i proletariacki, lecz ogarnięty zbytnio rozwiniętą, bezcelową i pasożytniczą biurokracją. Miała ona doprowadzać do spowolnienia rozwoju i swego rodzaju „zamknięcia” rewolucji w granicach jednego państwa. Według samego Trockiego, przed wprowadzeniem zgubnej doktryny Stalina żadnemu z marksistów nie przyszła nawet na myśl kwestia socjalizmu w jednym tylko kraju. Wracając do koncepcji światowej rewolucji należy wspomnieć, iż ma ona przybierać różne postacie, zależnie od ustroju gospodarczego na tle którego przebiega. Trockizm odrzuca klasyczny, marksistowski podział na kraje „dojrzałe” i „niedojrzałe” do socjalizmu - jako główną przyczynę i motor przewrotu wskazuje kapitalizm, a od stopnia jego zaawansowania zależeć ma tempo i gwałtowność rewolucji. Przykładowo - kraj zacofany szybciej dojdzie do dyktatury proletariatu, natomiast wolniej osiągnie socjalizm w czystej postaci. Jego klasa robotnicza może nie być w stanie zdobyć posłuchu wśród chłopów, więc tym samym nie doprowadzi rewolucji do końca. Co więcej, w krajach wysoko rozwiniętych, w których proletariat dojdzie do władzy na drodze demokracji, losy dalszego buntu zależeć będą od międzynarodowej rewolucji socjalistycznej (Trocki, Czym jest Permanentna Rewolucja? Tezy podstawowe), pkt. 11). Według Trockiego właśnie w tym punkcie zatrzymała się radziecka Rosja - ograniczenie do jej własnego terytorium nie pozwala na pełne wykorzystanie potencjału, ponieważ różne regiony świata posiadają różnego rodzaju zasoby, z których można by było wspólnie korzystać. Jakkolwiek ZSRR był krajem potężnym zarówno gospodarczo jak i terytorialnie, jego środki nie wystarczały na pełną eskalację rewolucji (Trocki, Czym jest Permanentna Rewolucja? Tezy podstawowe, pkt. 12). Generalizując - teoria permanentnej rewolucji polega na stopniowym przeprowadzeniu przekształceń, począwszy od gruntu krajowego, na międzynarodowym kończąc, doprowadzając tym samym do światowej współpracy proletariuszy i realizacji marksistowskich założeń bezklasowego społeczeństwa zorganizowanego w formie samorządu powszechnego.
Zobacz także:
Rywal Stalina
Sam Trocki zaś jako główny temat swoich prac obrał krytykę stalinowskiego Związku Radzieckiego. Posługując się metodą materializmu historycznego, usiłował szczegółowo przeanalizować przebieg Rewolucji Październikowej i jej późniejsze zwyrodnienie w postaci stalinizmu. Analizując zarzuty stawiane ówczesnej władzy, wyłuskać można kluczowe dla idei trockizmu postulaty dotyczące zarówno samej rewolucji, jak i porewolucyjnego urządzenia kraju. W roku 1918 w kręgach partyjnych wywiązała się dyskusja dotycząca konieczności powstawania związków zawodowych. Ukazała ona spaczenie i zepsucie rewolucji dokonującej się w ZSRR - władza potępiała tworzenie tego rodzaju struktur, ponieważ nie musiała już walczyć o poparcie wśród klasy robotniczej. Rady Delegatów stały się marionetkowymi organami, których jedynym celem było przypieczętowanie decyzji partyjnych. Komunistyczna Partia Rosji wyjmując cegiełkę demokracji, a wkładając terror, militaryzację i jednowładztwo dowiodła ogólnej tendencji możliwej do udowodnienia na przykładzie każdej niemal rewolucji na świecie - jedynym jej celem jest zamiana wyzyskujących na wyzyskiwanych. Trocki zauważa, że cała ideologia stalinizmu polega na krytyce teorii permanentnej rewolucji. Co więcej, w niemal każdej swojej pracy stara się podkreślić, iż ideologia Józefa Stalina nie tylko nie jest kontynuacją leninizmu, ale jest jego jawnym zaprzeczeniem. W pracy Trzy koncepcje rewolucji rosyjskiej, która stanowi aneks do ostatniej, niedokończonej książki Stalin z 1940 roku, Trocki oskarża Stalina o wprowadzenie nadmiernej, niszczącej biurokracji i zahamowanie, a wręcz cofnięcie procesu przemian. Uważał, że teoria socjalizmu w jednym kraju oznacza rezygnację z rewolucji światowej, a tym samym rezygnację z oparcia, które mógł zaoferować Rosji zachodni proletariat.
Borys Kustodiev, Bolszewik . Według Trockiego rewolucja powinna trwać jak najdłużej i rozprzestrzenić się na inne kraje (domena publiczna) Mimo zauważenia i wytknięcia wad systemu ZSRR, Trocki nie potrafił znaleźć jednoznacznej przyczyny wynaturzenia rosyjskiego socjalizmu. Z jednej strony twierdził, że głównym powodem było opóźnienie rewolucji światowej, z drugiej oskarżał rządy biurokracji o porażkę europejskiego przewrotu. Nigdy jednak nie wyjaśnił, dlaczego rządząca klasa robotnicza pozwoliła na tego typu wynaturzenia.
Nie jest też jasne, czy rządów Biurokracji dało się uniknąć. Rozumowanie Trockiego przypominać może typowe dla bolszewizmu zakłamanie i obłudę - to samo tyczy się wolności edukacji i sztuki. Uważał on, że należy zachować swobodę, eliminując tylko elementy skierowane przeciwko rewolucyjnym zadaniom proletariatu. Zakładał, że nie istnieją kryteria moralne, tylko kryteria słuszności politycznej. Zasada ta będzie przyświecała wszystkim jego działaniom i poglądom. Ciekawym punktem w ogólnej krytyce ZSRR jest jego ekonomia i gospodarka. Ku zdziwieniu Trockiego, Stalin nie tylko przejął zalecenia Lenina w tej materii, ale także wykonał je z nadwyżką. Do krytycznej oceny posłużyła po raz kolejny kurtyna biurokracji - wprawdzie wódz zrealizował opozycyjne hasła, ale przy pomocy rzeszy niepotrzebnych urzędników. Co więcej - według Trockiego lewicowy kierunek Stalina wynika z nacisku pozostałych przy życiu elementów właściwej partii rewolucyjnej. Zarzuty stawiane Związkowi Radzieckiemu pod wodzą Stalina można podsumować jednym słowem - biurokracja. A contrario, kraj dotknięty socjalistyczną rewolucją powinien działać poprzez zorganizowany, powszechny samorząd, a nie rzeszę urzędników spowalniających proces przemiany. Jego władze powinny skierować swoje poczynania na rozpowszechnianie buntu, a nie zamykanie go w jednej strukturze.
Analizując poglądy Trockiego, dostrzec można główny postulat, jakim jest permanentna rewolucja, oraz tezy poboczne, które pojawiają się dopiero po ocenie krytyki Związku Radzieckiego. Jednocześnie z pism, artykułów, listów i odzewów Trockiego wyłania się smutny obraz człowieka, który po osobistej porażce, jaką była przegrana ze Stalinem w walce o władzę, resztę życia poświęcił na krytykę poczynań swojego największego wroga. Należy pamiętać, że samoocena Bronszteina jest dalece rozbieżna z jego rzeczywistym poważaniem w środowisku komunistycznym - jego prace docierały do zaledwie garstki fanatyków. Jakkolwiek sztucznie nadmuchane przez niego samego patetyczne odezwy nie wywierały żadnego skutku i przypominały raczej zabawę papierowymi żołnierzykami, to nie należy zapominać, iż Stalin poświęcił wiele lat na szukanie Trockiego i czekan, którym został on zabity, papierowy nie był.
Bibliografia:
- Kołakowski Leszek, Główne nurty marksizmu, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2009
- Lew Trocki, Zdradzona rewolucja : czym jest ZSRR i dokąd zmierza?, tłum. Aleksander Achmatowicz, WIBET, Pruszków 1991
Redakcja: Antoni Olbrychski
