Jurij Żerebkow – Rosjanin w służbie Führera

Jurij Żerebkow urodził się 3 lipca 1908 roku w Nowoczerkasku. Jego dziadek – Aleksiej Żerebkow – był generałem kawalerii, zamordowanym przez Bolszewików w 1918 roku. Przyjmuje się, że był to jeden z powodów nienawiści Żerebkowa do bolszewików. W 1920 roku wyemigrował on z rodziną do Jugosławii, gdzie mieszkał do 1928 roku. Wiadomo, że w 1927 roku ukończył Krymski Korpus Kadetów w Białej Cerkwi i zaczął uczyć się śpiewu w Zagrzebiu, gdzie mieszkał z matką i siostrami. Możliwości dalszego rozwoju w tym miejscu uznał jednak za niewystarczające, dlatego zwrócił się do rosyjskich kół emigracyjnych, o przyznanie stypendium pozwalającego na dalszą edukację we Francji. Za Żerebkowem wstawiły się wtedy rozmaite osobistości m.in. generał Afrikan Bogajewski. W 1928 roku szef komitetu odpowiedzialnego za wydawanie stypendiów przysłał odpowiedź odmowną, tłumacząc się brakiem funduszy. Stwierdził jednocześnie, że może zaoferować pomoc znajdującemu się wówczas w Paryżu Żerebkowowi. Nie wiadomo, na czym konkretnie miała ona polegać, lecz Żerebkow faktycznie uczył się w Paryżu śpiewu i był częścią trupy teatralnej. W 1935 roku wyjechał do Niemiec, gdzie nawiązał wiele znajomości z politykami i publicystami. Z wielką uwagą śledził sytuację mieszkających tam Rosjan, a także zajmował się problematyką walki z komunizmem.

W tym okresie Francja była światowym centrum rosyjskiej emigracji. W 1940 roku we Francji mogło działać nawet kilkaset rosyjskich stowarzyszeń, zarówno lokalnych jak i ogólnokrajowych, co skłoniło niemiecki wywiad do poświęcenia tej kwestii szczególnej uwagi. Niemcy mieli nadzieję, że biali emigranci mieszkający we Francji, okażą się pomocni w walce z ZSRR. Brakowało im jednak dobrego źródła informacji. Wówczas zajmujący się tą sprawą Hauptsturmführer Erich Hengelhaupt, zwrócił uwagę na Żerebkowa. Zlecił mu napisanie raportu dotyczącego Rosjan we Francji, po przeczytaniu którego utwierdził się w przekonaniu, że Żerebkow może okazać się bardzo cennym sojusznikiem.

Rosyjski artysta na nazistowskim „żołdzie”

Po błyskawicznym zwycięstwie we Francji, Niemcy przystąpili do organizacji lokalnych struktur organizacyjnych. Po dokładnej kontroli i wydaniu stosownych pozwoleń, 5 sierpnia 1940 roku Żerebkow, wyposażony w listy polecające do najbardziej prominentnych rosyjskich emigrantów przyleciał do Paryża. Miał tam pracować jako tłumacz i doradca władz niemieckich. Natychmiast po przyjeździe doprowadził do aresztowania jednego z przywódców rosyjskiej emigracji we Francji Wasilija Maklakowa i jego zastępcy.

9 kwietnia 1941 roku władze okupacyjne oficjalnie zaaprobowały utworzenie Komitetu Wzajemnej Pomocy Emigrantów Rosyjskich we Francji i jednocześnie uznały go za jedyną reprezentację rosyjskiej emigracji nad Sekwaną. Na jego czele stanął właśnie Jurij Żerebkow. Za cele organizacji uznano m.in. reprezentowanie rosyjskich emigrantów, opiekę nad niepełnosprawnymi i chorymi Rosjanami oraz przyczynienie się do poprawy sytuacji ekonomicznej i politycznej emigrantów. W istocie organizacja miała na celu jedynie zapewnić posłuszeństwo Rosjan żyjących we Francji wobec niemieckiego okupanta.

Żerebkow szybko dowiódł swojej wartości. Od innych rosyjskich współpracowników Rzeszy odróżniała go rzeczowość i całkowite oddanie sprawie. Nie próbował również realizować rękami Niemców swoich osobistych celów. Początkowo działalność Rosjan w służbie Niemiec była kamuflowana – w Paryżu wciąż działała radziecka misja dyplomatyczna, która mogłaby wnieść protest. Dopiero po wybuchu wojny z ZSRR, a tym samym zerwaniu stosunków dyplomatycznych, Żerebkow mógł pracować bez ograniczeń.

Pod wpływem jego sugestii w kwietniu 1942 roku, powstał Urząd ds. Emigracji Rosyjskiej we Francji, któremu sam przewodniczył. Aby pomóc Niemcom w sprawowaniu kontroli we Francji, Żerebkow wprowadził w życie nakaz rejestracji wszystkich Rosjan we Francji. Operację tę udało się sfinalizować do końca 1942 roku. W ten sposób zarejestrowano około 15 tysięcy rosyjskich emigrantów, co ułatwiło m.in. wcielanie ich do armii czy aresztowania przez Gestapo. Warto wspomnieć, że w tym drugim wypadku Żerebkow wielokrotnie zapewniał aresztowanym zwolnienie w zamian za wstąpienie do Wehrmachtu. Namawiał też Rosjan do wstępowania do organizacji Todt (zajmującej się budową budynków przeznaczonych dla armii). Innym przejawem wsparcia udzielanego przez Żerebkowa Rzeszy było wysłanie na wschód około 150 byłych rosyjskich oficerów, których zadaniem było werbowanie wśród Rosjan ochotników (m.in. tłumaczy) do działań na froncie wschodnim.

Jurij Żerebkow zaangażowany był również w sprawę generała Pawła Kusońskiego – członka Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego, aresztowanego przez Gestapo 22 czerwca 1941 roku pod zarzutem współpracy z wywiadem ZSRR. Został on osadzony w obozie koncentracyjnym w Breendonk. Oskarżenie opierało się m.in. na podejrzeniu o udziale Kusońskiego w zabiciu przez Sowietów generała Jewgienija Millera – byłego przywódcy związku. Żerebkow pisał m.in. do niemieckich władz okupacyjnych z prośbą o uwolnienie Rosjanina. Kilkukrotnie rozmawiał o tym z Aleksiejem Von Lampe – innym działaczem emigracyjnym. Ostatecznie jego wysiłki spełzły na niczym. Ostatnia rozmowa Żerebkowa i Von Lampego, w której obaj Rosjanie ustalili plan dalszych działań odbyła się 20 lub 21 sierpnia 1941 roku, a 22 sierpnia Kusoński zmarł w obozie koncentracyjnym.

Żerebkow od czerwca 1942 roku pracował jako redaktor propagandowego czasopisma. W licznych artykułach nawoływał do bezkompromisowej walki z ZSRR. Od lutego 1943 roku, wypełniając polecenia RSHA (Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy) Żerebkow oddał się do dyspozycji generała Własowa, który w tym czasie starał się utworzyć rosyjskie formacje wojskowe walczące u boku Niemców. Aby pomóc w tym przedsięwzięciu, Żerebkow starał się zjednać najważniejszych działaczy politycznych rosyjskiej emigracji. Swoją działalność we Francji zakończył na wieść o zbliżających się oddziałach alianckich (w tym czasie Amerykanie byli już niedaleko Paryża), 17 sierpnia 1944 roku wraz z innymi Rosjanami został ewakuowany do Niemiec.

Pojmanie, wolność i zaoczny wyrok

We wrześniu 1944 roku po negocjacjach między Andriejem Własowem a Heinrichem Himmlerem, Niemcy zgodzili się na utworzenie Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, który miał być kolaboracyjnym komitetem złożonym z antykomunistycznych działaczy. Mając w pamięci wsparcie udzielone mu przez Żerebkowa, Własow zaproponował jego kandydaturę na jednego z członków komitetu. Powierzono mu organizację departamentu, który miałby zająć się stosunkami międzynarodowymi. W marcu 1945 roku Żerebkow został oficjalnie powołany na stanowisko szefa Departamentu Stosunków Zagranicznych i Dyplomatycznych Komitetu. Sprawując tę funkcję zajmował się głównie ratowaniem rosyjskich kolaborantów przed Sowietami. W tym celu w styczniu 1945 roku prowadził rozmowy z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem, mające zapobiec ekstradycji do ZSRR rosyjskich ochotników walczących z aliantami. Następnie w kwietniu tego samego roku otrzymał od Własowa zadanie udania się do Berna i Madrytu w celu rozpoczęcia rozmów z przedstawicielami USA i Wielkiej Brytanii. Ich celem miało być uratowanie żołnierzy Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej przed odesłaniem do Rosji. Misja ta ostatecznie nie doszła do skutku, ponieważ Szwajcaria odmówiła Żerebkowowi wjazdu na teren kraju.

Jurij Żerebkow został schwytany 10 maja 1945 roku przez Amerykanów w Tyrolu, jednak szybko go wypuszczono. W lipcu 1945 roku udało mu się dotrzeć do Monachium. Tam dowiedział się, że ścigany jest nie tylko przez Sowietów, ale również przez Francuzów. W listopadzie tego samego roku zdobył fałszywe dokumenty, dzięki którym był w stanie ukrywać się skutecznie przez kilka lat. W tym czasie Żerebkow dowiedział się prawdopodobnie o przebiegu jego zaocznego procesu. 15 maja 1948 roku został w Paryżu zaocznie skazany na dożywocie m.in. za wysyłanie na front wschodni rosyjskich oficerów i tłumaczy. Na procesie było jedynie kilku dziennikarzy i przedstawicieli ZSRR. Zwłaszcza ci ostatni byli nim zainteresowani. Osoba Żerebkowa została wykorzystana przez propagandę sowiecką do ataków na całą emigrację rosyjską. Była ona powszechnie oskarżana o pełną współpracę z nazistami – co trudno uznać za trafny zarzut, zwłaszcza, że niektóre organizacje rosyjskich emigrantów aktywnie zwalczały III Rzeszę, niekiedy nawet w ścisłej współpracy z ZSRR.

Pod koniec grudnia 1949 roku Żerebkow nie chcąc dłużej zostawać w Niemczech, z pomocą przyjaciół wyjechał do Hiszpanii. Później jeszcze kilkukrotnie zmieniał miejsce zamieszkania. Dokładna data jego śmierci nie jest znana.

Bibliografia:

• Michel Heller, Un <> à Paris: Ju. S. Zerebkov (1941), „Cahiers du Monde Russe” v. 25, 1983, s. 179-199.
• Lew Ljubimow – Za Granicą, Moskwa1963.
• Alexei Vovk - Его тембр – бас-баритон, густой окраски…» из жизни Юрия Жеребкова ,,Посев” nr. 11 2017, s. 42-44.
• Jelena Szirokowa - Павел Алексеевич Кусонский. [w:] «Хронос». [dostęp: 22 maja 2021], (http://www.hrono.ru/biograf/bio_k/kusonski.php)

Polecamy e-book Szczepana Michmiela – „II wojna światowa wybuchła w Szymankowie”

redakcja: Jakub Jagodziński