Kobiety średniowiecza (4): Melisanda z Jerozolimy
Melisanda z Jerozolimy – zobacz też: Bliski Wschód - miejsce starcia cywilizacji? [historia, artykuły, publicystyka]
Krzyżowcy, którzy zdecydowali się osiedlić na stałe w Ziemi Świętej, nieraz zawierali małżeństwa z miejscowymi kobietami. Przykład dał pierwszy król jerozolimski Baldwin I, który ożenił się z Ormianką. Podobnie jego kuzyn, Baldwin z Le Bourg, hrabia Edessy, który około 1101 roku pojął za żonę Morfię, córkę Gabriela, ormiańskiego władcy Meliteny. Z tego małżeństwa pochodziły cztery córki: Melisanda, Hodierna, Alicja i Jowita.
Królewna i jej wybranek
W 1118 roku po bezpotomnej śmiercia Baldwina I królem jerozolimskim został Baldwin z Le Bourg (jako Baldwin II). W ten sposób Melisanda stała się następczynią tronu najważniejszego łacińskiego państwa na Bliskim Wschodzie. I jak przystało na średniowieczną dziedziczkę, męża wyszukał jej ojciec. W 1128 roku Baldwin II wysłał poselstwo do Ludwika VI Grubego, króla Francji, by wskazał kandydata na męża Melisandy i przyszłego króla jerozolimskiego. Ludwik VI wskazał Fulka V, hrabiego Andegawenii, a wybór ten spotkał się z poparciem papieża Honoriusza II.
Ślub Melisandy, królewny jerozolimskiej, i Fulka, hrabiego Andegawenii. Fulko urodził się przypuszczalnie w 1090 roku, czyli był o około piętnaście lat starszy od Melisandy. Był synem Fulka IV Ponurego, hrabiego Andegawenii, i jego piątej żony Bertrady de Montfort, która porzuciła męża i związała się z królem Francji Filipem I. Poza tym życiorys Fulka V nie wyróżniał go niczym spośród innych francuskich feudałów. W 1109 roku po śmierci ojca odziedziczył Andegawenię, w następnym roku ożenił się z bogatą dziedziczką hrabstwa Maine. Brał udział w walkach między Henrykiem I, królem Anglii, a Ludwikiem VI Grubym, królem Francji, popierając raz jednego, a raz drugiego z rywali. W 1120 roku udał się z pielgrzymką do Ziemi Świętej i zapewne wtedy poznał nastoletnią królewnę z Jerozolimy. Po powrocie do Europy ponownie włączył się w rywalizację między władcami Anglii i Francji. Owdowiał w 1126 roku. Rok później otrzymał ofertę, o jakich opowiadają nieraz różnego rodzaju baśnie i podania: rękę pięknej księżniczki i królestwo za morzem. Fulko V przyjął ofertę. Andegawenię przekazał synowi z pierwszego małżeństwa, Gotfrydowi Pięknemu, a sam po raz drugi udał się do Ziemi Świętej, tym razem na zawsze. 2 lipca 1129 roku w Jerozolimie Fulko poślubił Melisandę. Małżeństwo to było typowym kontraktem politycznym. O ile jeszcze młoda żona o niewątpliwie egzotycznej urodzie podobała się Fulkowi, to niski, rudowołosy czterdziestolatek nie był szczytem marzeń jerozolimskiej królewny.
Rok po ślubie na świat przyszło pierwsze dziecko Melisandy i Fulka – syn Baldwin (późniejszy Baldwin III). 21 sierpnia 1131 roku zmarł Baldwin II. Zgodnie z wolą zmarłego Królestwem Jerozolimskim miał władać rząd składający się z jego córki, zięcia i wnuka. 14 września w Jerozolimie odbyła się koronacja małżonków.
Melisanda z Jerozolimy – niewierna królowa?
Jak wspomniano, Fulko nie był spełnieniem marzeń Melisandy. Królową podejrzewano o zbyt bliskie stosunki z Hugonem II z Le Puiset, hrabią Jafy, który był jej dalekim kuzynem. Około 1121 roku ożenił się on z bogatą wdową. Była ona zachwycona przystojnym mężem, czego nie można powiedzieć o pasierbach, niewiele młodszych od swojego ojczyma. Współcześni historycy nie są zgodni co do romansu Melisandy i Hugona. Część zgadza się w tej wersji ze źródłami średniowiecznymi, inni, jak Hans Eberhard Mayer, zaprzeczają, że takowy miał miejsce.
Faktem jest, że w 1132 roku Hugo z Le Puiset został oskarżony przez swojego pasierba Waltera Garniera o spisek na życie króla. Jednocześnie Garnier wyzwał ojczyma na pojedynek, który miał rozstrzygnąć o słuszności oskarżenia. Hugo nie stawił się w wyznaczonym terminie. „Być może królowa, przestraszona tak nieoczekiwanym obrotem sprawy, wybłagała u niego tę absencję, a może uczyniła to Emma, obawiając się śmierci albo swego męża, albo swego syna, niewykluczone również, że sam Hugon, mając nieczyste sumienie, przestraszył się pomsty Bożej” – przypuszczał wytrawny znawca tematu, Steven Runciman.
Hugo zbiegł do Askalonu, będącego w tym czasie we władaniu Egipcjan, i wspierany przez tych ostatnich omal nie doprowadził do wojny domowej w Królestwie Jerozolimskim. Ostatecznie ukorzył się przed królem i został skazany na trzy lata banicji. Miał się na nią udać wiosną. Zimę z 1132 na 1133 rok spędził w Jerozolimie, gdzie próbował go zamordować pewien rycerz z Bretanii – niedoszły zabójca chciał się w ten sposób przypodobać Fulkowi. Król nie docenił albo nie mógł tego docenić. Bretończyk został stracony w okrutny sposób – przez ćwiartowanie. Hugo z Le Puiset wyjechał na Sycylię, gdzie niedługo potem zmarł śmiercią naturalną.
W tym czasie głośno było o młodszej siostrze Melisandy, Alicji, która po śmierci swego męża, Boemunda II, samodzielnie rządziła księstwem Antiochii i nie za bardzo chciała oddać dziedzictwo własnej córce. Warto mieć to na uwadze, bo Melisanda w pewien sposób pójdzie w ślady młodszej siostry.
Jesienią 1143 roku król Fulko ze swoim dworem przebywał w Akce. 7 listopada na życzenie znudzonej królowej udali się na wycieczkę po okolicach miasta. W jej trakcie król zobaczył zająca i ruszył za nim w pościg. Spadł jednak z konia w tak nieszczęśliwy sposób, że zmarł trzy dni później.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:
Ambitna królowa-matka
W chwili śmierci Fulka jego starszy syn Baldwin III miał trzynaście lat, młodszy Amalryk siedem. Dla wszystkich było jasne, że w ciągu najbliższych kilku lat decydującą rolę w dziejach Królestwa Jerozolimskiego będzie odgrywała Melisanda. Świetnie ilustrowała to koronacja, która odbyła się 25 grudnia 1143 – koronowano wtedy i Baldwina III, i jego matkę.
Melisanda zaczęła budować wokół siebie silny obóz. Konetablem mianowała swojego ciotecznego brata Manassesa z Hierges, który po ślubie z Hewizą, bogatą wdową po Balianie Starym z Ibelinu, stał się najpotężniejszym baronem w Królestwie Jerozolimskim. Do innych ważnych stronników królowej zaliczali się: Filip z Nablusu, Elinard, książę Galilei, i Rohard Stary, wicehrabia Jerozolimy.
Początek samodzielnych rządów Melisandy upływał w cieniu upadku pierwszego państwa założonego przez krzyżowców – w 1144 roku muzułmanie zdobyli Edessę. Królowa wysłała wojsko na pomoc oblężonemu miastu, ale dotarło ono za późno. Trudno winić Melisandę za upadek Edessy. Naprawdę winny mógł się czuć Rajmund, książę Antiochii, który ze względów ambicjonalnych nie pomógł hrabiemu Edessy.
Po upadku miasta Melisanda wysłała do papieża Eugeniusza III poselstwo z prośbą o ogłoszenie nowej wyprawy krzyżowej. Na ekspedycję, znaną pod nazwą drugiej krucjaty, udali się między innymi królowie: francuski Ludwik VII i niemiecki Konrad III. Zakończyła się ona fiaskiem, bo krzyżowcy w 1147 roku zaatakowali Damaszek, którego władca był dotychczas przychylnie usposobiony wobec Franków. Atak się nie udał, a dwaj królowie wrócili niedługo potem do Europy.
Warto wspomnieć o fundacjach królowej Melisandy. Największą był zbudowany w 1143 roku klasztor pod wezwaniem świętego Łazarza w Betanii, gdzie niedługo potem ksienią została jej najmłodsza siostra Jowita. Klasztor stał się też właścicielem Jerycha. Królowa wspierała także kościoły jakobicki i ormiański oraz działała na rzecz ich zgodnej współegzystencji z kościołem łacińskim. W 1150 roku dokonała znacznych nadań nad rzecz zakonu szpitalników. Za opiekę nad pielgrzymami chwalił ją sam Bernard z Clairvaux. Wreszcie, to za panowania Melisandy ukończono budowę kościoła Grobu Świętego, poświęconego 15 lipca 1149 roku.
Z biegiem lat współrządy Baldwina III i Melisandy stawały się coraz bardziej uciążliwe. Każde z nich miało swoją administrację, a królowa sabotowała czasami działania syna. Kiedy ten chciał zorganizować wyprawę, która miała uwolnić z rąk muzułmanów hrabiego Edessy, królowa zabroniła swoim wasalom brać w niej udziału.
Koronacja Baldwina III, króla jerozolimskiego. W czasie zaplanowanej na Wielkanoc 1152 roku koronacji Baldwina III miała zostać koronowana także jego matka. Później koronację oficjalnie przesunięto. Oficjalnie, bo w Wielkanoc w katedrze Grobu Świętego zjawił się Baldwin III, który kazał się koronować zaskoczonemu patriarsze jerozolimskiemu. Młody król nie dysponował jednak odpowiednimi siłami, by wygrać wojnę domową z matką. Zdecydowano się na podział Królestwa Jerozolimskiego: Melisanda dostała Judeę i Samarię z Jerozolimą i Nablusem, z kolei jej syn otrzymał Galileę oraz Akkę i Tyr. Podział okazał się nietrwały. Baldwin dość szybko zajął większość posiadłości matki, a pozbawiona poparcia poddanych królowa musiała oddać Jerozolimę. Ostatecznie osiadła w Nablusie, gdzie spędziła ostatnich dziewięć lat swojego życia. Zmarła 11 września 1161 roku.
Współcześni badacze są pełni uznania dla Melisandy, kobiety ambitnej, która z powodzeniem rządziła lub współrządziła Królestwem Jerozolimskim przez ponad dwadzieścia lat. „Melisanda była kobietą rozumną, która w czasach spokojniejszych okazałaby się zapewne znakomitą władczynią” – pisał Steven Runciman. W tym samym duchu wypowiadał się Michel Ballard, stwierdzając, że „była bez wątpienia jedną z najbardziej fascynujących królowych w średniowieczu”.
Bibliografia
- A History of the Crusades, t. 1, red. Kenneth M. Setton, wyd. 2, Madison, Wisc. 1969.
- Balard Michel, Łaciński Wschód. XI–XV wiek, tłum. Waldemar Ceran, Kraków 2010.
- Pernoud Régine, Kobieta w czasach wypraw krzyżowych, tłum. I. Badowska, Gdańsk 1996.
- Runciman Steven, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 2, Warszawa 1998.
- Sommerfeldt John R., Bernard of Clairvaux. On the Spirituality of Relationship, New York 2004.
Artykuły z cyklu Kobiety średniowiecza publikujemy w każdy trzeci wtorek miesiąca.
Redakcja: Roman Sidorski
