Kubilaj: zdobywca Chin i wielki chan mongolski

Dżyngis-chan i jego następcy

W sierpniu 1227 roku zmarł Dżyngis-chan (Czyngis-chan), twórca imperium mongolskiego. Po jego śmierci po władzę sięgnęli kolejni przedstawiciele rodu, synowie i wnukowie wielkiego zdobywcy. Wśród nich najwybitniejszą postacią był Kubilaj (Kubiłaj), który już jako nastolatek był ceniony przez dziadka. Syn Tołuja i Sorkaktani (Sorhatani) przeszedł do historii nie tylko jako wojownik, ale także jako światły przywódca i założyciel chińskiej dynastii Yuan.

Przyszły cesarz Chin urodził się 23 września 1215 roku. Wojska Dżyngisa oblegały w owym czasie dzisiejszy Pekin, jednak podbój Państwa Środka miał zostać dokonany przez mongolskie tümeny dopiero kilkadziesiąt lat później. Po zakończonej kampanii chan, oprócz ogromnych łupów, sprowadził do rządzonego przez siebie kraju wielu wykształconych ludzi, którzy wywarli znaczący wpływ na oblicze imperium i… wychowanie Kubilaja.

Tołuj i Sorkaktani, rodzice Kubilaja, wizerunek z początków XIV wieku (domena publiczna).

Młody syn Tołuja, wobec szybkiej śmierci ojca, pierwsze lata swojego życia spędził przede wszystkim w otoczeniu matki, która po 1232 roku samodzielnie rządziła rozległymi ziemiami odziedziczonymi przez męża, w tym częścią północnych Chin. Księżniczkę Sorkaktani była powszechnie szanowana za swoją inteligencję i zdolności polityczne. Perski historyk Raszyd-ad-Din napisał nawet, że „górowała nad wszystkimi kobietami na świecie”. W 1251 roku udało jej się doprowadzić do wyboru na wielkiego chana Mongkego, najstarszego spośród czterech synów. Dzięki zachowaniu niezależności (nie wyszła drugi raz za mąż) i sojuszowi z Batu-chanem, pogromcą Henryka Pobożnego spod Legnicy, zapewniła swojej linii rodu sukcesję.

Sorkaktani była chrześcijanką wyznania nestoriańskiego. Przez wiele lat po jej śmierci portrety władczyni zdobiły chrześcijańskie i… buddyjskie świątynie na terenie Mongolii i Chin. Matka zapewniła Kubilajowi wszechstronne wykształcenie oraz wychowanie w duchu poszanowania dla wszystkich religii. Sam, pod wpływem swoich buddyjskich doradców, zdecydował się przyjąć dominujące we wschodniej Azji wyznanie. Tybetańską odmianę buddyzmu uważał za najbliższą stylowi życia i filozofii stepowych koczowników, do dzisiaj jest to zresztą główna religia na terenie Mongolii. Panowanie wykształconego chana w Chinach rozpoczęło okres pokojowego współistnienia buddyzmu, konfucjanizmu i taoizmu, połączonego z tolerancją dla wyznawców chrześcijaństwa i islamu. Kubilaj zadecydował o budowie pierwszego katolickiego kościoła i napisał list do papieża z prośbą o przysłanie misjonarzy. Stosunki panujące w rządzonym przez niego kraju znane są między innymi z opisu autorstwa Marco Polo, który spędził w Państwie Środka aż siedemnaście lat.

Mongke, starszy brat Kubilaja i wielki chan mongolski (domena publiczna).

Mongke, po wyborze na chana, przekazał Kubilajowi administrowanie prowincją położoną na południe od pustyni Gobi. Tereny te zamieszkiwał podbity przez Dżyngisa lud Kitanów (Kinów). Przyszły cesarz miał w ten sposób możliwość poznania chińskiej kultury i obyczajów. Kolejnym krokiem było powierzenie mu przez starszego brata dowodzenia kampanią przeciwko Sungom (Songom). Działania zbrojne rozpoczęły się w 1252 roku. Wojownicy mongolscy stanęli przed zadaniem podbicia najsilniejszego spośród organizmów państwowych funkcjonujących na terenie Chin. W wyniku kilku wypraw wojennych państwo zamieszkane przez kilkadziesiąt milionów osób zostało zwyciężone przez nację liczącą wówczas kilkaset tysięcy ludzi. Jak do tego doszło?

Przypisanie Kubilajowi całej zasługi za triumfy na froncie chińskim byłoby nieprawdą. Decyzja o wyruszeniu na wojnę, a także plan pierwszej kampanii były autorstwa Mongkego, którego Stanisław Kałużyński nazywa wręcz „najwybitniejszym po Czyngis-chanie władcą imperium mongolskiego”. Niewątpliwie obaj bracia posiadali zdolności niezbędne do uporządkowania i rozwoju państwa. Po objęciu rządów pierworodny syn Sorkaktani zadecydował o wznowieniu działań wojennych w kierunku państwa Sungów i Bliskiego Wschodu. Podbicie kalifatu bagdadzkiego było celem tümenów dowodzonych przez Hulagu, trzeciego z czterech braci.

W wyniku kilku zwycięskich kampanii mongolski wojownik zapanował nad rozległymi obszarami obejmującymi teren dzisiejszej Turcji, Iraku, Iranu, Turkmenistanu, Azerbejdżanu, Armenii, Afganistanu i Pakistanu. W 1258 roku zdobył Bagdad, po czym rozkazał zabić kalifa oraz wymordować większość mieszkańców jego stolicy. Po śmierci Mongkego krwawy Hulagu stał się praktycznie niezależnym władcą i twórcą dynastii Hulagidów, co oficjalnie zostało uznane przez Kubilaja.

Kubilaj chan: podbój Chin i jego konsekwencje

Kubilaj chan, wizerunek z epoki (domena publiczna).

Zdobycie państwa rządzonego przez dynastię Songów był trudniejszym zadaniem z uwagi na jego rozległość, gęstość zaludnienia oraz siłę polityczną i wojskową. Siły mongolskie, zgodnie z pomysłem Mongkego, zdecydowały się na okrążenie przeciwnika od zachodu i południa. Zamierzony cel udało się zrealizować w 1257 roku, kiedy to wspomagający Kubilaja wódz Uriangkadaj zajął Hanoi i zwyciężył wietnamskie królestwo Annam. Ziemie Songów zostały otoczone ze wszystkich stron. Do decydującego ataku wyruszono wiosną następnego roku. Do armii dołączył sam wielki chan. Ze względu na liczne punkty oporu kampania przeciągnęła się jednak do 1259 roku. Sytuacja uległa zmianie, gdy podczas jednego z długich oblężeń zmarł Mongke. Kubilaj, który początkowo zamierzał kontynuować działania zbrojne, na skutek kłopotów wewnętrznych zadecydował się zawrzeć pokój i wrócił do ojczyzny.

Aryk Böge, najmłodszy z czterech synów Tołuja, w trakcie pierwszego etapu wojny chińskiej przebywał w Karakorum, stolicy imperium. Po śmierci brata zdecydował się na przejęcie władzy w państwie. Zdecydowanie sprzeciwił się temu wracający z Chin Kubilaj. Konflikt przerodził się w kilkuletnią wojnę domową. Rządy Mongkego okazały się zatem końcowym okresem (względnej) mongolskiej jedności. Dzielnice utrzymywały coraz mniejsze związki z dworem. Konflikty pomiędzy braćmi i kuzynami stały się zjawiskiem powszechnym. Postępowała dezintegracja państwa, różnice kulturowe były coraz wyraźniejsze, równolegle rządziło wielu silnych i samodzielnych władców. W pierwszej wojnie zwyciężyło stronnictwo Kubilaja, który uwięził swojego brata i w 1268 roku mógł wznowić przerwaną kampanię przeciwko Songom. W opozycji pozostał jedynie Kaidu (Kajdu), prawnuk Dżyngisa z linii Ugedeja. Wkrótce rozpoczął on kolejne walki wewnątrz rodziny.

Artykuł inspirowany powieścią Conna Igguldena pt. „Zdobywca”. Dowiedz się więcej!

Czy w takiej sytuacji można mówić, że Kubilaj władał największym imperium w dziejach ludzkości? Bez względu na odpowiedź na tak sformułowane pytanie, pod koniec trzynastego stulecia Mongołowie władali rozległymi ziemiami rozciągającymi się od Europy Wschodniej i Turcji aż po Półwysep Indochiński i Koreę. W ich państwie żyło ponad sto milionów ludzi, co w owym czasie stanowiło ponad dwadzieścia procent ludności świata! Zbliżoną lub większą powierzchnię miały w historii tylko dwa imperia: rosyjskie i brytyjskie, ale w tych przypadkach ekspansja terytorialna trwała znacznie dłużej. Dokonane w ciągu trzech pokoleń podboje rodu Dżyngisa były imponujące. Wśród licznych zwycięstw mongolskich tümenów na pierwszym miejscu należy wskazać właśnie zrealizowane w kilku etapach podporządkowanie sobie całych Chin.

Kubilaj chan w czasie polowania (domena publiczna).

W 1264 roku Kubilaj przeniósł swoją zimową stolicę do dzisiejszego Pekinu. Zrozumiał, że chcąc panować nad Chinami musi być bliżej głównego teatru zmagań. W 1276 roku, po trwającym rok oblężeniu, Mongołowie wkroczyli do stolicy państwa Sungów. Ostatni władcy z tej dynastii skapitulowali przed Kubilajem, po czym udali się do Tybetu i zostali mnichami. Ostatni obrońcy chińskiej niezależności walczyli do końca lat siedemdziesiątych trzynastego wieku. Po zajęciu całego kraju wielki chan stał się dziedzicem praw do tronu cesarskiego. Jego rządy rozpoczęły panowanie dynastii Yuan (1280-1368). Przerywany domowymi konfliktami podbój trwał blisko trzy dekady.

Warto zaznaczyć, że Kubilaj zalecił swoim wodzom unikania okrucieństwa i niepotrzebnego przelewu krwi. Cześć chińskich dostojników została jego decyzją ułaskawiona i desygnowana do ważnych urzędów. Tylko nieliczni byli pozbawiani życia. Jego polityka różniła się od praktyk dotychczas stosowanych przez stepowych wojowników. Traktując w ten sposób zdobywane ziemie pozyskiwał przyszłych sojuszników. Z podobną troską Mongołowie dbali o chińskie dobra kulturalne: klasztory, pałace cesarskie, archiwa i biblioteki. Po objęciu rządów wielki chan na tronie cesarskim popierał rozwój nauk, m.in. astronomii i kartografii. Swoim patronatem objął wielu naukowców, w większości pochodzących z muzułmańskiej części imperium.

Amerykański sinolog John King Fairbank napisał, że „jedną z charakterystycznych cech Mongołów była typowa dla koczowników tęsknota do pozostawania w ruchu i nieustannego poszukiwania dalszych łupów”. Spokojne panowanie nie stało się także udziałem zdobywcy Chin. Najeźdźcy odziedziczyli po Songach silną flotę i doświadczone załogi. Po podbiciu Korei i wkroczeniu na Półwysep Indochiński granica południowo-wschodnia przebiegała na wysokości indonezyjskich wysp. Kolejny celem miała być Japonia. Wnuk Dżyngisa podjął dwie nieudane próby podporządkowania tego wyspiarskiego państwa. W 1274 oraz 1281 roku największa flota ówczesnego świata musiała uznać wyższość sił przeciwnika oraz przyrody. Szesnastowieczna japońska kronika opisuje późniejszą z wypraw następującymi słowami:

„Boski wiatr” niszczy flotę mongolską wyruszającą na Chiny (Japonia, XIX wiek, domena publiczna).

W drugim dniu bitwy strony prowadziły walkę i nie można było przewidzieć, jak to się skończy. Ludzie nie spali. Obrońcy ojczyzny przybywali ze wszystkich stron kraju. […] Wiatr wzmógł się i straszliwie spienione fale zaczęły szaleńczo walić w wysokie brzegi. Okręty mongolskie zderzały się z sobą, rozbijały o skaliste brzegi lub strzelały w górę jak korki butelek, uderzały o ziemię i rozpadały się na kawałki.

Podczas tajfunu zatonęła większość spośród ponad tysiąca okrętów wraz z sześćdziesięcioma tysiącami żołnierzy znajdującymi się na ich pokładach.

Mimo śmierci najmłodszego z synów Tołuja, spokój nie zapanował także w zachodniej części imperium. Nieustępliwy Kaidu aż do swojej śmierci w 1301 roku prowadził działania zbrojne przeciwko wojskom kuzyna i jego następcy.

Dziedzictwo wielkiego chana

Kubilaj zmarł 18 lutego 1294 roku w wieku siedemdziesięciu ośmiu lat. Ostatnie lata jego życia nie należały do najszczęśliwszych. Wielki zdobywca po śmierci ukochanej żony Czabi oraz najstarszego syna popadł w depresję – nadużywał alkoholu i jedzenia, często też chorował. Po śmierci władcy rządy objął jego wnuk Temur.

Mimo prowadzenia wielu wojen i postępującej dezintegracji imperium mongolskiego, bilans prawie czterdziestoletnich rządów Kubilaja jest korzystny. Imponująco wygląda zwłaszcza jego dorobek jako władcy Chin. Nowe państwo było znacznie silniejszym organizmem niż kraj dynastii Song. Zjednoczenie ziem chińskich, reformy centralizacyjne oraz przeprowadzone roboty publiczne (takie jak rozbudowa systemu kanałów) przyczyniły się do stworzenia warunków dla gospodarczego rozwoju regionu. Dzięki współpracy przedstawicieli różnych nacji i wyznań nastąpił znaczny wzrost wymiany handlowej. Obok Jedwabnego Szlaku na znaczeniu zyskała także nowa droga transportu towarów pomiędzy Europą a Azją, tzw. Szlak Korzenny. Mongolska dominacja nie przeszkodziła w zachowaniu wewnętrznego porządku w cesarstwie. Dynastia Yuan (w języku chińskim nazwa ta oznacza „początek”) rozpoczęła okres stabilizacji i rozkwitu. Mongolski wielki chan okazał się jedną z najbardziej znaczących postaci w dziejach Chin.

Imperium mongolskie u szczytu potęgi u schyłku XIII wieku (Shepherd William, Historical Atlas , Henry Holt and Company, New York 1911, domena publiczna).

O potędze i bogactwie Kubilaja mieszkańcy Europy dowiedzieli się z relacji Marko Polo, który pekiński pałac nazwał „największym i najpiękniejszym, jaki kiedykolwiek zbudowano”. Podróżnik opisywał marmurowy budynek, bogato ozdobiony malowidłami przedstawiającymi zwierzęta, ptaki, drzewa i kwiaty. Sale i komnaty miały być złocone, a największa z nich mogła pomieścić kilka tysięcy gości. Wenecki kupiec był także pod wrażeniem przenośnego pałacu cesarza, który miano rozkładać i montować w miejscach, do których ten się udawał:

I to wiedzcie, że pośrodku tej łąki murem otoczonej, w najpiękniejszym gaju, zbudować kazał Wielki Chan inny obszerny pałac z bambusa i trzciny, rodzaj altany opartej na kolumnach złoconych i lakierowanych, na szczycie każdej smok wielki, cały złocony, owija się wokoło, i głową oraz wyciągniętymi na prawo i na lewo szponami podtrzymuje dach. Dach jest również z bambusa, tak dobrze i tak trwale lakierowanego, że żadna wilgoć mu nie szkodzi. […] Tak jest zbudowany z rozkazu Wielkiego Chana, że może go przenieść łatwo, gdy zechce. Przytrzymywany jest przez ponad dwieście sznurów jedwabnych, bo dla lekkości trzciny silne wiatry mogłyby go wyrwać.

Z dawnego imperium chanów pozostało niewiele pamiątek. Pałace w Karakorum i Pekinie zniszczono już w czternastym wieku. W 2016 roku chińscy archeolodzy poinformowali o zlokalizowaniu pod Zakazanym Miastem ruin budowli pochodzącej z czasów mongolskich. Panowanie zdobywcy Chin stało się jednak tematem wydanego w Polsce w tym roku piątego tomu powieści z cyklu mongolskiego Conna Igguldena, zatytułowanej Zdobywca.

Bibliografia:

• Źródła:
• Polo Marco, Opisanie świata, W.A.B, Warszawa 2010.
• Opracowania:
• Baabar, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2005;
• Fairbank John King, Historia Chin. Nowe spojrzenie, Marabut, Gdańsk 1996;
• Kałużyński Stanisław, Dawni Mongołowie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983;
• Man John, Kubiłaj-chan. Władca największego imperium w dziejach, Amber, Warszawa 2007;

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Artykuł inspirowany powieścią Conna Igguldena pt. „Zdobywca”. Dowiedz się więcej!