Konstancjusz II - kat własnych kuzynów

Konstancjusz II (fot. Mary Harrsch, Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.0.)

Dwa lata przed swoją śmiercią w 335 roku cesarz Konstantyn Wielki (306-337) podjął decyzję o podziale cesarstwa rzymskiego. Trzej żyjący synowie cesarza otrzymali następujące ziemie: Konstantyn II (337-340) – Brytanię, Galię i Hiszpanię, Konstans I (337-350) – Panonię, Italię i Afrykę, a Konstancjusz II (337-361) – Egipt i Syrię. W podziale zostali też uwzględnieni synowie przyrodniego brata Konstantyna Wielkiego – Dalmacjusza Starszego. Dalmacjusz Młodszy miał sprawować władzę na Tracją i Macedonią z Konstantynopolem. Jego młodszy brat Hanibalian otrzymał tytuł „króla królów i ludów Pontu” i został przewidziany na króla Armenii, którą trzeba było najpierw odzyskać z rąk perskich. Testament cesarza został ogłoszony publicznie. Nasuwa się pytanie jaki był sens ponownego dzielenia cesarstwa, skoro tyle krwi przelano w walce o jego jedność? Odpowiedź jest prosta – powierzenie jednemu z synów rządów nad całością imperium spowodowałoby natychmiastową masakrę żyjących członków rodziny. Warto też zwrócić uwagę, że trzej bracia mieli władać prowincjami odległymi od siebie. Oddanie jednemu z bratanków wschodniej części Bałkanów z Konstantynopolem miało na celu uniknięcie zatargów o to miasto.

W 337 roku umiera Konstantyn Wielki i bardzo szybko doszło do krwawej masakry. Jak się dzisiaj przypuszcza, dokonali jej żołnierze Konstancjusza II z inicjatywy swojego przywódcy. Zgładzono wówczas Dalmacjusza z Hanibalianem, brata Konstantyna Wielkiego – Juliusza Konstancjusza oraz ich popleczników. Oszczędzono jedynie małoletnich synów tego ostatniego: Gallusa i Juliana. Pogański historyk Zosimos pisze, iż Konstancjusz nakazał żołnierzom obwieszczać, że nie zniosą innego władcy prócz synów Konstantyna.

Fausta, żona Konstantyna Wielkiego fot. Classical Numismatic Group (Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Konstancjusz II urodził się 7 sierpnia 317 roku w Sirmium; był synem Konstantyna Wielkiego i Fausty. Już wieku siedmiu lat został mianowany przez ojca cezarem. 9 września 337 roku przyjął tytuł augusta i rozpoczął rządy we wschodniej części państwa. Dodatkowo przejął majątki pomordowanych krewniaków. Rządy trzech braci nie były zgodne. W 340 roku Konstantyn II wystąpił wobec Konstansa zgłaszając pretensje o Afrykę i Italię. Po krótkich działaniach wojennych niespodziewanie zginął w okolicach Akwilei. Konstancjusz pogodził się z takim wynikiem wojny domowej. Jego uwagę w pierwszych kilkunastu latach panowania przyciągało przede wszystkim niebezpieczeństwo perskie. W latach 345-348 król perski Szapur II (309-379) zadał wojskom rzymskim wielkie straty, nie wyzyskał ich jednak i nie udało mu się osiągnąć trwałych zdobyczy terytorialnych.

W roku 350 Konstancjusz II musiał jednak zaangażować się w sprawy zachodniej części państwa. Jego brat Konstans I został zamordowany z rozkazu uzurpatora Magnencjusza (350-353). Tego ostatniego poparła ludność prowincji zachodnich. Aby zapobiec przejęciu władzy w prowincjach naddunajskich przez Magnencjusza, córka Konstantyna Wielkiego Konstancja, uknuła intrygę, która okazała się korzystna dla jej brata Konstancjusza II. 1 marca 350 roku wojska naddunajskie ogłosiły cesarzem wodza Wetraniona. Było to korzystne dla Konstancjusza, prowadzącego wówczas działania zbrojne na granicy perskiej. Przejęcie 2/3 terytorium cesarstwa (obszar władzy Konstansa po 340) utrudniłoby władcy Konstantynopola konfrontację z Magnencjuszem. Ostatecznie Wetranion, za cenę swojego bezpieczeństwa, abdykował 25 grudnia 350 roku. Dzięki temu Konstancjusz objął we władanie prowincje bałkańskie. Do innej uzurpacji doszło w tym samym roku w Rzymie. 1 marca 350 roku cesarzem został tam proklamowany Nepocjan. Był on synem Eutropii, przyrodniej siostry Konstantyna Wielkiego. Po czterech tygodniach rządów jego bunt został krwawo stłumiony przez Magnencjusza, a sam Nepocjan i jego matka zostali zabici. Konstancjusz II, aby zabezpieczyć się na wschodzie przed rozprawą z Magnencjuszem, mianował 15 marca 351 roku swoim współrządcą (cezarem) – Gallusa (351-354). Był to syn Juliusza Konstancjusza, który jak już wspomniałem zginął podczas rzezi w 337 roku.

Konstancjusz II – zobacz też:

• Armie świata starożytnego (9): Armia rzymska okresu wczesnego Cesarstwa (I w. n.e.);
• Armie świata starożytnego (10): Przemiany w armii rzymskiej w II wieku n.e..

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Magnencjusz (fot. domena publiczna)

Do decydującego starcia z Magnencjuszem doszło 28 września 351 roku w bitwie pod Mursą nad Drawą (dzisiejszy Osijek). Starcie to należy do najbardziej krwawych w historii cesarstwa rzymskiego. Historycy starożytni podają liczbę 50 tysięcy zabitych, co jest zapewne liczbą dość przesadzoną. Bitwa miała jednak inny wymiar – zginęli w niej przede wszystkim żołnierze najlepszych legionów. Cesarstwo nie miało rezerw ludzkich, aby szybko odrobić tą stratę. Magnencjusz zbiegł z pola bitwy i schronił się w Akwilei. Po dotarciu tam latem 352 roku armii Konstancjusza, schronił się z kolei w Lugdunum (dzisiejszy Lyon). W obawie przed wydaniem w ręce cesarza popełnił samobójstwo (10 sierpnia 353). W ten sposób po licznych uzurpacjach Konstancjusz stał się jedynowładcą w cesarstwie rzymskim. Gallus kreowany cezarem został bowiem oskarżony o spiskowanie przeciw cesarzowi. Konsekwencją tego było odwołanie go z funkcji, uwięzienie i skazanie na śmierć pod koniec 354 roku.

W latach 354-356 Konstancjusz prowadził walki z Lemanami, którzy wykorzystali ogołocenie wojsk rzymskich na linii Renu napadając na Galię. Jednocześnie 11 stycznia 355 roku w Kolonii cesarzem obwołany został Sylwanus, wódz walczący wówczas przeciw Frankom. Po czterech tygodniach rebelia ta został zlikwidowana tak krwawo jak poprzednie. Wykorzystały to jednak plemiona germańskie, które wtargnęły do Galii. Wobec tak groźnej sytuacji Konstancjusz zdecydował się na niespodziewany ruch. 6 listopada 355 roku mianował cezarem przyrodniego brata Gallusa – Juliana. Konstancjusz wydał też za swojego jedynego żyjącego krewnego swoją siostrę Helenę. Zadaniem cezara Juliana było zabezpieczenie Galii przed najazdami plemion germańskich. Zaowocowało to dużym zwycięstwem odniesionym przez Juliana nad Alemanami pod Argentorate (dzisiejszy Strasburg). Konstancjusz w tym czasie prowadził działania wojenne przeciw Sarmatom nad środkowym Dunajem. Walki te zostały jednak przerwane w roku 358 ze względu na niepokoje na granicy rzymsko-perskiej.

Nie ulega wątpliwości, że Konstancjusz był człowiekiem głęboko religijnym. Ukształtowany przez chrześcijańskich wychowawców miał solidną kulturę religijna, jakiej brakowało jego ojcu. Na Kościół przeznaczał spore kwoty. Starał się też narzucać poddanym chrześcijańskie normy postępowania. Wydał ostre prawa przeciw poganom i Żydom, nie był jednak w stanie ich egzekwować. Nazywany przez współczesnych biskupem biskupów często zwoływał synody duchownych. Był gorliwym wyznawcą umiarkowanego arianizmu. Oczekiwał od biskupów zjednoczenia Kościoła podzielonego przez herezję ariańską na tle dogmatycznym. Na wschodzie, gdzie arianizm był silny, wielu biskupów nie należało jednak do stronników Konstancjusza. Głównym przeciwnikiem cesarza i herezji ariańskiej był biskup Aleksandrii Atanazy.

Moneta Szapura II, fot. Classical Numismatic Group (Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.5)

Latem 359 roku król perski Szapur II zdobył rzymską twierdzę w Mezopotamii, Amidę. Wobec ofensywy perskiej Konstancjusz był bezsilny i poprosił o pomoc Juliana. Miał on przysłać na wschód legiony stacjonujące w Galii. Wojska Juliana zbuntowały się w lutym 360 roku i obwołały go cesarzem w Lutecji (dzisiejszy Paryż). Przez następny rok prowadzone były negocjacje Konstancjusza z Julianem. Julian chciał, aby wuj uznał go za współwładcę. Wobec fiaska rozmów, w 361 roku rozpoczęła się kolejna wojna domowa. Julian początkowo osiągnął sukcesy opanowując Italię i Bałkany. Konstancjusz opuścił wówczas Antiochię. Niedługo później, 3 listopada 361 roku, umarł niespodziewanie w Mopsukrenie w Cylicji, w wieku 44 lat. Na łożu śmierci, jako akt swojej ostatniej woli prosił o uznanie Juliana cesarzem. Został pochowany w Konstantynopolu w kościele św. Apostołów.

Konstancjusz został scharakteryzowany przez Ammiana Marcelina jako człowiek przesiąknięty majestatem funkcji. Sprawował władzę w bardzo pilny sposób. Był jednocześnie ogromnie podatny na wpływy otoczenia. Jeśli władza była zagrożona, nie wahał się posłużyć się okrucieństwem nawet wobec członków własnej rodziny. Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą zona była nieznana z imienia córka Juliusza Konstancjusza. Drugą żoną była Euzebia a trzecią Faustyna. Z tą ostatnią miał córkę Konstancję – urodzoną już po swojej śmierci. Wobec braku potomków jego następcą został ostatni przedstawiciel dynastii konstantyńskiej – Julian Apostata (361-363). Ostatnia decyzja Konstancjusza żądająca od współpracowników podporządkowania się przyszłemu cesarzowi świadczy, że jedność państwa była dlań ważniejsza niż osobiste urazy.

Bibliografia

Źródła

• Ammianus Marcelinus, Dzieje Rzymskie, t. 1, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Ignacy Lewandowski, Warszawa 2002;
• Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, wstęp, tłumaczenie, przypisy Teresa Wnętrzak, Kraków 2007;
• Zosimos, Nowa historia, przełożyła Helena Cichocka, oprac. Ewa Wipszycka, Warszawa 1993;
• Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, przełożył Stefan Kazikowski, Warszawa 1972;
• Sozomen, Historia Kościoła, przełożył Stefan Kazikowski, Warszawa 1989.

Opracowania

• Sławomir Bralewski, Imperatorzy późnego cesarstwa rzymskiego wobec zgromadzeń biskupów, Łódź 1997;
• Sławomir Bralewski, Konstancjusz II [w:] Słownik cesarzy rzymskich, Poznań 2001, s. 255-260;
• Waldemar Ceran, Konstancjusz II [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. Oktawiusz Jurewicz, Warszawa: 2002, s. 269-270;
• Jacob Burchardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, przełożył Paweł Hertz, Warszawa 1992;
• Aleksander Krawczuk, Ród Konstantyna, Warszawa 1972;
• Jan Maria Szymusiak, Cesarz i faraon. Stosunki Konstancjusza II ze św. Atanazym, „Vox Patrum” 6-7 (1984), s. 352-356;

Joseph Vogt, Upadek Rzymu, przełożył Adam Łukaszewicz, Warszawa 1993.

Redakcja: Michał Przeperski

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!