Katarzyna II Wielka – oświecona reformatorka czy despotka?
Katarzyna w czasie spisywania „Nakazu” (domena publiczna). By usprawnić zarządzanie państwem, caryca zabrała się za reformę przestarzałego, bo wprowadzonego jeszcze w 1649 roku, kodeksu praw. Zmianami w przesiąkniętym korupcją systemie prawnym zajęła się powołana w 1766 roku komisja, w skład której wchodziło 565 członków: delegaci najwyższych instytucji państwowych i wybrani przedstawiciele szlachty, miast, chłopów państwowych i innych grup ludności, z wyjątkiem chłopów poddanych. Uroczyste otwarcie pierwszego posiedzenia komisji miało miejsce w połowie 1767 roku na Kremlu w Moskwie. Rozpoczęło się ono od wysłuchania owocu dwuletniej pracy samej carycy – instrukcji generalnej, zwanej „Nakazem” lub „Wielkim Nakazem”.
„Nakaz” stanowił swego rodzaju mieszankę rzeczywistych potrzeb kraju z filozoficznymi zapędami Katarzyny. Przy jego tworzeniu caryca czerpała inspirację z takich dzieł, jak „O duchu praw Monteskiusza” i „O przestępstwach i karach” Cezarego Beccarii. Na stronicach 655 artykułów instrukcji kryły się poglądy władczyni pozornie oświeconej i pragnącej szczęścia swoich poddanych. Katarzyna wypełniła „Nakaz” pustymi frazesami o wolności, równości, tolerancji religijnej, zakazie stosowania tortur i ograniczaniu wyroków śmierci, jednocześnie kurczowo trzymając się podziału na trzy klasy (chłopstwo, mieszczan oraz szlachtę) i poświęcając szczątkową uwagę chłopom, których w instrukcji nazwała niewolnikami.
W „Nakazie” zostały uporządkowane rodzaje przestępstw i kary za nie. Katarzyna wyróżniła przewinienia przeciw religii (karane czasowym lub dożywotnim wykluczeniem z kościoła), przeciw obyczajom i przeciw pokojowi (za które groziło wygnanie i zniesławienie), a także przeciw bezpieczeństwu obywateli (za które przewidziane była śmierć, konfiskata majątku, więzienie lub chłosta). Obmyślając karę za każde z nich caryca stanowczo unikała tych, które skutkowały fizycznym oszpeceniem człowieka.
Kolejnym punktem instrukcji było sądownictwo, które według carycy powinno być ujednolicone. Katarzyna II Wielka domagała się też konieczności dwóch świadków dla udowodnienia winy i optowała za zniesieniem tortur, które w jej mniemaniu nie były skutecznym środkiem uzyskiwania zgodnych z prawdą zeznań. Wprowadziła też rozróżnienie na aresztowanie i więzienie, przy czym to pierwsze można było stosować jedynie w przypadku udowodnionej winy.
Jeśli chodzi o poruszoną w „Nakazie” kwestię społeczną, Katarzyna opowiadała się po stronie maksymalnego zbliżenia człowieka z przyrodą. W związku z tym zalecała jak najmniejszą mechanizację pracy na roli, by przemysł nie dominował nad rolnictwem. W kwestii miejskiej przewidziała nadanie specjalnych dodatkowych przywilejów każdemu z miast w zależności od jego charakteru.
Katarzyna jako prawodawczyni (domena publiczna). Katarzyna często podkreślała wyjątkowość panującego jako władcy absolutnego – to car jest stworzony dla narodu, nie naród dla cara. Szczególne miejsce w „Nakazie” zajmował temat obrazy majestatu, za którą caryca nie omieszkała wydawać wyroku śmierci, przeciwko któremu tak protestowała.
Przekonana przez dwór do zmniejszenia objętości tekstu władczyni wygłosiła go na posiedzeniu komisji w skróconej wersji. Zadbała również o przekład instrukcji na języki obce, by zaznajomić z jej treścią także Zachód. Podstawowy tekst „Nakazu” został opublikowany 30 lipca 1767 roku w Petersburgu. Nie był on jednak dostępny dla wszystkich, a tylko dla senatorów, delegatów i wyższych urzędników instytucji państwowych. Niedługo później ukazały się do niego dwa „Dodatki”, w których poruszono kwestia policji (której kompetencje zostały ograniczone do niezbędnego minimum), a także budżetu państwa.
Komisja pochyliła się również nad instrukcjami terenowymi. Szlachta żądała podziału swojego stanu na szlachtę dziedziczną i nową, jednocześnie domagając się pozbawienia tej drugiej prawa do władania duszami, które to chcieli przejąć Kozacy. Prawa do dusz pragnęli także kupcy, którzy oprócz tego chcieli jeszcze monopolu na zajmowanie się przemysłem i handlem. Swoje roszczenia sygnalizowali również chłopi, skarżący się na ucisk, niesprawiedliwość w sądach i odbieranie im ziem.
Z uwagi na zaostrzanie się sporów komisja została przeniesiona do Petersburga, przy czym zrezygnowano ze zwoływania zebrań plenarnych. Obrady, już tylko w podkomisjach, trwały jeszcze przez cały 1768 rok. Po wybuchu wojny z Turcją prace większości podkomisji zostały zawieszone na czas nieokreślony.
Katarzyna II Wielka i chłopi
Teorie Katarzyny o równości i zrozumieniu dla najuboższych nie znalazły zastosowania w praktyce. Stworzony przez carycę system całkowicie uzależnił chłopów od ich właścicieli. W 1765 roku władczyni wydała polecenie przyjmowania ich do ciężkich robót, a w 1767 roku wydała dekret pozbawiający ich niemal wszystkich praw i przewidujący surowe kary za nieposłuszeństwo, co jak najbardziej odpowiadało przedstawicielom wyższych warstw społecznych. Ponadto szlachta opowiedziała się za stosowaniem tortur i kary śmierci dla namawiających chłopów do ucieczki za granicę. Dla osób podpowiadających uciekać do innego majątku szlachta przewidziała publiczną chłostę i piętnowanie, a jeśli ktoś odważyłby się powtórzyć to przewinienie – chłostę i obcięcie nosa.
Stracenie Pugaczowa (domena publiczna). Nie trudno się domyślić, że poczynania Katarzyny względem najniższej klasy społecznej doprowadziły do krwawego buntu. Powstanie Pugaczowa zakończyło się klęską i straceniem jego dowódcy poprzez ćwiartowanie – Katarzyna była tak łaskawa w swym wyroku, że pozwoliła na rozpoczęcie rozczłonkowywania ciała od głowy. Śmierć buntownika znacznie oziębiła wizerunek carycy w oczach ludu. Innym skutkiem insurekcji była likwidacja Siczy zaporoskiej w 1775 roku, by nie zachowywać w kraju żadnej wolnej organizacji.
Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”
Katarzyna II Wielka: gubernie
Katarzyna II przedstawiona jako Minerwa (fot. Antonleto, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Nadszarpnięta przez powstanie Pugaczowa pewność siebie carycy kazała jej kontynuować próby usprawnienia systemu zarządzania krajem. W 1775 roku wydano ustawę, zgodnie z którą podzielono Rosję na 50 guberni, do 400 tys. mieszkańców każda, a gubernie dzielono na powiaty z liczbą mieszkańców do 30 tys. Organami wykonawczymi w tych jednostkach administracyjnych były zarządy gubernialne, a w powiatach – niższe sądy ziemskie (będące sądami tylko z nazwy, chodziło raczej o kompetencje policyjne i porządkowe). Niższe sądy ziemskie były w całości podporządkowane zarządom gubernialnym.
Ustawa o guberniach była po części także reformą sądownictwa, gdyż wprowadzała sądy powiatowe dla szlachty oraz miejskie i niższe instancje sądowe dla chłopów państwowych. Zmiany dotknęły także kapitału, gdyż odtąd finanse miały się koncentrować w gubernialnych izbach skarbowych i w powiatowych kasach skarbowych.
Ospa i dom dziecka
W chwili gdy kraj był pochłonięty przygotowaniami do wojny z Turcją, Katarzyna postanowiła poddać się dość niebezpiecznemu w jej czasach zabiegowi – szczepieniu przeciwko ospie. Czyn ten motywowała koniecznością rozpropagowania tego rodzaju profilaktyki pośród swojego ludu, któż bowiem miałby dać lepszy przykład, niż władca? 12 października 1768 roku wkłucie wykonał specjalnie przybyły z Anglii lekarz. Wraz z Katarzyną zabiegowi poddali się jej dworzanie, a po tygodniu zaszczepił się nawet wielki książę Paweł. Z końcem listopada Senat wydał dekret, w którym zarządzało się coroczne uroczyste świętowanie dnia szczepienia carycy.
Prócz ustanowienia propagującego szczepienia święta Katarzyna założyła przytułek dla porzuconych dzieci, w którym największy nacisk nakładano na przyuczanie do zawodów. Uczęszczających do tej instytucji sierot szlachcic nie mógł sobie podporządkować aż do skończenia nauki, a przywilej ten przechodził na następne pokolenie.
Projekt siedziby domu dziecka, założonego przez Katarzynę jako instytucja zgodna z ideami oświeceniowymi i kształtująca „nowego człowieka” (domena publiczna). Przywileje
Choć ustawa o guberniach umacniała pozycję szlachty, Katarzyna postanowiła w 1785 roku nadać jej, niezależnie od narodowości, tzw. „przywilej zasadniczy”. Dekret ten – prócz dotychczasowych benefitów, takich jak władanie majątkami ziemskimi i ludnością chłopską, a także przekazywanie ich dzieciom – gwarantował wyższej warstwie społecznej możliwość utraty szlachectwa, majątku czy skazania na śmierć tylko na skutek popełnienia poważnych przestępstw, brak kary chłostą, a także prawa do samorządu terytorialnego.
Z definicją przywileju mniej miał wspólnego wydany jednocześnie przywilej dla miast, odnoszący się dla całej bez wyjątku różnorodnej ludności miejskiej. Dokument ten dzielił mieszkańców miast na następujące kategorie: posiadaczy budynków i ziemi na terenie miast, reprezentujących kapitał do 50 tys. rubli, rzemieślników zapisanych do cechów, osoby z innych miast i kupców cudzoziemskich, „znakomitych” (artystów, uczonych, wyższych urzędników miejskich posiadających majątek powyżej 50 tys. rubli, bankierów z majątkiem ponad 100 tys. rubli, kupców hurtowych bez sklepów, właścicieli statków) oraz „ludność posadzką” (dawnych mieszkańców nie zaliczonych do żadnej z powyższych kategorii). Mieszkańcy miast wybierali co trzy lata głowę miasta i radnych Ogólnej Dumy Miejskiej.
Zwolenniczka oświeconych idei wprowadziła zmiany w niemal wszystkich sferach życia państwa carów. Działanie to, w połączeniu z żądzą władzy temperamentnej Katarzyny czynią z niej niezwykłą postać, wyróżniającą się na tle swojej epoki.
Bibliografia:
- Bazylow Ludwik, Wieczorkiewicz Paweł Piotr, Historia Rosji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.
- Serczyk Władysław, Katarzyna II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.
- Troyat Henri, Katarzyna Wielka. Nienasycona żądza życia i władzy, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2006.
