Krym: historia półwyspu od Związku Radzieckiego do Autonomicznej Republiki

Krym – historia: przeczytaj też artykuł Kwestia niepodległości Tatarów krymskich w latach 1917–1921

Nastał wreszcie „pokój”

Po wejściu Armii Czerwonej na Krym zapanował terror, którym kierowała Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy — Czeka. W owym czasie ponurą sławą okryli się Nikołaj Bystrych, komisarz Czeka do zadań specjalnych, oraz stojący na czele obwodowego komitetu Bela Kun. Szacuje się, że w wyniku ich działań w latach 1920–1921 śmierć poniosło ok. 120 tys. mieszkańców Krymu, w tym pozostali na półwyspie oficerowie białogwardyjscy z armii generała Piotra Wrangla. W odpowiedzi na terror Tatarzy zorganizowali w górach partyzancki ruch oporu. Równocześnie komuniści rozpoczęli likwidację partii i ugrupowań politycznych. Zbyt krwawa działalność Beli Kuna zwróciła uwagę Biura Politycznego, które odwołało go z zajmowanego stanowiska i latem 1921 roku ogłosiło amnestię. Jednocześnie z polecenia partii na Krymie zainicjowano proces przejścia od rewolucyjnych komitetów do rad delegatów. Służyły temu wybory, które miały się zakończyć do jesieni, kiedy to na Ogólnokrymski Zjazd Rad mieli zostać wybrani delegaci. Fakt ten miał wytworzyć pozory przywracania normalności, a jednocześnie spowodować powstanie aparatu zdolnego do przyjmowania i realizacji poleceń z Moskwy.

Krym na mapie Ukrainy (aut. Alex Tora, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Już jesienią 1921 roku Rada Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej (RSFRR) uznała Krym pod nazwą Krymskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i włączyła do składu RSFRR. Na Krymie decyzję tę ogłoszono 7 listopada 1921 roku podczas I Ogólnokrymskiego Zjazdu Rad. Oprócz tego w czasie zjazdu przyjęto prawo o ziemi i decyzję o w prowadzeniu NEP-u (Nowej Ekonomicznej Polityki) na terenie Krymu. Na zjeździe wybrano Centralny Komitet Wykonawczy, w skład którego weszli Jurij Gawien i Michaił Said-Galijew. Tym samym Krym i pozostała na nim ludność tatarska znalazły się na dobre w orbicie wpływów radzieckich.

Nie oznaczało to spokoju. W tym czasie na Krymie nastąpiła klęska głodu. Owa klęska dotknęła również tereny obecnej centralnej i wschodniej Ukrainy. Wiązała się ona ze zniszczeniami z czasów wojny domowej i rekwizycją zboża. Na jesieni 1921 roku fala głodu dotknęła tatarskie wioski położone w górach i rozszerzyła się na cały Krym. Biuro Polityczne nie reagowało na sytuację, bowiem zajęte było likwidacją głodu na Powołżu. Gdy w lutym 1922 roku katastrofa osiągnęła niespotykane rozmiary, Krym został uznany za teren klęski. Głód przyczynił się do znacznego spadku liczby ludności. Dopiero w 1923 roku problem oficjalnie uznano za rozwiązany. Szacuje się, że podczas klęski z głodu zmarło ponad 720 tys. osób, w tym około 76 tys. Tatarów.

W następnym roku nastąpiły zmiany. Na początku 1923 roku kierownictwo Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) — RKP(b) — zdecydowało się na rozwiązanie problemu narodowego w Związku Radzieckim. Rozwiązanie to przygotowywał Józef Stalin, który kontrolował utworzenie państwa związkowego. Z jego inicjatywy powstał pomysł autonomizacji podległych republik, który przeprowadziłyby partie komunistyczne tych republik. W kwietniu 1923 roku XII Zjazd RKP(b) zatwierdził program polityki korenizacji (od ros. корень — korzeń). Akcja ta sprowadzała się do złączenia miejscowych kadr z poszczególnych republik z radzieckim aparatem władzy działającym na ich terenie. Akcję tę przeprowadzono tylko dlatego, że radziecki aparat władzy działający w poszczególnych republikach był obcy i trzeba było związać go z ludnością. Dla Krymu polityka korenizacji oznaczała tataryzację życia politycznego, jak też kulturalnego. Nad tymi procesami z ramienia Krymskiej Rady Komisarzy Ludowych pieczę sprawował Veli Ibrahimow.

Równolegle z programem korenizacji prowadzony był inny eksperyment narodowościowy. Na Krymie podjęto próbę ustanowienia autonomii żydowskiej. Inicjatorem tej akcji był przewodniczący Sekcji Żydowskiej RKP(b), A. Bragin. Autonomia miała przygotować kadry potrzebne do kolonizacji Palestyny. Zaproponowany przez Bragina jesienią 1923 roku projekt zakładał utworzenie w północnej części półwyspu autonomicznego obwodu żydowskiego. Ciałem kierowniczym był powołany specjalnie w tym celu Komitet do spraw Rolniczej Organizacji Żydowskich Pracowników. Wiosną 1926 roku został przyjęty 10. plan przesiedleń, zakładający przemieszczenie około 100 tys. żydowskich rodzin na Krym. Akcję tę poparł Kongres Żydów Amerykańskich, który utworzył firmę Agro-Joint, mającą przeprowadzić niezbędne w tym celu inwestycje. Powołana przez Kongres firma udzieliła Związkowi Radzieckiemu pożyczki w wysokości 900 tys. dolarów, wypłacanej w transzach co rok przez 10 lat. Jednak Kongres Żydów Amerykańskich szybko wycofał się z dalszego kredytowania przedsięwzięcia. Powstały na Krymie tylko dwa ośrodki żydowskie z administracyjnym językiem jidysz. Przedsięwzięcie było realizowane do 1934 roku. Wówczas to Biuro Polityczne zlikwidowało radziecką filię Agro-Jointu. Przesiedleni Żydzi w znacznej liczbie wrócili do miejsc, które zamieszkiwali wcześniej.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

W październiku 1928 roku uchwalono pierwszy pięcioletni plan rozwoju gospodarczego w ZSRR na lata 1929–1934. Przewidywał on szybką industrializację kraju. Koszty tego planu miała ponieść wieś, którą członkowie Biura Politycznego traktowali jak swego rodzaju wewnętrzną kolonię. Krym, będący wówczas integralną częścią ZSRR, również został wciągnięty w orbitę nowych zamiarów. Na terenie półwyspu, podobnie jak na sąsiadującej z nim Ukrainie, nastąpiła likwidacja indywidualnych gospodarstw rolniczych (rozkułaczenie) i łączenie ich w spółdzielnie produkcyjne (kolektywizacja). W konsekwencji tej polityki wysiedlono z Krymu ok. 30 tys. ludzi, w przeważającej liczbie Tatarów. Wydarzenia te związane były z zakończeniem na półwyspie procesu korenizacji/tataryzacji, NEP-em oraz zbliżającą się wielką czystką. Wówczas to stojący na czele Krymskiej Rady Komisarzy Ludowych Veli Ibrahimow został wezwany do Moskwy na rozmowy w sprawie nowego programu rozwoju. Po przybyciu do stolicy został aresztowany pod zarzutem burżuazyjnego nacjonalizmu, osądzony 8 maja 1928 roku i skazany na karę śmierci.

Stalin i Chruszczow, lata 30. (domena publiczna).

Następstwem forsownego procesu industrializacji i kolektywizacji była klęska głodu w latach 1930–1933. Dotknęła ona najbardziej Ukrainę. Krym również odczuł jej skutki. Jak podaje Paul Magocsi, na Krymie z głodu zmarło ok. 100 tys. osób. W owym czasie nastąpiła sowietyzacja Tatarów, która przybierała różne formy. Przede wszystkim potępiano kulturę tatarską na Krymie i nazywano ją burżuazyjnym nacjonalizmem. Tatarzy mieszkający na wsi zostali poddani rozkułaczeniu, czyli siłowemu wywłaszczeniu i kolektywizacji. Niosło to za sobą zlikwidowanie resztek własności prywatnej.

Nowa wojna

22 czerwca 1941 roku wojska niemieckie, wspomagane przez jednostki rumuńskie, fińskie, węgierskie, słowackie oraz Włoski Korpus Ekspedycyjny, przekroczyły granicę niemiecko-radziecką, ustanowioną zawartym 23 sierpnia 1939 roku paktem Ribbentrop-Mołotow. Zrealizowały tym samy założenia ustalonego 18 grudnia 1940 roku planu ataku na ZSRR pod kryptonimem „Barbarossa”. Już w czerwcu niemiecka Luftwaffe zbombardowała Sewastopol. Na Krym skierowała się 11. Armia Niemiecka wspomagana przez oddziały rumuńskie i słowackie. Jednostki niemieckie walczyły z 51. Armią Radziecką i wycofującą się z Odessy Armią Nadmorską. Krym został zajęty przez Niemców 16 listopada 1941 roku.

Część społeczności tatarskiej na Krymie widziała w Niemcach wyzwolicieli z jarzma komunistycznego terroru. Z ich wkroczeniem wiązano nadzieje na realizację aspiracji narodowych i religijnych. Jednakże w koncepcjach narodowych socjalistów Krym miał być w całości podporządkowany Niemcom z uwagi na jego strategiczną rolę i planowane osadnictwo niemieckie. Jak widać, nazistowska koncepcja przyszłości Krymu była swego rodzaju kontynuacją tej z czasów okupacji półwyspu w 1918 roku przez armię niemiecką. Tak samo, jak w 1918 roku, Niemcy byli nastawieni protatarsko, choć realia były już nieco inne. W 1941 roku, po zdobyciu Półwyspu Krymskiego strona niemiecka uznała, że należy spożytkować przychylność Tatarów, którzy byli wtedy na półwyspie mniejszością etniczną. Według danych ze spisu przeprowadzonego w 1939 roku stanowili oni mniej niż 20% ludności Krymu.

Pomnik w Sewastopolu upamiętniający walki o miasto w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (fot. Agnieszka Kowalska).

W końcu 1941 roku, z przyzwolenia Niemców, Tatarzy krymscy rozpoczęli tworzenie tatarskich komitetów, których reprezentacją był Tatarski Komitet Narodowy w Symferopolu. Działalność tych organizacji skupiła się na kwestiach religijnych i społeczno-kulturalnych. Służyła również werbunkowi ochotników tatarskich do formacji wojskowych i antyradzieckiej propagandzie. Według szacunków do służby wojskowej i w formacjach pomocniczych (policyjnych, samoobrony) Niemcy pozyskali ok. 20 tys. Tatarów, głównie dezerterów z 51. Armii Radzieckiej.

Jednak nie wszyscy Tatarzy krymscy uważali, że współpraca z Niemcami jest dobrym wyjściem. Podczas walk o Półwysep Krymski wielu Tatarów walczyło w szeregach Armii Czerwonej bez przymusu, uważając obronę Krymu za swój obowiązek. Ernest Sulejmanow podaje, że liczba Tatarów służących w Armii Czerwonej podczas wojny wynosiła ok. 137 tys. Z tego do 1944 roku 57 tys. poległo podczas walk na froncie. Do tego należy dodać Tatarów walczących w podziemiu antyfaszystowskim. Ich liczbę szacuje się na ok. 12 tys. Za współpracę z ruchem oporu płacili oni najwyższą cenę. Za pomoc partyzantom Niemcy tylko w okresie od grudnia 1943 do stycznia 1944 roku spalili na Krymie 128 tatarskich wsi.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką”:

Krym po wyzwoleniu

8 kwietnia 1944 roku Armia Czerwona wyzwoliła Krym. Kilka dni później, 13 kwietnia, Narodowy Komisarz Spraw Wewnętrznych Ławrientij Beria i Narodowy Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego Wsiewołod Mierkułow wydali rozkaz o „środkach mających na celu oczyszczenie Krymskiej ASRR od antyradzieckich elementów”. Pierwsze wersy dokumentu wskazują na to, że miał on jednoznaczny charakter. Oprócz kwestii związanych z likwidacją siatek szpiegowskich był tak elastyczny, że odpowiedzialność rozciągał na wszystkich mieszkańców Krymu, którzy wówczas znajdowali się na terenie półwyspu. Wobec tego wszyscy byli uznani za sprzedawczyków, zdrajców ojczyzny, wsparcie okupanta, działaczy organizacji antyradzieckich, elementy antyradzieckie. W retorykę tegoż dokumentu wpisywali się Tatarzy. Decyzja o ich usunięciu zapadła nieco później. Tymczasem kierownictwo radzieckich służb bezpieczeństwa oraz Józef Stalin potrzebowali informacji na temat liczby ludności tatarskiej i nastrojów na Krymie.

22 kwietnia 1944 do Ławrientija Berii dotarł telegram od Zastępcy Ludowego Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego Bogdana Kobułowa i Zastępcy Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych Iwana Sierowa. Informowano w nim Berię, że Tatarzy krymscy podczas walk o półwysep dezerterowali z szeregów 51. Armii Czerwonej, a po zajęciu Krymu przez Niemców 67 Tatarów uczestniczyło w kursach dywersyjnych zorganizowanych przez okupanta. Te same osoby, które wysłały do Berii powyższy telegram, poinformowały go, że operacja wysiedlenia Tatarów z Krymu mogłaby się rozpocząć w terminie do 25 maja. W dniu 11 maja Państwowy Komitet Obrony podjął decyzję o wysiedleniu Tatarów krymskich z terenu półwyspu pod zarzutem kolaboracji z Niemcami przy pomocy białogwardyjskich, tatarskich emigrantów. Na podstawie tego dokumentu z Krymu wywieziono 187 859 Tatarów. Była to pierwsza fala wywiezionych po zajęciu Krymu przez Armię Czerwoną. Deportacji nie uniknęli nawet ci Tatarzy, którzy od początku walczyli przeciw Niemcom i byli lojalni wobec władzy radzieckiej. Następna fala deportacji miała miejsce 18 maja 1944 roku i zakończyła się 20 maja. Oprócz tego ok. 6 tys. Tatarów wcielono do Armii Czerwonej, a blisko 5 tys. oddano do dyspozycji kombinatu węglowego Moskowugoł. W sumie deportowano od 191 000 do 238 500 Tatarów krymskich. Przesiedlono ich do Uzbekistanu, Maryjskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz obwodów: gorkowskiego, mołotowskiego, swierdłowskiego.

Pomnik w Sewastopolu upamiętniający deportacje Tatarów (fot. Pavlo1, opublikowano na licencji GNU Free Documentation License ver. 1.2)

Po wysiedleniu władze radzieckie natychmiast rozpoczęły pracę nad zacieraniem śladów kultury tatarskiej na Krymie. Podobnie sytuacja wyglądała tuż po wejściu Armii Czerwonej w listopadzie 1920 roku na Krym, jednak skala sowietyzacji, czy też osadzania elementu napływowego, była wtedy mniejsza, bowiem proces ten wstrzymała częściowo korenizacja. Natomiast po deportacjach niemalże natychmiast rozpoczęto niszczenie cmentarzy, winnic, domostw, słowem — wszelkich śladów świadczących o kulturze tatarskiej i historii regionu. Za przykład posłużyć może postanowienie Biura Komitetu Obwodowego WKP(b) na Krymie, przyjęte 22 października 1944 roku, o zmianie miejscowych nazw związanych z tatarskimi, greckimi i niemieckimi mieszkańcami. 30 lipca 1945 roku nastąpiło zniesienie autonomii Krymu. Wtedy to Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło uchwałę o przekształceniu Krymskiej ASRR w Krymski Obwód Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Władze radzieckie rozpoczęły ponowne zasiedlanie Krymu już w październiku 1944 roku. Wówczas na teren półwyspu przywieziono 17 040 rodzin kołchoźników. W latach następnych prowadzono również akcję osadniczą.

Dowód zaufania, czyli Krym dla Ukrainy

Petro Szełest, pierwszy sekretarz partii komunistycznej na Ukrainie w latach 1963-1972, (zdjęcie z lat 30., domena publiczna).

Obraz Związku Radzieckiego po zakończeniu II wojny światowej był tragiczny. Najgorsza sytuacja panowała na terenach, które znalazły się pod okupacją niemiecką, a później stanowiły arenę najzacieklejszych walk. W owym czasie na Ukrainie miała miejsce klęska głodu porównywalna do tej z lat 30. Dotknęła ona również i Krym, który z wyjątkiem Sewastopola, mającego status miasta wydzielonego, korzystał do woli ze środków przeznaczonych na odbudowę ze zniszczeń. Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (USRR), pomimo tego że półwysep nie należał prawnie do niej, ponosiła ogromne nakłady na odbudowę Krymu ze zniszczeń. W konsekwencji wiązała się z półwyspem energetycznie, handlowo i transportowo. Fakt ten w dużej mierze zadecydował o tym, że następca Józefa Stalina, Nikita Chruszczow, przyłączył Krym do USRR w 300. rocznicę Rady Perejasławskiej i zjednoczenia z Rosją. Jednocześnie Kreml akcentował głośno, że akt ten dowodzi o zaufaniu dla Komunistycznej Partii Ukrainy (KPU), bowiem dla ZSRR Krym był bardzo ważny. Po tym wydarzeniu KC KPU zadecydowała o dalszym kierowaniu kolonistów z Ukrainy na Krym. Pociągnęło to za sobą ukrainizację półwyspu również pod względem kulturowym. Proces ten zakończył się w 1972 roku, kiedy to ze stanowiska I sekretarza KC KPU został odwołany Petro Szełest (zwolennik ukrainizacji), a zastąpił go Wołodymyr Szczerbyckyj (zwolennik rządów twardej ręki). Powstałe na fali osadnictwa ukraińskiego szkoły (z ukraińskim językiem wykładowym) zaczęto wówczas zamykać.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką” – Tom drugi!

W momencie przejęcia jurysdykcji nad Krymem USRR przejęła w spadku także problem ludności wypędzonej. W dużej mierze dotyczył on Tatarów, których powrotowi sprzeciwiali się osiadli już wcześniej na Krymie Rosjanie. Zajęli oni bowiem domostwa po wysiedlonych Tatarach i obawiali się konieczności ich zwrotu. Fakt ten nie mógł jednak zatrzymać tego, co nadchodziło nieuchronnie.

Symboliczna już odwilż po śmierci Stalina spowodowała powroty zesłanych osób w rodzinne strony. Dotyczyło to również Tatarów. W kwietniu 1956 roku dekret Prezydium Rady Najwyższej uwolnił ich z zesłania, nie cofnął jednak oskarżeń o zdradę ojczyzny podczas wojny. Tak naprawdę Tatarzy nie mogli więc powrócić w rodzinne strony, jak też domagać się zwrotu swojego majątku. Przebywający w Uzbekistanie, przesiedleni z Krymu Tatarzy zawiązali w latach 1956–1964 ruch na rzecz powrotu Tatarów na Krym. Prowadzili oni kampanię pisania petycji do władz. W związku z tym radziecki aparat bezpieczeństwa przystąpił do działania i nastąpiły represje wobec najaktywniejszych działaczy. W 1964 roku Tatarzy zmienili charakter akcji i rozpoczęli pisanie do władz pism krytykujących ich poczynania. Jednocześnie w Moskwie pojawiły się tatarskie demonstracje, które miały na celu zwrócenie uwagi władz, że problem tatarski nadal istnieje. Następnym krokiem było przeprowadzenie przez Tatarów w 1966 roku ankiety na temat wysiedleń. Powyższe akcje w minimalnym stopniu wpłynęły na zmianę stanowiska władz partyjnych w ZSRR.

Mustafa Dżemilew, dysydent w czasach ZSRR, jeden z przywódców politycznych Tatarów Krymskich (opublikowano na licencji GNU Free Documentation License ver. 1.2).

5 września 1967 roku Prezydium Najwyższej Rady ZSRR zdjęło oskarżenie z Tatarów krymskich o zdradę podczas wojny, jednocześnie nazywając ich „obywatelami narodowości tatarskiej wcześniej mieszkającymi na Krymie”. Pozwolono im uczestniczyć w życiu społecznym, politycznym, zawodowym, kulturalnym, jednakże z zakazem powrotu na Krym. Oskarżenie uchylono dekretem z 9 stycznia 1974 roku. Fakt ten nie był jednak wypadkową powyższych działań. W latach 70. XX wieku w sprawę tatarską włączyli się dysydenci skupieni wokół Andrieja Sacharowa. Jednym z tych, którzy sprawili, że po raz pierwszy po stronie Tatarów krymskich stanęli inni ludzie, był Mustafa Dżemilew (Abdul Dżemil). Jest on tatarskim działaczem politycznym, który w czasach ZSRR, jako młody człowiek, w 1961 roku uczestniczył w uformowaniu nielegalnego Związku Młodzieży Krymsko-Tatarskiej. Od tego czasu jako opozycjonista, element aspołeczny, wywrotowiec pozostawał pod stałą obserwacją KGB i „troskliwym” okiem strażników więziennych. W 1967 roku nawiązał współpracę z moskiewskim środowiskiem obrońców praw człowieka i korespondentami zagranicznymi. Z wielkim uporem i narażeniem życia walczył o to, żeby sprawa tatarska nie została zapomniana w ZSRR i na świecie. Między innymi dzięki działalności obrońców praw człowieka Rada Najwyższa ZSRR anulowała w 1974 roku wspomniany zakaz powrotu Tatarów na Krym. W praktyce sprawa ponownie wyglądała różnie, bowiem wielu Tatarów z Krymu zdecydowało się pozostać w Uzbekistanie, Kazachstanie, Kirgizji, Tadżykistanie czy Rosji.

Sytuacja Tatarów, jak też i całego Związku Radzieckiego zmieniła się w 1985 roku. Wówczas to stanowisko sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) objął Michaił Gorbaczow. Partia pod jego wodzą zainicjowała nowy kurs polityczny nazwany wówczas pierestrojką — przebudową. Istotnymi przekształceniami przeprowadzonymi w ZSRR były: modernizacja gospodarki, częściowe urynkowienie oraz zwiększanie swobód obywatelskich. W Tatarów krymskich wstąpiła nadzieja na zmianę ich sytuacji i powrót na Krym. W1987 roku przez Moskwę i Taszkient przetoczyły się demonstracje tatarskie z żądaniami respektowania praw Tatarów do powrotu na Krym i poszanowania ich godności. Nowe władze nie kwapiły się do decydujących rozstrzygnięć. Sprawy represji na Tatarach, ich powrotu na Krym oraz autonomii tatarskiej rozstrzygnięto dopiero w listopadzie 1989 roku. Wówczas to 14 listopada Rada Najwyższa ZSRR ogłosiła deklarację o uznaniu represji na Tatarach za przestępstwo. Część Tatarów postanowiła wtedy wrócić na Krym, jednak byli przepędzani przez Rosjan, obawiających się konieczności zwrotu zajętych domostw, lub też przez zorganizowane, dowodzone przez funkcjonariuszy KGB i milicji bojówki.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Na gruzach imperium

Demonstracje Tatarów zbiegły się z kryzysem w Związku Radzieckim, który narastał od dłuższego czasu. Złożyły się nań wojna w Afganistanie, klęska w wyścigu zbrojeń i korupcja na wszelkich szczeblach aparatu partyjnego. Do tego doszły jeszcze konflikty narodowościowe. To wszystko wpływało destabilizująco na ZSRR. Polityka Kremla nie zakładała secesji republik, które coraz głośniej domagały się niepodległości. Sytuacja zaczęła niebezpiecznie nabrzmiewać. Szef KGB Władimir Kriuczkow, szef MSW Borys Pugo i wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew postanowili uchronić Związek Radziecki przed rozpadem i 19 sierpnia 1991 dokonali puczu. Zamachowcy aresztowali przebywającego na Krymie Michaiła Gorbaczowa i ogłosili wprowadzenie stanu wyjątkowego. Puczyści zakomunikowali, że władzę w kraju przejął Janajew. W Moskwie wojska wierne puczystom usiłowały zdobyć siedzibę władz rosyjskich, ale próba zakończyła się niepowodzeniem. Wówczas zgromadziły się tam tłumy Rosjan, do których przemawiał Borys Jelcyn. Puczyści wykazali się brakiem pewności i po trzech dniach oddali władzę Gorbaczowowi. Tym samym przegrali. Podczas posiedzenia parlamentu rosyjskiego 29 sierpnia 1991 zakazano działalności KPZR i odpowiednim dekretem skonfiskowano jej majątek. 6 września rząd rosyjski uznał niepodległość krajów bałtyckich (Litwy, Łotwy, Estonii). 8 grudnia przywódcy pozostałych republik Związku Radzieckiego podpisali układ białowieski o likwidacji ZSRR.

Okręt rakietowy „Moskwa” służący we Flocie Czarnomorskiej (fot. Kaketokami, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Na fali zachodzących wówczas w ZSRR wydarzeń coraz większe grupy Tatarów powracały na Krym. W 1991 roku ich liczba wynosiła 150–161 tysięcy. Zebrał się wówczas proklamowany przez przybyłych z wygnania Tatarów Kurułtaj, który domagał się przywrócenia Tatarom praw obowiązujących przed wysiedleniem. W tamtym okresie, jak i teraz, ludność rosyjska stanowiła większość na Krymie. Według ówczesnych szacunków żywioł rosyjski zostałby zrównoważony tylko wtedy, gdyby wszyscy Ukraińcy zamieszkali niegdyś na Krymie i Tatarzy powrócili na półwysep. W latach 90. niepodległościowe żądania Tatarów poparł Ukraiński Związek Helsinski, który zaproponował utworzenie autonomii tatarskiej. W obawie przed konsolidacją ruchów narodowych: tatarskiego i ukraińskiego, rządzące na Krymie prorosyjskie lobby dążyło do uzyskania autonomii półwyspu, która pozwoliłaby w konsekwencji na przyłączenie Krymu do Rosji. Gra toczyła się również o przejęcie Floty Czarnomorskiej przez Ukrainę, która znajdowała się wówczas na drodze do odzyskania niepodległości. Prorosyjscy lobbyści chcieli oderwać Krym od istniejącej jeszcze USRR na podstawie przeprowadzonego 20 stycznia 1991 referendum, które było tak skonstruowane, że dawałoby podstawę prawną do odłączenia Krymu i włączenia go do organizmu państwowego Wspólnoty Niepodległych Państw. Wyniki referendum były niekorzystne dla strony ukraińskiej, bowiem znacząca większość głosujących opowiedziała się za autonomią i ewentualnym przystąpieniem do struktur WNP. W celu zapobieżenia secesji Najwyższa Rada USRR uchwaliła dekret odtwarzający Krymską ASRR.

Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę, 24 sierpnia 1991 roku na Krymie okrzepła władza rosyjskich secesjonistów na czele z Mykołą Bagrowem i wspomagającym go przywódcą Republikańskiego Ruchu Krymu — Jurijem Mieszkowem. Półwysep znalazł się w dziwnej sytuacji, bowiem cała akcja prowadzona przez prorosyjskich lobbystów nie przewidywała istnienia niepodległej Ukrainy. Strona ukraińska, w celu zatrzymania tendencji separatystycznych, uchwaliła w 1992 roku autonomię dla Krymu i przyznała półwyspowi swobodę działania w sferze polityki socjalnej, kulturalnej, wydobycia surowców naturalnych i kwestii związanych z międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi. Na odpowiedź nie trzeba było długo czekać. Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej w maju 1992 roku unieważniła decyzję Chruszczowa z 1954 roku o przekazaniu Krymu USRR. Kijów rozpoczął wówczas bojkot WNP, zaś druga strona, prorosyjski Krym i Rosja, podjęła kampanię wzniecania antyukraińskich nastrojów. W rezultacie zaistniałej sytuacji patowej obie strony (Krym i Ukraina) zdecydowały się na rokowania w sprawie statusu półwyspu. Na obu graczy naciski usiłowała wywierać strona rosyjska. We wrześniu 1992 roku, po długich rozmowach została ustanowiona zależność Krymu od Ukrainy na zasadzie zgodności Konstytucji Republiki Krymu z Konstytucją Ukrainy i wspólnego rozstrzygania spraw budżetowych. W sprawach państwowych Krym od tego momentu został włączony pod protektorat Ukrainy.

Kryzys odżył w 1994 roku. Na Ukrainie zbliżały się wówczas wybory prezydenckie. Jednocześnie sytuację na linii Kijów-Symferopol komplikowała sprawa statusu Floty Czarnomorskiej. Kandydujący wówczas na urząd prezydenta Ukrainy Leonid Kuczma podczas wyborów na Krymie otrzymał 95% głosów. Ludność Krymu, składająca się przeważnie z Rosjan, poparła go, bowiem mówił po rosyjsku i obiecywał, że sprawi, by język rosyjski odzyskał status języka oficjalnego. Stracił jednak poparcie Rosjan z Krymu i prorosyjskich polityków krymskich, gdy Ukraina rok później zlikwidowała urząd prezydenta Krymu i zakazała przeprowadzania ponownego referendum na temat niepodległości półwyspu.

Wiktor Janukowycz z Władymirem Putinem, 2011 r. (fot. premier.gov.ru, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Cały czas nierozwiązana pozostawała kwestia Floty Czarnomorskiej. W ten problem wpisywało się pytanie o status Sewastopola, który jest bazą tejże floty. Miasto od 1921 roku należało do Rosji Radzieckiej, a w 1948 roku znalazło się w składzie republiki i zostało podporządkowane władzom centralnym w Moskwie. Status miasta nie uległ zmianie nawet po przekazaniu półwyspu USRR przez Nikitę Chruszczowa. Nie był on częścią Krymu, a po upadku ZSRR nie był też częścią Rosji. Jednak ze względu na swój militarny charakter miał status miasta zamkniętego. Był ośrodkiem prorosyjskim (w dużej mierze przychylnym secesjonistom krymskim) i spełniał tę samą rolę, co rosyjskie bazy w Naddniestrzu. Jednak po objęciu prezydentury przez Leonida Kuczmę status Sewastopola został zmieniony. W 1997 roku Ukraina zawarła umowę z Federacją Rosyjską, w której Moskwa zrzekła się praw do miasta. Ukraina na mocy umowy otrzymała około 20% statków floty. Broń i amunicję podzielono na dwie równe części. W Rosji kompromis ten przyjęto chłodno, bowiem przeciętni Rosjanie, jak również mieszkańcy Sewastopola i Krymu, uważali to miasto za rosyjskie.

Podczas pomarańczowej rewolucji (21 listopada 2004 do 23 stycznia 2005) niemalże cały Krym poparł przeciwnika Wiktora Juszczenki, prorosyjskiego polityka Wiktora Janukowycza. Na Krymie Juszczenkę poparli głównie Tatarzy krymscy, którzy deklarowali się jako zwolennicy ukraińskiego państwa. Jednakże zmiany, jakie wówczas zaszły na Ukrainie, nie przeobraziły charakteru politycznego Półwyspu Krymskiego, który nadal w tym czasie był prorosyjski.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Zobacz też:

• Euromajdan, który nikogo nie obchodzi
• Co dalej z rewolucją?
• Rdzenni mieszkańcy czy nieproszeni goście? Historia Osetyjczyków i Osetii Południowej
• Gruzja-Osetia Południowa. O co ta wojna?
• Wojna w Osetii Południowej 1991–1992
• Naddniestrze. Kolejna Osetia?

Wybrana bibliografia

• Źródła archiwalne
• Archiwum Akt Nowych — Warszawa.

*** Ambasada RP w Londynie.

*** Ministerstwo Spraw Wojskowych.

*** Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

**** Sztab Główny w Warszawie.

• Źródła drukowane
• Grażdańska wojna na Ukrainie. Krach biełopolskoj interwencii. Rozgrom ukrainskoj nacjonalisticzeskoj kontrrewoljucii i biełogwardiejskich wojsk Wrangiela, mart-nojabr 1920, t. 3, red. N. Koljesnika, Kijew 1967.
• S. Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1, Poznań 1989.
• M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Wiek XX w źródłach, Warszawa 2001.
• Tak eto było. Nacionalne represii w SSSR 1919–1952 gody. Represirowannyje narody siegodnia, t. 3. Moskwa 1993.
• M. Wojciechowski, J. Purc, Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (1801–1945), Toruń 1975.
• Wspomnienia i pamiętniki
• M. Boncz-Brujewicz, Wspomnienia 1914–1919, Warszawa 1959.
• A. Denikin, Pochod na Moskwu, Kijew 1990.
• P. Malkow, Zapiski komendanta Kremla, Warszawa 1977.
• J. Słaszczow, Biełyj Krym, Moskwa 1980.
• P. Wrangel, Always with honour, New York, 1957.
• P. Wrangel, Wspomnienia, t. 1–2, Warszawa 1991.
• Prasa
• „Głos Lubelski” nr 131 (1920).
• „Głos Pracy” nr 108 (1920).
• Opracowania i artykuły
• W. Balcerak, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974.
• J. Bańbor, J. Berny, D. Kuziel, Konflikty na Kaukazie, Warszawa 1997.
• H. Batowski, Między dwiema wojnami, Kraków 1988.
• L. Bazylow, Dzieje Rosji 1801–1917, Warszawa 1970.
• L. Bazylow, Obalenie caratu, Warszawa 1977.
• L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław-Warszawa-Kraków 2006.
• P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986.
• J. J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–1924), Kraków 2004.
• E. Burdżałow, Rewolucja lutowa 1917, Warszawa 1973.
• S. Chazbijewicz, Awdet, czyli powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległości państwa po II wojnie światowej, Olsztyn 2001.
• S. Chazbijewicz, Tatarzy krymscy: walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań-Września 2001.
• S. M. Czerwonnaja, Liga Prometejska Karty Atlantyckiej (z archiwum Dżafara Sejdameta), „Wrocławskie Studia Wschodnie” nr 7 (2003).
• R. Drozd, Powstanie i upadek państwa ukraińskiego. Ukraińska Republika Ludowa (1917–1920) [in:] Ukraina — Polska, red. R. Drozd [et al.], Koszalin 1999.
• Encyklopedia Rewolucji Październikowej, red. L. Bazylow, J. Sobczak, Warszawa 1977.
• A. Fisher, Crimean Tatars, Stanford 1978.
• J. F. C. Fuller, Druga wojna światowa 1939–1945, Warszawa 1958.
• H. Greiner, Za kulisami OKW, Warszawa 1959.
• Historia dyplomacji, t. 3, red. W. Chwostow, Warszawa 1973.
• Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941–1945, t. 2, Warszawa 1964.
• H. Kostiuk, Stalinist rule in the Ukraine. A Study of the Decade of a Mass Terror (1929–1939), Münich 1960.
• S. W. Kulczyckyj, Ukrajina miż dwoma wijnamy (1921–1939), Kyiv 1999.
• P. R. Magocsi, History of Ukraine, Seattle 1996.
• W. Mędrzecki, Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000.
• S. S. Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, Warszawa 2003.
• P. N. Nadinskij, Pobieda wielikoj oktjabrskoj socjalisticzeskoj riewoljucii w Krymu [in:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957.
• T. A. Olszański, Historia Ukrainy XX wieku, Warszawa 1994.
• J. Pajewski, „Mitteleuropa”. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959.
• J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 1998.
• D. Pazio, Tropy, „Karta” nr 36 (2002).
• R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994.
• R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005.
• J. Reed, Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem, Warszawa 1959.
• D. Sejdamet, Krym. Przeszłość, teraźniejszość i dążenia niepodległościowe Tatarów Krymskich, Warszawa 1930.
• A. A. Siemin, A. A. Gorczakow, Borba bolszewistskich organizacij za uproczienije sowietskoj własti w Krymu (nojabr 1920–diekabr 1921) [in:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957.
• K. Skorobogatkin, Radzieckie Siły Zbrojne 1918–1968, Warszawa 1970.
• Słownik Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, Warszawa 2004.
• A. Soysal, Z dziejów Krymu. Polityka — Kultura — Emigracja, Warszawa 1938.
• E. Sulejmanow, Wypędzenie Tatarów z Krymu, „Karta” nr 36 (2002).
• E. N. Szaszko, Kommunisticzeskaja Partija — organizator borby trudjaszczychsja protiw inostrannych wojennych interwentow w Krymu [in:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957.
• W. N. Tulipanowa, A. B. Twierdochliebowa, Borba krymsko partijnoj organizacji za masy w okresie podgotowki i prowiedienija wielikoj oktjabrckoj socjalisticzeskoj riewoljucii, (fiewral–oktjabr 1917) [in:] Borba bolszewikow za plast. Sowietow w Krymu, Symferopol 1957.
• J. Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794–1944, Pułtusk 2002.
• Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1998.
• D. Wierzchoś, Generał Piotr Wrangel. Działalność polityczna i wojskowa podczas rewolucji i wojny domowej w Rosji, Kraków 2008.
• M. Wilk, Rok 1917 w Rosji, Warszawa 1987.
• R. Wojna, Gdy runęły trony, Warszawa 1972.
• R. Wojna, W ogniu rosyjskiej wojny wewnętrznej 1918–1920, Warszawa 1975.
• W. Zajączkowski, W poszukiwaniu tożsamości społecznej. Inteligencja baszkirska, buriacka i tatarska wobec kwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR, Lublin 2001.
• H. Zand, Z dziejów wojny domowej w Rosji, Warszawa 1973.
• *Strony internetowe
• B. Berdychowska, Szalony pomysł Wiaczesława Briuchowieckiego, tygodnik.com.pl.
• J. Darski, Krymski problem Ukrainy, kresy24.pl.
• M. Dżemilew, Krymskije tatary w Moskwie, kirimtatar.com.
• Fakty, wydarzenia, „Tydzień na Wschodzie” nr 31 (1 października 2008), osw.waw.pl.
• S. Kisieljow, A. Malgin, Krym: razmyszlenija o buduszczem, archipelag.ru.
• K. Kwiatkowska, J. Winiecki, Zimniej na Krymie, polityka.pl.
• A. G. Zarubin, B. G. Zarubin, Bez pobieditielej, moscow-crimea.ru.
• Urjady Krymu — Istorija, kmu.gov.ua.
• W. Ljuliecznik, Krym, dalnij wostok i daljee… Izrail, jewukr.org.
• A. Jefimow, Jewriejskaja Sowietskaja socjalisticzieskaja republika w Krymu. Krym w XX wiekie. K istorii odnogo projekta, russian.kiev.ua.
• S. Ciesielski, Deportacja Tatarów krymskich, s-ciesielski.com.
• J. Prus, Nowa wojna o Krym, dziennik.pl.
• Po 1989 r., eastway.pl.
• W. Serhijczuk, Ukrajinskyj Krym. Sewastopol peredawsja Ukrajini, ukrlife.org.
• W. Serhijczuk, Ukrajinskyj Krym. Ukrajina pidnimaje Krym, ukrlife.org.
• W. Serhijczuk, Ukrajinskyj Krym, Ukrajinskyj pereselenskyj potik na piwostriw, ukrlife.org.
• W. Serhijczuk, Ukrajinskyj Krym. Wprowadżuwty ukrajinsku mowu prosyw krymskyj obkom partii, ukrlife.org.
• Transfer of the Crimea to the Ukraine, iccrimea.org.
• B. Wildstein, Krymska księga wyjścia, rzeczpospolita.pl.
• L. Wojciechowski, Most na Wschód. Biogram Mustafy Dżemilewa, puls-swiata.subnet.pl.
• M. Zienkiewicz, Tendencje separatystyczne na Krymie w latach 1989–1995, praca magisterska obroniona na Uniwersytecie Warszawskim, abcnet.com.pl.
• Ukraina zaostrza zasady wobec Floty Czarnomorskiej, wprost.pl.
• Zbyt wiele paszportów, kresy24.pl.

Na potrzeby publikacji internetowej pominięto przypisy bibliograficzne - dostępne są one w książkowej wersji tekstu.

Zilustrował: Tomasz Leszkowicz