Kalendarz muzułmański rocznica początku Hidżry
Kalendarz muzułmański – zobacz też: Arabowie przed islamem
Mahomet modlący się przed Kaabą - świętym kamieniem Islamu Hidżra oznacza po arabsku wędrowanie. W roku 622 nastąpiła ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (Jatrib), będąca ostatecznym zerwaniem przez niego więzi z własnym rodem Haszymitów. W 638 roku kalif Umar (634-644) podkreślając znaczenie hidżry jako wydarzenia inicjującego powstanie autonomicznej religijno-politycznej społeczności islamu z Mahometem jako prorokiem uznał pierwszy dzień roku księżycowego za początek ery muzułmańskiej i kalendarza arabskiego. Nową erę muzułmańską wprowadzono w świecie muzułmańskim w siedemnastym roku hidżry (638). Za jej inicjatorów uchodzą doradcy kalifa którzy zaproponowali jej wprowadzenie, gdy doszło do sporów na temat ustalania okresów za które trzeba było płacić podatki.
Już od epoki przedmuzułmańskiej czas był obliczany na podstawie faz księżyca, toteż i kalendarz muzułmański jest kalendarzem księżycowym. Pojawienie się sierpa księżyca na niebie wyznacza początek roku i początek każdego z dwunastu miesięcy.
Podstawą podziału czasu są fazy księżyca. Jest to jedna z najstarszych metod obliczania czasu, najpewniej Arabowie odziedziczyli ją po starożytnych. Rok księżycowy dzieli się na dwanaście miesięcy. Ponieważ długość jednej fazy księżycowej wynosi 29,5 dnia (dokładnie 29 dni, 12 godzin, 44 minuty, 3,8 sekundy) – rok księżycowy liczy dokładnie 354 dni. Ponieważ jest on krótszy od roku słonecznego różnica między nimi jest zmienna. Dla przeliczania dat stosuje się poniższy wzór:
S = H - 3H : 100 + 622
S oznacza w tym wypadku rok słoneczny kalendarza gregoriańskiego, podczas gdy H to rok hidżry. W związku z różną długością względną kalendarza muzułmańskiego i słonecznego, miesiące muzułmańskie przesuwają się w stosunku do stosowanych np. w Polsce. Aby miesiąc nie składał się z ułamkowej liczby dni przyjęta została naprzemienna długość miesięcy: 29 i 30 dni. Ponadto, wprowadzono 11 dodatkowych dni przestępnych, które rozkłada się równo w cyklu trzydziestoletnim, dodając je jedenaście razy po roku przestępnym. Dni te dodawane są na koniec: 2, 5, 7, 10, 16 (lub 15), 18, 21, 24, 26 i 29 roku cyklu trzydziestoletniego.
Początek roku i początek każdego z 12 miesięcy kalendarza muzułmańskiego wyznacza pojawienie się sierpa księżyca. Podkreśla to koraniczny werset 10:5: On jest Tym, który uczynił słońce jasnością, a księżyc światłem; i który wyznaczył dla niego fazy, abyście znali liczbę lat i rachunek. Bóg stworzył to niewątpliwie w całej prawdzie, rozdzielając znaki dla ludzi, którzy wiedzą.. Natomiast początek ery muzułmańskiej wyznacza pierwszy dzień miesiąca Muharram. Era muzułmańska, czyli era Hidżry zaczyna się na początku roku, w którym miała miejsce hidżra Mahometa i jego zwolenników z Mekki do Medyny. Miało to miejsce 15 lub 16 lipca 622 roku zależnie od sposobu obliczania. Natomiast sama hidżra odbyła się 12 września 622 roku.
Rok oparty na fazach księżyca nie zgadza się jak już wspomniałem z rokiem słonecznym. Jest o 10,875 dni krótszy od roku słonecznego liczącego 365,2422 dni. Powoduje to sytuację, że rok księżycowy jednostajnie przesuwa się wstecz wobec roku słonecznego w cyklu 33-letnim. Oznacza to, że 33 lata księżycowe odpowiadają około 32 słonecznym. Lata w kalendarzu muzułmańskim określa się często skrótem AH (Anno Hegirae, czyli rok hidżry). W celu przeliczenia daty kalendarza muzułmańskiego na datę kalendarza zachodniego AD (Anno Domini) i vice versa konieczne są tablice konwersyjne.
Kalendarz księżycowy okazał się niewygodny ze względów praktycznych, głównie administracyjnych. Podatki zależały bowiem od naturalnych pór roku płynących w rytm kalendarza słonecznego, a nie księżycowego. W związku z tym już w czasach przedmuzułmańskich w Arabii funkcjonował w pewnej mierze kalendarz księżycowo-słoneczny. Oznaczało to dokładnie tyle, że co kilkanaście lat wprowadzano do kalendarza trzynasty miesiąc dodatkowy. Uznaną praktyką było stosowanie uzupełniających dni zwanych ajjam an-nasi. Islam wprowadził jednak zakaz stosowania dodatkowego trzynastego miesiąca, co podkreślono w koranicznych wersetach 9:36-37: Liczba miesięcy u Boga: dwanaście miesięcy zaznaczonych w Księdze Boga w dniu, kiedy On stworzył niebiosa i ziemię. Wśród nich - cztery święte. To jest religia prawdziwa. Przeto nie czyńcie sobie niesprawiedliwości w tych miesiącach i zwalczajcie bałwochwalców w całości, tak jak oni was zwalczają w całości. Wiedzcie, iż Bóg jest z bogobojnymi! Przesunięcie miesiąca jest tylko pomnożeniem niewiary; są wprowadzeni przez to w błąd tylko ci, którzy nie wierzą. Oni uznają to za dozwolone jednego roku i uznają to za zakazane innego roku, aby wyrównać liczbę tych miesięcy uświęconych przez Boga i w ten sposób za dozwolone uznać to, czego zakazał Bóg. Zostało im upiększone zło ich działania, lecz Bóg nie prowadzi drogą prostą ludzi niesprawiedliwych. Ów trzynasty miesiąc nazwano później nasi, czyli zapomniany.
Początek nowego miesiąca wyznaczano wypatrując po nowiu nowego półksiężyca, ale wkrótce obserwacje zastąpiono obliczeniami astronomicznymi.
Z czasem pojawiły się próby reformy kalendarza, przede wszystkim dla potrzeb administracji – głównie zbierania podatków. W roku 1079 sułtan seldżucki Malik Szach I (1072-1092) wprowadził kalendarz słoneczny, opracowany przez perskiego astronoma Omara Chajjam (ok. 1048-ok.1132). Był to niezwykle precyzyjnego kalendarz zwany dżalali. Był oparty na precyzyjnych wyliczeniach astronomicznych, lepszy od tych na których oparto kalendarz gregoriański. W kalendarzu dżalali różnica jednego dnia może zdarzyć się raz na 3700 lat. Używany był on w Persji do połowy wieku XIX, kiedy wprowadzono kalendarz mongolski oparty na cyklu lat zwierzęcych. Warto dodać, że w 1925 roku szach perski Reza Pahlawi (1925-1941) wprowadził na powrót dawny perski rok słoneczny rozpoczynający się 21 marca, również powiązany z latami hidżry. Kalendarz ten ma jeden miesiąc przestępny, co 120 lat.
Gamal Abdel Naser, przywódca Egiptu w latach 1952-1970 Turcy Osmańscy w 1677 roku dla potrzeb podatkowych zastosowali rok finansowy zwany maliye, zaczynający się 1 marca, powiązany jednak z kalendarzem muzułmańskim. Kilkakrotnie zmiany kalendarza przeprowadzono również w Libii. W roku 1978 uznano za początek ery muzułmańskiej nie hidżrę, lecz datę śmierci Mahometa (632 rok), uznając tym samym śmierć proroka za wydarzenie znacznie ważniejsze od hidżry. Wprowadzono również własne oryginalne nazwy miesięcy. Stanowią je imiona wybitnych osobistości historycznych, niezwiązanych bezpośrednio z islamem, jak wódz kartagiński Hannibal czy socjalistyczny prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser, elementy przyrody jak ptak czy woda, a także nazwy pór roku. Z kolei w niektórych krajach, jak Jordania, Liban, Syria czy Irak stosuje się tzw. kalendarz szamijski, korzystający z dawnych semickich nazw miesięcy. Są one tym samym bardzo zbliżone do tych stosowanych w kalendarzu żydowskim. W Egipcie i Sudanie jeszcze do niedawna w użyciu był juliański kalendarz koptyjski, dostosowany do wymogów rolników. Kalendarz tunezyjski ma natomiast nazwy miesięcy zapożyczone z języka francuskiego. Obok kalendarza muzułmańskiego w świecie islamu używa się również kalendarza gregoriańskiego, a nazwy poszczególnych miesięcy zostały przejęte z angielskiego i dostosowane do fonologii arabskiej.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Do czasów muzułmańskich nie liczono lat od jakiejś konkretnej daty. Brały one swoje nazwy od najważniejszych wydarzeń w nich występujących, jak bitwy, zarazy, ciekawe zjawiska przyrody. Dla przykładu rok narodzin Mahometa, rok 570 – to Rok Słonia. Nazwa pochodzi od najazdu Etiopczyków na Arabię w tym samym roku, wojska inwazyjne zastosowały bowiem wówczas w walce słonie bojowe. Lata w tym systemie chronologii muzułmańskiej nosiły początkowo nazwy od ważnych wydarzeń w historii islamu – rok Zwycięstwa, rok Oczyszczenia, rok Zezwolenia.
Nazwy miesięcy wywodzą się z okresu przedmuzułmańskiego i często nawiązują do wydarzeń religijnych, życia codziennego i pór roku.
Pierwszym miesiącem jest Muharram (30 dni - zakazany, święty). By to jeden z czterech miesięcy, w którym zakazane było prowadzenie walk. W okresie przedmuzułmańskim szczepy arabskie miały zakaz prowadzenia w tym okresie walk plemiennych, Pierwszego muharrama zaczyna się nowy rok muzułmański. Na dziesiąty dzień tego miesiąca przypada najważniejsze szyickie święto Asura obchodzone dla upamiętnienia śmierci imana Al-Husajna w 680 roku. Siedemnasty dzień muharrama to z kolei Dzień Słonia, czyli rocznica zwycięstwa nad wojskami etiopskimi w Mekce, w roku urodzin Mahometa (570 roku), o czym już wspominałem.
Drugi miesiąc to Safar (29 dni, żółty). Jego nazwa pochodzi od choroby żółtaczki, na którą najczęściej zapadano właśnie w tym miesiącu. Według ludowej tradycji w tym właśnie miesiącu prorok miał na nią zachorować.
Trzecim miesiącem jest Rabi al-awwal (30 dni, pierwsza jesień). Jest to pierwszy miesiąc jesienny. Początkowo rabi oznaczało jesień, współcześnie jednak słowo to oznacza wiosnę. Na dwunasty dzień tego miesiąca przypadają urodziny Mahometa obchodzone na całym świecie jako święto mawlid. Według tradycji Mahomet urodził się dwunastego albo siedemnastego dnia tego miesiąca (przy pierwszej wersji obstają sunnici, a szyici przy drugiej) w Roku Słonia, tuż przed ukazaniem się na niebie planety Wenus. Święto to obchodzone jest w świecie islamu od roku 1207. Z kolei dwudziestego trzeciego Rabi al-awwala przypada święto Śmierci Proroka. Kolejnym miesiącem jest Rabi as-sani (29 dni, druga jesień).
Piąty miesiąc to Dżumada al-ula (Dżumad I, 30 dni, pierwsze zamarzanie). Nazwa tego miesiąca, podobnie jak następnego, związana jest z miesiącami zimowymi. Ósmego dnia Dżumada I obchodzi się święto Narodzin Alego, a piętnastego Dżumada I – Śmierci Alego. Z kolei dwudziestego dnia tego miesiąca miało miejsce inne wydarzenie ogromnie ważne w historii islamu – zdobycie Konstantynopola.
Następny w kolejności jest miesiąc zimowy - Dżumada al-achira (Dżumad II, 29 dni, drugie zamarzanie). Pierwszego dnia tego miesiąca miało miejsce nawiedzenie Mahometa przez Archanioła Gabriela, a dzień później wspomina się tradycyjnie śmierć pierwszego kalifa Abu Bakra (632-634). Z kolei urodziny tego samego Abu Bakra obchodzone są dziewiątego dnia Dżumada II. Dwudziesty dzień tego miesiąca to kolejne ważne wydarzenie: urodziny Fatimy, ukochanej córki Proroka.
Siódmym miesiącem jest Radżab (30 dni, powstrzymywanie się) podobnie jak Muharram był on miesiącem nakazanego pokoju i wstrzymywania się od wszelkich napadów. Dwudziestego dnia tego miesiąca obchodzi się święto wniebowstąpienia Mahometa. Według tradycji pierwszego dnia Radżaba Noe zbudował Arkę.
Ósmym miesiącem jest Szaban (29 dni, rozgałęzianie się). Był to miesiąc rozchodzenia się plemion arabskich do walki i był w czasach przedmuzułmańskich poświęcony wojnom i wszelakim napadom grabieżczym. Trzeciego dnia Szabana obchodzi się w islamie wspomnienie urodzin szyickiego imama Husajna.
Dziewiątym miesiącem jest Ramadan (30 dni, palący, gorący). Jest on chyba najbardziej znanym w naszej kulturze miesiącem muzułmańskim. Jego nazwa pochodzi od dokuczliwych upałów, które przypadają na ogół w tym czasie. Mahomet uznał ramadan za miesiąc postu obowiązkowy dla każdego muzułmanina. W roku 2012 Ramadan rozpoczyna się dwudziestego lipca, a kończy osiemnastego sierpnia. Dziewiętnastego dnia tego miesiąca miało miejsce zdobycie Mekki przez Mahometa. Ponieważ z powodu różnicy pomiędzy rokiem księżycowym a słonecznym wypada, co roku o 10 lub 11 dni wcześniej, zakaz picia jest szczególnie męczący jeżeli przypadnie na okres letnich upałów. Muzułmanie przysypiają wówczas cześć dnia, najważniejsze rzeczy załatwiając w nocy. Noc jest więc w okresie Ramadanu porą przyjęć towarzyskich. Dużą frekwencją cieszą się wtedy w nocy teatry i kina. Ramadan kończy się uroczyście Świętem Zakończenia Postu Id al.-Fitr.
Dziesiąty miesiąc to Szawwal (29 dni, wyruszanie). Jest to miesiąc wyruszania plemion na koczowiska; koczownicy opuszczali wówczas swoje czasowe obozowiska. Na pierwszy dzień tego miesiąca przypada Święto Zakończenia Postu Id al.-Fitr.
Przedostatni miesiąc roku to Zu al-kada (30 dni, miesiąc pozostawania). Nazwano go w ten sposób, ponieważ w tym miesiącu plemiona nie wyruszały na wędrówki.
Mahomet wyznacza Alego na swego następcę przy stawie Chumm Ostatni miesiąc roku to Zu al-hidżdża (29 lub 30 dni, miesiąc pielgrzymowania). Jest on poświęcony pielgrzymce do Mekki. Już w czasach przedmuzułmańskich pielgrzymowano do centrum pogańskiego kultu w Mekce – kamienia Kaaby, a Mahomet zachował znaczenie pielgrzymki do tego miejsca. Zawsze w Ramadanie ma miejsce pielgrzymka muzułmanów do Mekki. Dziesiątego dnia tego miesiąca kończy się pielgrzymka, co stanowi największe muzułmańskie święto. Z kolei szyci osiemnastego dnia tego miesiąca obchodzą dzień stawu Chumm, gdy Mahomet według tradycji miał przekazać Alemu władzę nad gminą muzułmańską.
Kalendarz muzułmański reguluje życie religijne ogromnej rzeszy wyznawców islamu i choćby z tego powodu warto o nim wiedzieć. Tym bardziej, że w naszym kraju nie jest to wiedza szczególnie rozpowszechniona.
Bibliografia
- Franciszek Bocheński, Hidżra [w:] Mały słownik kultury świata arabskiego, red. Józef Bielawski, Warszawa 1971, s. 192-193;
- Idem, Kalendarz muzułmański [w:] Mały słownik…, s. 266-267;
- Janusz Danecki, Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997;
- Janusz Danecki, Podstawowe informacje o islamie, t. 2, Warszawa 2002;
- Greville Stewart Parker Frejman-Grenville, The Muslims and Christian calendars, London 1963;
- Jerzy Hauziński, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa–Kraków 1993;
- Yves Thoraval, Słownik cywilizacji muzułmańskiej, przeł. Paweł Latko, Katowice 2002;
- William Montgomery Watt, Hijrah [w:] Encyclopaedia of Islam t.3, Leiden 1971.
Redakcja: Michał Przeperski
