Kim byli królowie Egiptu i jakie były początki ich władzy?

Jak zamierzasz dostać się do krańców nieba? Choć przyobleczony jesteś w postać Horusa, nie masz przecież królewskiej chusty (na głowie)! Czy będziesz więc mówić do krańców nieba: „Jam jest ten, który przynosi Ozyrysowi w zaświatach wiadomości od Horusa?” Pokaż mi nemes, a będziesz mógł wyruszyć i kroczyć po drodze nieba. – z Księgi Umarłych

Faraonów określa się czasem bardziej uniwersalnym pojęciem – król. Nieco rzadziej w odniesieniu do władcy Nilu mówi się także o monarchii egipskiej. Mimo że nie są to bynajmniej błędne zastosowania terminów, to jednak nie wyrażają one cech szczególnych, które charakteryzują osobliwy świat starożytnych Egipcjan.

Stróż harmonii, obrońca porządku

Niekiedy przyjmuje się, że faraon był królem-bogiem. Taki sposób widzenia egipskiego monarchy jest pewnym uproszczeniem, choć niezbyt dalekim od stanu naszej wiedzy. Faraonowie pośredniczyli między ludźmi a bogami, chociaż sami byli śmiertelni. Rzeczywiście król był żywym wcieleniem Horusa ‒ boga nieba, który miał sprawować rządy w następstwie po swoim ojcu – Ozyrysie.

Królowie pełnili szereg funkcji, m.in. walczyli z wrogami zewnętrznymi, dokonywali podbojów, zarządzali zasobami kraju czy inicjowali projekty monumentalnych budowli. Wszystko to realizowali w ramach jednego, zasadniczego powołania jakim było podtrzymywanie harmonii – Maat – rozumianej jako porządek wszechświata, stworzony przez boga-stwórcę, Ra. Królowie Egiptu posiadali niepodważalny status społeczny, a poddani bali się dotknąć faraona, co wskazuje na pewną hierarchię boskości.

Wymowny jest przykład faraona Amenchotepa IV, który ogłosił się wcieleniem jedynego boga Atona (uosobienie dysku słonecznego, niekiedy przyrównywany do Ra). Przyjął na jego cześć nowe imię – Echnaton. Co więcej rozpoczął kampanię przeciwko starym bogom, zwłaszcza Amonowi, nakazując niszczenie ich wizerunków. Ówczesne załamanie się pewnej idei porządku wstrząsnęło całym krajem i nie zostało zaaprobowane przez społeczeństwo. Niemal natychmiast po śmierci króla-rewolucjonisty jego następcy (w tym syn Tutanchamon) przywracali dawne zwyczaje. Część badaczy jest zdania, że Echnaton kontynuował politykę religijną swojego ojca, Amenchotepa III, którego mógł nawet uważać za samego Atona.

Specyficznym przykładem króla był Ramzes II. Ten monarcha zasłynął bardzo długim panowaniem i wyjątkową dbałością o swój wizerunek, co przejawiało się m.in. zatajeniem prawdziwego obrazu bitwy pod Kadesz. Pewną ciekawostką z życia Ramzesa II jest to, że był królem, który składał ofiary przed własnym posągiem, postawionym między dwoma innymi bogami. Takie praktyki nie występowały powszechnie – zwykle ten rodzaj obrzędów sprawowano pośmiertnie w grobowcach, do których dostęp mieli wyłącznie kapłani.

Ideowe podstawy

Mimo że boskość faraonów miała dość „elastyczny” charakter, to jednak właśnie ta cecha była bardzo ważnym atrybutem królewskości. Nasuwać mogą się pewne skojarzenia ze średniowieczną pozycją króla w Europie, który panował z namaszczenia boskiego. Ten rodzaj rozumowania sprawdza się, ale tylko do pewnego stopnia. W omawianym zagadnieniu widać znamiona teocentryzmu, rozumienia świata z punktu widzenia boskiego porządku, lecz tak naprawdę trudno określić, na ile boskość faraona była programem ideowym.

Jednym z istotnych elementów związanych ze sprawowaniem władzy było pismo. Święte znaki ‒ hieroglify – zapisywano przede wszystkim na monumentach sakralnych, większość z tych budowli była niedostępna dla poddanych króla, którzy i tak nie potrafili czytać. Często zapiski wiązały się z życiem pośmiertnym, jak w przypadku bogato zdobionego grobowca (w Abu Simbel) Nefertari ‒ żony wspomnianego Ramzesa Wielkiego. Zatem główne narzędzie propagandy (pismo) nie służyło nominalnie do prowadzenia programu ideowego. Oczywiście nie oznacza to, że nie istniały podania przekazywane poprzez wygłaszane mowy, a jako że wykształconymi obywatelami byli urzędnicy oraz artyści zatrudnieni z ramienia króla, to niemal całość przekazu krążącego w obiegu społecznym była wykładnią urzędniczą, służącą monarchii. Jednakże przesłanki związane z kultem, pozwalają wysnuć wniosek, że starożytni Egipcjanie przyjmowali w dużym stopniu swoisty porządek wszechrzeczy (Maat) dany od Ra, żyjąc w duchu niepowtarzalnej filozofii.

Dynastia Zero

A jak to królowanie się zaczęło? Znamiennym jest to, że opowiadając o starożytnym Egipcie, często przywołuje się okres rządów którejś z dynastii. Taka periodyzacja przypomina trochę rachubę czasu, którą posługiwali się Egipcjanie. Za punkty odniesienia przyjmowali oni przecież spisy bydła lub właśnie panowanie władców, z tą uwagą, że nie stosowali numeracji dla królów tego samego imienia. Patrząc na przekrój dynastyczny starożytnego Egiptu, obserwuje się zasadniczy podział na 30 rodów panujących oraz trzy okresy rządów: perskich, macedońskich i ptolemejskich. Można spotkać się z poglądem, że to pierwsze panowanie (perskie) jest zaliczane jako 31. dynastia.

Czas rozpatruje się najczęściej jako odcinek, mający początek i koniec. Te dwa skrajne punkty odcinka prowokują pytania o to co było przedtem i co będzie potem. W przypadku chronologii starożytnego Egiptu mowa o odcinku, który ma około trzydziestu punktów. Po tajemniczej śmierci Kleopatry nastał w Egipcie okres rzymskiego panowania. Był to czas bezkrólewia, Rzymianie potraktowali państwo faraonów jak prowincję niezasługującą na króla. Władzę sprawował prefekt, praefectus Aegypti. A jak było po drugiej stronie odcinka? Co było przed pierwszą dynastią?

Badacze wskazują dynastię zero. W świetle egipskich wierzeń istniało przekonanie o tym, że w zamierzchłych czasach, jeszcze przed dynastiami, nawet tą zerową, to bogowie władali Doliną Nilu, następnie władzę sprawowali półbogowie, a w dalszej kolejności nastały rządy ludzi. Tak najdawniejsze dzieje Egiptu tłumaczy tradycja religijna. Tymczasem w naukowym rozumieniu powszechnie przyjmuje się, że legendarny Menes (imię za tradycją grecką, inna forma imienia to Meni) dokonał zjednoczenia państwa poprzez kampanię wojenną. Miało to mieć miejsce około 3000 lat p.n.e. W ten sposób zawiązała się pierwsza dynastia starożytnego Egiptu. Zasadniczo trudno rozstrzygnąć, czy ta teoria przedstawia dokładny obraz dziejów. Niemniej to właśnie ta historia mogła zostać zapisana na słynnej Palecie Narmera, kamiennej płycie datowanej na przełom IV i III tysiąclecia.

Tłumacząc w skrócie, widać na niej postać w koronie Górnego Egiptu, która zadaje cios swemu wrogowi. Na drugiej stronie Palety jest przedstawienie ukazujące tą samą postać, tym razem w koronie Dolnego Egiptu, oglądającą przemarsz wojsk, co interpretowane jest jako uczestnictwo w paradzie wojskowej. Badacze przyjmują więc, że w końcowym okresie państwowotwórczym doszło do zaciętych walk. Niekiedy można spotkać się z takim odczytaniem, w świetle którego Narmer jest utożsamiany z postacią legendarnego Menesa.

Nierozstrzygnięte pytania i przed-dynastyczne dziedzictwo

Problematyczność wskazania przed-dynastycznego dziedzictwa wiąże się z szerszym procesem, który określamy mianem zjednoczenia Egiptu. Otóż same początki cywilizacji sięgają VI tysiąclecia p.n.e. (dla Dolnego Egiptu, Górny i Dolny to V i IV tysiąclecie p.n.e.). Dla tych czasów wyróżnia się kulturę Nagada i to we władcach identyfikowanych z tą jednostką kulturową badacze doszukują się dynastii „zero”. Sami władcy nagadyjscy rządzili przede wszystkim w Górnym Egipcie, aczkolwiek zasięg kontrolowanego terytorium rozciągał się po tereny Delty. Wspomniane rządy trwały do czasów przed uformowaniem się pierwszej dynastii na przełomie IV i III tysiąclecia.

Na ten czas przypadają ciekawe odkrycia w Abydos, gdzie w grobowcu Skorpiona I odnaleziono m.in. naczynia do przechowywania wina. Badacze uważają, że znaleziska zostały wykonane na terenie Palestyny, co może wskazywać na funkcjonowanie wówczas kontaktów handlowych z tym rejonem. Warto podkreślić znaczenie tego odkrycia, gdyż uwidacznia ono stopień zaawansowania cywilizacyjnego. Co ciekawe na wspomnianym stanowisku archeologicznym w Abydos odnaleziono najstarsze (znane) hieroglify! Opanowanie pisma stanowi kolejny element mozaiki kulturowej, która obrazuje dzieje najdawniejszych egipskich elit. Obecnie jest przedmiotem dyskusji wśród badaczy, jak doszło do zjednoczenia i utworzenia państwa. Najczęściej przyjmuje się teorię, która zakłada długotrwały proces o charakterze rozprzestrzeniania się kultury i przemieszania ludności między kręgami Górnego a Dolnego Egiptu. Bardzo prawdopodobne, że końcowy etap jednoczenia został przyspieszony przez podbój ambitnego wodza, Narmera lub Meniego – być może była to ta sama osoba?

Bibliografia:

• Ancient Egypt, pod red. Johna R. Bainesa, Britannica.com [dostęp: 30 lipca 2021].
• Mirosław Barwik, Księga wychodzenia za dnia. Tajemnice egipskiej Księgi umarłych, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 87, Wydanie 2. rozszerzone 2020 r.
• Kamil Kuraszkiewicz, Trwała jest władza królewska jak Ra na niebie. Religia Egipcjan, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 42–47.
• Filip Taterka, Olśniewający dysk słoneczny. Rewolucja religijna, która wstrząsnęła państwem, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy” nr 3 2018, s. 93–99.
• Filip Taterka, Każdy król Górnego i Dolnego Egiptu jest ojcem i matką wszystkich ludzi. Długowieczna władza faraona, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 18–27.
• Bartosz Nowacki, Kalendarium, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 8–9.
• Pięć imion króla, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 21.
• Historia w postaciach zapisana, odcinek 37: Egipt Tutanchamona i Ramzesa II (czas trwania 107 minut). [Tytuł oryginalny programu: Secrets d'histoire, Tytuł oryginalny odcinka: Toutânkhamon: un trésor de pharaon] (premiera: 12 lipca 2011).

redakcja: Jakub Jagodziński

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/