Kobiety średniowiecza (1): Bertrada de Montfort – królowa-skandalistka

Jej losy były niezwykłe, ale nie zaskakują tak bardzo, gdy spojrzy się na otoczenie, w jakim wyrastała. Jej ojciec, Szymon I, pochodził z hrabiowskiego rodu władającego zamkiem w Montfort-l’Amaur, zaś matka, Agnieszka, wywodziła się z dynastii książąt normandzkich i była kuzynką samego Wilhelma Zdobywcy. Kiedy zachodziła taka potrzeba, przyrodnia siostra Bertrady, Izabela, zakładała kolczugę i walczyła konno.

Piąta żona ponurego hrabiego

W 1089 roku Bertrada została wydana za Fulka IV Ponurego, hrabiego Andegawenii. Jej mąż miał 46 lat, nieciekawą reputację i trzy porzucone żony na koncie (Bertrada była jego piątą małżonką). Dość powiedzieć, w jakich okolicznościach został hrabią Andegawenii. W 1068 roku obalił i uwięził swojego brata, Gotfryda III Brodatego. Biedny Gotfryd był przetrzymywany w takich warunkach, że dostał obłędu. Fulko zwolnił go dopiero po 28 latach.

Moneta wybita przez Fulka IV

Jakim cudem Bertrada wyszła za takiego mężczyznę? W 1089 roku Robert Krótkonogi, książę Normandii, zawarł pokój z hrabią Andegawenii. Ten zażyczył sobie ręki pięknej Bertrady, która po śmierci ojca (Szymon de Montfort zmarł w 1087 roku) znajdowała się pod opieką wuja, hrabiego Wilhelma d’Evreux, będącego wasalem księcia Normandii. Kiedy nadeszła matrymonialna propozycja, wuj początkowo nie zgadzał się na zamążpójście wychowanicy. Nie było to „nie” kategoryczne – w zamian domagał się od Roberta Krótkonogiego kilku posiadłości. Kiedy je otrzymał, zgodził się na ślub siostrzenicy.

O życiu Bertrady, jako hrabiny Andegawenii, wiadomo niewiele. Przypuszczalnie w 1090 roku urodziła syna Fulka, późniejszego króla Jerozolimy. Kronikarz Guibert z Nogent twierdził, że Fulko IV planował swoją piątą żonę „odesłać jak nierządnicę”. Jeżeli nawet tak było, Bertrada uprzedziła ruch męża.

Bigamia do kwadratu

Urban II ekskomunikuje Filipa I i Bertradę de Montfort

W 1092 roku do Tours, w odwiedziny do hrabiego Andegawenii, przybył 32-letni Filip I, władca Francji. Był on ciekawą postacią. Miał 7 lat, gdy po śmierci ojca został królem. W wieku 12 lat został ożeniony z Bertą, pasierbicą hrabiego Flandrii. Po dziewięciu latach małżeństwa doczekał się wreszcie syna Ludwika, urodzonego za wstawiennictwem świętego Arnoulda. W 1092 roku Filip uznał, że Berta jest „zbyt gruba” i zamknął żonę na zamku Montreuil-sur-Mer. Ironią losu jest to, że sam w ostatnich latach życia (zmarł w wieku 48 lat) ze względu na swą tuszę nie był w stanie dosiąść konia.

Kiedy odwiedzał Tours, prezentował się jeszcze nie najgorzej. Nie wiadomo, kto kogo uwiódł – król hrabinę czy hrabina króla. Faktem jest, że Filip I opuścił siedzibę wasala, zabierając jego żonę. Zakochani skierowali się do Orleanu, gdzie 25 maja 1092 roku wzięli ślub. Związek pobłogosławił Ursinus, biskup Sens i kanclerz Francji, a w uroczystości brali udział arcybiskup Rouen oraz biskupi Bayeux, Troyes i Meaux. Była to bigamia do kwadratu, która stała się sensacją co najmniej dziesięciolecia. Zachował się nawet dokument wystawiony „Roku, kiedy Filip wziął za żonę Bertradę, żonę Fulka, hrabiego Andegawenii”.

Wprawdzie kościelni dostojnicy brali udział w ceremonii ślubu, jednak nie wszyscy go aprobowali. Najbardziej aktywnym przeciwnikiem królewskiego małżeństwa był Iwo, biskup Chartres. Przestał też wypełniać obowiązki wasala wobec króla, co skończyło się oskarżeniem o zdradę i ucieczką prałata z kraju. 15 października 1094 roku biskupi zebrani na synodzie w Autun rzucili na króla ekskomunikę. Rok później, na synodzie w Clermont, klątwę rzucił sam papież Urban II. W 1096 roku synod w Torus ponowił klątwę, w 1097 roku Francja została obłożona interdyktem, a synod w Poitiers w 1099 roku rzucił jeszcze jedną klątwę na monarchę. W tym ostatnim wypadku biskupi ledwo zdążyli, bo Wilhelm, książę Akwitanii, rozpędził synod, oburzony, że narusza się cześć jego seniora, króla Francji. Wilhelm chyba rozumiał króla. Kilkanaście lat później związał się z żoną wasala, a ekskomunikującym biskupom groził śmiercią, okaleczeniem lub wygnaniem.

Filip I i jego żony: Berta (osadzona na zamku) i Bertrada de Montfort (miniatura z lat 1332–1350)

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Mimo tych przeciwności, Bertrada i Filip pozostali razem. Doczekali się co najmniej trojga dzieci: synów Filipa i Florusa oraz córki Cecylii. Być może mieli jeszcze syna Odona, zmarłego w dzieciństwie w 1096 roku. Królowa była energiczną osobą. Kiedy zamknięto jej drzwi kościoła, kazała je wyważyć, a księdza zmusiła do odprawienia mszy. Ciekawe są reakcje porzuconych małżonków. Królowa Berta taktownie zmarła w 1094 roku. Fulko początkowo nie protestował, a podobno nawet rozglądał się za kandydatką na szóstą hrabinę Andegawenii. Warto zaznaczyć, że w oczach kościelnych dostojników drugie małżeństwo francuskiego króla zasługiwało na potępienie nie jako bigamia, ale jako… kazirodztwo. Polegało ono na tym, że Filip i Fulko IV, pierwszy mąż Bertrady, mieli wspólnego prapradziadka (był nim zmarły około 959 roku hrabia Andegawenii, Fulko II).

Filip I i Paschalis II (miniatura z XIV wieku)

Po kilkunastu latach król Francji pojednał się z Kościołem. W 1105 roku w Paryżu obiecał: „Nie będę już z tą kobietą miał żadnych stosunków ani spotkań, chyba że w obecności osób zacnych”. Podobne przyrzeczenie musiała złożyć Bertrada. W rzeczywistości małżonkowie wcale się nie rozstali, ale dostojnicy kościelni na czele z papieżem Paschalisem II postanowili przymknąć na to oczy.

W następnym roku małżonkowie udali się do Angers w odwiedziny do Fulka Ponurego. Bertrada, według relacji Sugera, „udobruchała go tak dalece, że nie przestawał wielbić jej jako swej pani, przychodził do niej często i siadywał u jej stóp na podnóżku, posłuszny we wszystkim jej woli”.

W miarę jak mijały lata, Bertrada starała się zadbać o los swoich dzieci. Fulka, pochodzącego z pierwszego małżeństwa, ożeniła z bogatą dziedziczką hrabstwa Maine. W 1106 roku, po śmierci swojego starszego przyrodniego brata, został on jedynym następcą ojca. Jeśli chodzi o dzieci ze związku z Filipem I, to córka Cecylia już w 1106 roku została wydana za mąż za Tankreda, księcia Antiochii. Starszy z synów, Filip, poślubił dziedziczkę senioratu Montlhéry. Po latach dobra te skonfiskowano mu za udział w buncie przeciwko królowi Ludwikowi VI. Młodszemu, Florusowi, żona wniosła w posagu seniorat Nangis.

Królowa-zakonnica

Filip I zmarł w 1108 roku, a tron odziedziczył po nim syn z pierwszego małżeństwa, Ludwik VI Gruby (widać skłonność do otyłości była dziedziczna). Po jego koronacji Bertrada wróciła z synami do Andegawenii. Stary Fulko Ponury przeżył konkurenta o rok.

W 1114 roku imię Bertrady znowu było na ustach wszystkich: postanowiła zostać zakonnicą w Fontevrault. W 1115 roku przeniosła się do nowo założonej filii klasztoru w Haute-Bruyère, gdzie została przeoryszą. Nadal tytułowa się „królową Francji”. Zachowała się jej pieczęć z tego roku (jest to najstarsza znana francuska pieczęć należąca do kobiety). Zmarła prawdopodobnie niedługo potem. Jak pisze kronikarz William z Malmesbury, „niebawem też za sprawą Boskiej Opatrzności porzuciła życie doczesne, bowiem ciało tej delikatnej niewiasty nie wytrzymało rygorów zakonnego życia”.

Siła miłości?

Urban II zwraca się do młodych kobiet, w tym Bertrady de Montfort (w zielonej sukience)

Dla części kronikarzy małżeństwo Bertrady i Filipa było związkiem lubieżnej kobiety i rozpustnego króla. Wybitny francuski mediewista Georges Duby wskazywał, że drugie małżeństwo Filipa I przyniosło mu szereg korzyści politycznych. Bertrada po kądzieli wywodziła się z dynastii normandzkiej. Bracia andegaweńskiej hrabiny władali ważną twierdzą Montfort, z kolei sama wybranka dawała nadzieję na przedłużenie dynastii Kapetyngów. W 1092 roku król Francji miał tylko jednego syna, jedenastoletniego Ludwika, i wcale nie było pewne, czy przeżyje on ojca. Można jednak zdecydować się na prostszą interpretację – że była to największa love story przełomu XI i XII wieku.

Kolejną tak głośną francuską królową miała stać się Eleonora Akwitańska (1122–1204). Jej pierwszym mężem był Ludwik VII, wnuk Filipa I; drugim Henryk II Plantagenet, prawnuk Bertrady de Montfort. Tak to splotły się i jeszcze nieraz miały się splatać losy potomków tej niezwykłej pary.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

• Aird William M., Robert Curthose, Duke of Normandy, Woodbridge–Rochester 2008.
• Bisson Thomas N., Cultures of power: lordship, status, and process in twelfth-century Europe, Philadelphia 1995.
• Bisson Thomas N., The crisis of the twelfth century: power, lordship, and the origins of European government, Princeton, New Jersey 2009.
• Bouchard Constance Brittain, The Kingdom of the Franks to 1108, [w:] The New Cambridge Medieval History, t. 4, cz. 2, red. David Luscombe, Jonathan Riley-Smith, Cambridge–New York 2004.
• Bradbury Jim, The Capetians: kings of France, 987–1328, London–New York 2007.
• Duby Georges, Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, tłum. Hanna Geremek, Warszawa 1986.
• Green Judith A., Robert Curthose reassessed, „Anglo-Norman Studies”, t. 22 (1999).
• Hallam Elizabeth M., Everard Judith, Capetian France 987–1328, wyd. 2, Harlow 2001.
• McDonald R. Thomas, Bertrade de Montfort, [w:] Medieval France: An Encyclopedia, red. William W. Kibler, Grover A. Zinn, John Jr. Bell Henneman, Lawrence Earp, New York 1995, s. 117.
• Nirenberg David, Communities of violence: persecution of minorities in the Middle Ages, Princeton, New Jersey 1996.
• Palgrave Francis, The history of Normandy and England, London 1864.
• Pernoud Régine, Kobieta w czasach katedr, tłum. Iwona Badowska, Katowice 2009.
• Rolker Christof, Canon law and the letters of Ivo of Chartres, Cambridge–New York 2010.

Artykuły z cyklu Kobiety średniowiecza publikujemy w każdy trzeci wtorek miesiąca.

Redakcja: Roman Sidorski

Korekta: Mateusz Witkowski